Litwa za Witolda/1418
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Litwa za Witolda |
| Podtytuł | Opowiadanie historyczne |
| Wydawca | Towarzystwo Wydawnicze |
| Data wyd. | 1850 |
| Druk | Józef Zawadzki |
| Miejsce wyd. | Wilno |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Pozorna zgoda z Zakonem Witolda, wzajemnym jednak wymówkom i wyrzutom tamy nie kładła (17 Stycz. Index Napierski. Listy). W końcu Stycznia, Witold do zawarcia pokoju nakłaniać się poczynał (ibid. 828). Użyci za pośredników: biskup dorpacki Teodoryk i X. troppawski Przymko, mieli ułatwić spory o ile możności. Chociaż zjazd dla umów z Polską w oczekiwaniu na sąd soboru, nie doszedł lub na niczém spełzł, Witold w Lutym (19 Lut. ibid. 833) wymagał od W. Mistrza, aby Pskowianom przeciwko niemu nie dopomagał, jak on z Moskwą nie wiąże się przeciw Zakonowi; zagrażał późniéj (20 Lutego, ib. 834) M. Inflantskiemu, iż na niego skarżyć się będzie przed stolicą Apostolską, jako na sprzymierzeńca pogan.
Oczekiwany sąd soboru, rozejmem tylko nowym do d. 20 Lipca skończył się. Nakazano jako zakład, zdać trzy zamki cesarzowi (a przez niego Polsce) Orłów, Murzynów, i Nowąwieś; jeśliby zaś Krzyżacy wyroku nie przyjęli, oznaczono winę 100,000 czerw. złotych, do podziału między cesarza, papiéża i króla. Pokój taki smakować nie mógł Zakonowi, ani miłém mu też było, że Witold mianowany był protektorem biskupstwa Dorpackiego, dla opiekowania się nim przeciw uciskom Mistrza Inflantskiego. Zażalenia Krzyżaków sprawiły, że bulla przygotowana, oddaną nie została.
Witold umiejący pozyskać sobie Tatarów osiadłych w Litwie, których część jednak ochrzczoną była (27 Paźdz. 1418. Napierski 873. list starsz. prokuratora Piotra von Wormedith); — odparł niemi napad na Podole uczyniony w tym roku.
Straciliśmy z oczów Świdrygiełłę osadzonego w więzieniu krzemienieckiém na Wołyniu, i trzymanego pod strażą. Łagodne obejście się z nim starosty Konrada Frankenberg, nie tylko niewolę tę czyniło znośną, ale podało środki do ucieczki. Świdrygiełło widując się często z Daszką X. Ostrogskim, umówił z nim o uwolnienie swoje. Należeli do spisku ruscy xiążęta Aleksander Nos i inni. W dzień Wielkiego Czwartku, posłani ludzie X. Daszki Dymitr i Eljasz weszli do zamku, gdzie już zmowa uczyniona była.
Xiążęta przypadli w nocy, w dziewięć tylko koni pod bramy, i dobijać się do niéj poczęli. Ze środka otwarto im wrota; z drugiéj strony przystawione do murów drabiny, rozruch w twierdzy sprawiły. Chcąc go uśmiérzyć, wypadł Frankenberg z tarczą i mieczem, lecz zabity w miejscu; zamkiem owładali spiskowi i Świdrygiełło oswobodzony z więzienia, bo go nikt zatrzymywać nie śmiał, uszedł. Most zwodzony odrąbany został, a zdrajcy zamkowi podali w ręce Rusi wielu ludzi, których pościnano. Świdrygiełło rabując po drodze, w kilkaset koni złupionych po ślacheckich dworach, ciągnął na Łuck, potém do Multan i Węgier; aż wreszcie schronił się pod opiekę cesarza Zygmunta, szukając szczęścia to w zamierzoném ożenieniu z siostrą Konrada biskupa wrocławskiego X. Oleśnickiego, to na dworze Ernesta X. Austrij, to w stosunkach z Zakonem i t. p.
