M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/P (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor Michał Arct
Tytuł M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd. 1916
Druk Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne P – wykaz haseł
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
P

P, 17-ta litera alfabetu, spółgłoska wargowa twarda, niedźwięczna, wybuchowa; P., skr. = Pan a. Pani; PP.=Panowie a. Państwo: p. = patrz.

Pac!, wykrz., naśladujący odgłos upadku ciężkiego ciała, pęc!; odgłos uderzenia po ręce, w twarz i t. p.

Pach, zapach, woń.

Pacha, stożkowate wgłębienie pod stawem górnego ramienia między wewnętrzną stroną ramienia a bokiem klatki piersiowej (fig.); część ubrania, przypadająca na to miejsce; cała przestrzeń od ramienia do dłoni: nosi książki pod p-ą, wziął go pod p-ę = pod rękę; sąsiek, zapole.

Pachać, zgarniać; ciężko pracować; broić.

Pachciarka, nm., żona pachciarza; kobieta, dzierżawiąca krowy dla nabiału.

Pachciarstwo, nm., zajęcie pachciarza, dzierżawienie krów dla nabiału.

Pachciarz, nm., trzymający pacht, dzierżawiący krowy dojne dla nabiału.

Pachnąć, wydawać zapach. woń przyjemną; p. komu = nęcić go, mieć apetyt na co; p. czym = zalatywać, trącić, mieć zapach podobny do czegoś; grozić czym, zapowiadać co: to pachnie kozą, śmiercią, szubienicą; wiesz, czym to p-nie? = grożąc komu i pokazując kij; zdradzać coś, okazywać co w kim lub w czym, zakrawać, wyglądać na co, przypominać kogoś; cuchnąć, śmierdzieć; ni p-ie ni śmierdzi = jest mi obojętne.

Pachnidło, rzecz pachnąca, kosmetyk (perfumy, mydła, pomady).

Pachniećp. Pachnąć.

Pachnotka, roślina z rodziny