Gdy się to działo, Witold znajdował się w Trokach, z Moniwidem i starszyzną swą naradzając się, coby miał począć ze Świdrygiełłą, o którym sądził w początku, że wojnę domową zapali. Lecz burzliwy Świdrygiełło nadto był słabym, ażeby nawet za pozorny powód do wojny mógł służyć. Zamięszanie buntem jego wzniecone na chwilę na Wołyniu, wezwało Witolda do Łucka; gdy zaledwie przybyłego tutaj wieść smutna pośpieszniéj jeszcze wracać zmusiła.
Żmudź dotąd ani wiary nowéj, ani panów swych znieść i cierpieć nie mogła: gwałtowne może nawracanie, żal po bogach dawnych, zgaszonych ogniach i wyciętych gajach, może poddmuch krzyżacki, zrodziły tu ogromne powstanie. Żmudzini w lecie tego roku, podniósłszy się przeciwko duchowieństwu, biskupowi, staroście i jego urzędnikom, wygnali ich, kościoły popalili. Ślachtę, która przewodniczyła nawracaniu, wymordowali i porabowali jéj dwory. W. xiąże pośpieszył z wysłaniem na Żmudź posiłków; schwytanych sześćdziesiąt buntowników na gardle ukarać kazał. Pożar jednak wzniecony trwał jeszcze. Zakon zwycięzko wołał, że Żmudź chrześciańską nie była, choć ją za taką na soborze przedawano. Lud tłumami zebrany wpadł w Rosieńskie na włości bajorasów niszcząc ich osady, potém w Miednickie, w Krzetowie i innych okolicach. Nareszcie wylało się powstanie na ziemie pruskie, niszcząc około komandorstwa Memelskiego. Witold użył całéj srogości na powstrzymanie zamieszek: ścinano, więziono, brano podejrzanych, i tym ledwie nieszczęsnym sposobem, trochę spokoju okupiono.
W Polsce zajmowano się w tym czasie na dwóch zjazdach w Gnieźnie i Łęczycy xiążką Falkemberga. W Gnieźnie czytano ją przełożoną po polsku, a król zasięgał rady, czy odpowiadać na nię i mścić się za takie bezeceństwa należało? PP. rady życzyli pogardzić lichą potwarzą. W Łęczycy mówiono znowu o tém, król odzywał się do papieża prosząc, aby pismo i pisarza razem spalić rozkazał; ale Marcin V. ujęty przez Krzyżaków, na usilne naleganie nic nie odpowiedział. Z Łęczycy wysłano posłów do Witolda Macieja z Łabiszyna wojewodę brzeskiego, Piotra Szafrańca podkomorzego Krakowskiego, Marcina z Goworzyna pisarza, dla narady o sposobach uposażenia i wydzielenia Świdrygiełły, którego z Witoldem pojednać chciano; o co cesarz się wstawiał. Dał się Witold namówić na zgodę i udzielił glejtu na powrót Świdrygiełły do kraju. Na wstawienie się cesarza i króla, wydzielono mu znowu w Rusi: Brańsk i Nowogródek Siewierski, przy których do śmierci Witolda pozostał.
Po śmierci Zedy (Saladyna) sułtana Tatarskiego, który służył Witoldowi w wyprawach 1410 i 1414 przeciwko Krzyżakom, pozostali trzéj synowie: Keremberden, Betsabuła czyli Tochtamysz i Geremferden. Keremberden chcąc zawładnąć ordą Kipczacką, wygnał swych braci, którzy musieli uciekać do Litwy. Usiłując podnieść dawne Tatarów znaczenie, rozpoczął najazdy i łupieże, namawiając Edygę do napadów na ziemie litewskie, niszcząc Podole i Ukrainę.
To postępowanie zmusiło Witolda do zrzucenia go z carstwa i posiłkowania przeciwko niemu bratu Betsabule. Betsabuła w Wilnie czapką i szubą bogatą udarowany, mianowany carzykiem, z posiłkiem Tatarów litewskich, wyprawiony został na brata. To posiłkowanie jednych przeciwko drugim i podżeganie kłótni xiążątek tatarskich, dążyło do owładania niemi i osłabienia ich. Witold żadnego nigdy nie odepchnął, owszem przyjmował te narzędzia rozterek i bojów.
Betsabuła wypędził Keremberdena i zmusił go do ucieczki, lecz prześladowanie i srogie rządy, przywróciły piérwszemu utraconą władzę. Wkrótce Keremberden zawładał znowu stolicą, brata pojmał i ściąć rozkazał. Ostatni brat najmłodszy, Geremferdenem u naszych pisarzy zwany, uszedł do Litwy; tego z kolei wspaniale bardzo na hana ordy Witold podniósł w Wilnie, wyprawując znowu z posiłkami na brata. Szli z nim Tatarowie litewscy i Litwa; naczelnikiem wyprawy uczyniony Mikołaj Radziwiłł, jeden z marszałków litewskich.
Keremberden uszedł wcześnie ze swéj stolicy, szukając schronienia w Kazaniu. Ścigano go, dognano, i ujęto ze skarbami które uwoził.
Tatarzy śmiercią go, za zabicie brata Betsabuły ukarali; a Geremferden naczelnikiem ordy i użytecznym został sprzymierzeńcem dla Litwy. Wyprawa pod wodzą Radziwiłła wróciła szczęśliwie do kraju; a zamieszki w ordzie ukończyły się pozyskaniem jéj pod wpływ Witolda.
Uspokajając Żmudź i posiłkując Tatarom, W. xiąże miał czas jeszcze urządzać się wewnątrz kraju. Nałożone w tym roku po Litwie całéj opłaty (daniny) od wszystkich klass społeczeństwa, na bajorasów, mieszczan i wieśniaków, w stosunku do mienia każdego. W ten sposób uregulowano podatkowanie dotąd zapewne nie dość stałe i ciężące najbardziéj na najliczniejszéj, ale najuboższéj klassie narodu. Szkoda, że listy krzyżackie które o tém wzmiankują, nie przytaczają szczegółów urządzenia; lecz samo zajęcie ślachty do stanów podatkujących, już wskazuje na jak sprawiedliwych osnutém było zasadach.
Śmierć drugiéj żony Witoldowéj Anny, z którą W. xiąże, długie przeżył lata i najrozmaitsze wespół przecierpiał losy, na chwilę zasępiła czoło bohatéra. W. X. Anna umarła w Trokach d. 1 Sierpnia 1418 r., a pochowaną została w Wilnie, w kościele katedralnym, przy ołtarzu Ś. Michała. W dziejach życia Witolda, niepospolite zajmuje miejsce towarzyszka wierna do zgonu, wybawicielka z Krewskiéj niewoli. Ona była gwiazdą jasną burzliwego w początkach i miotanego żywota Witolda; i mogła się spodziewać być matką zacnego rodu, gdyby krzyżacka trucizna nie zgładziła dwóch jéj synów, których matka nosiła w sercu do śmierci, i wyryć kazała na pieczęci swojéj. Na starość została samą jedną. Witold szanując ją i zostawując przy dostojeństwie, wcześnie gotów był do zawarcia nowych związków, gdyż kobiéta, którą późniéj zaślubił, przed ożenieniem podobno za ulubienicę jego uważana była publicznie, i Krzyżacy usiłujący zawsze działać przez kobiéty, już o związku z nią Witolda wiedzieli (List kmdr. Ragnedy do W. marszałka. 23 Kwiet. 1418).
W. X. Anna była pobożną, jak to dowodzą pielgrzymka jéj do Pruss i dary kościołom; sprzyjała Krzyżakom, którzy przez nią często trafiali do Witolda. Zakon bolejąc nad tą stratą, odprawił po niéj uroczyste żałobne nabożeństwo. (List W. Mistrza do W. xięcia d. Marienb. am. T. Laurentii. 1418).
Witold został pośrednikiem do zgody między Zakonem a królem Polskim, zgody wiecznie projektowanéj, która nigdy do skutku przyjść nie mogła.
Z Łęczycy król przez Lublin ciągnął do Litwy z Wojciechem Jastrzębcem biskupem krakowskim, Janem Kropidło biskupem kujawskim, Janem z Tarnowa krakowskim i Sędziwojem Ostrorogiem poznańskim wojewodami, przez Stoki przybywszy do Niemna, a siadłszy w Dubnie nadniemeńskiém na statek, płynął do Grodna; zkąd w dół udał się na spotkanie Witolda oczekującego nań w Dorsuniszkach. Umówiono drugi zjazd pod Wieloną.
Szło o oddanie wedle wyroku soboru, trzech zamków w ręce cesarza. Krzyżacy protestowali się, że nie był wysłany nikt do ich przyjęcia; ale nareszcie zdać byli zmuszeni Henrykowi Stosch legatowi cesarskiemu.
To przyśpieszać zdawało się układy w Wielonie, chociaż piérwszy zjazd, nie mógł króla do drugiego zachęcać. W. Mistrz przybywał znowu w poczcie znakomitych osób, z arcybiskupem Kolońskim i Rygskim, biskupem Dorpackim, Mistrzem Niemieckim, komandorem Alzacij i wielu innemi, z starszyzny miast hanzeatyckich. Wezwano cesarskich posłów, ale ich Zygmunt nie wyprawił; legacij papiezkiéj nieuważając za potrzebną, sam król ją wstrzymał. Mistrz Inflantski przez Żmudź uspokojoną; dostał się do Wielony we 300 koni.
Nakazano modły w Prusiech o pomyślne zawarcie pokoju.
W. Mistrz położył się obozem niedaleko Wielony na wyspie niemnowéj. Król i Witold w licznym poczcie zostawiwszy królowę w Kownie, nadjechali w połowie Października.
Rozpoczęły się układy w sposób najgorszy, bo obie strony za wiele pragnąc z razu, ustąpić od żądań swych nie chciały. Król żądał ustępstwa Żmudzi, połowy Sudawij, Nieszawy, Michałowskiéj ziemi, Orłowa, Murzynowa i Nowéj wsi. Odpowiedziano mu, że Zakon ma niezaprzeczone prawa do posiadania tych ziem, a sam pokój Toruński je utwierdził. W. Mistrz odwoływał się znowu do sądu papieża, cesarza, xiążąt i rycerzy. Napróżno pośrednicząc biskup Dorpacki usiłował zbliżyć króla i W. Mistrza; zjazd spełzł na niczem, i W. Mistrz odjechał nic nieustąpiwszy.
Żałobne listy królewskie na Zakon wyszły zaraz z Trok i Wilna do papieża, cesarza i chrześciańskich panów. Król rozpuściwszy radę, pozostał w Litwie i udał się do Grodna. Witold zaś po stracie żony niedługo bolejąc, śpiesznie zaślubić myślał ulubioną swą Juljannę, siostrzenicę zmarłéj żony, córkę Algimunda X. Olszańskiego, wdowę po X. Janie Karaczewskim, kobiétę wielkiéj piękności, ale chciwą i przewrótną. Piotr biskup wileński, z powodu blizkiego pokrewieństwa ze zmarłą żoną, bez rozwiązania stolicy Apostolskiéj, związku tego pobłogosławić nie chciał. Napróżno W. xiąże prosił, groził i upiérał się; nic nie pomogło.
Kapłan stał przy prawie. Ale znalazł się inny przybyły z królem Jan Kropidło (z xx. Opolskich) biskup kujawski, który nie zważając na kanoniczne przeszkody, ślub ten w Listopadzie pobłogosławił. Wesele odbyło się w Grodnie, zkąd królowa wróciła do Polski, a król pojechał do Trok i Merecza dla łowów, gdzie i Boże Narodzenie świętował; potém za Niemen na Wingry, dla polowania także wyjeżdżając.
Tu gdy się łowami bawił, Krzyżacy którzy obawiali się króla Władysława za osobistego uważając go nieprzyjaciela; i z jego namowy lękali się zupełnego z Pruss wygnania, a przesadzenia do Cypru; uczynić mieli zasadzkę na jego życie.
W czasie łowów, komandor Rastemburga ukazał się naprzód z trzema tylko ludźmi, jakby dla rozpatrzenia liczby i siły dworu królewskiego. Wzbudziło to poselstwo podejrzenia, tak, że król śpiesznie uszedł do wsi Jancza i rozesłał swoich na zwiady. Znaleziono zasadzkę 50 koni, przednię straż liczniejszego ludu składającą; a król przerażony pośpieszniéj jeszcze, przez jednę noc dwanaście mil ujechał na saniach pędząc do jeziora Methis, zkąd do Grodna bezpiecznie się dostał. Jakkolwiek nie jest dowiedzionym zamiar Krzyżaków, ich rozdrażnienie, przestrach, gniew przy wielu innych postępkach zdradzieckich, świadczą o prawdopodobieństwie.
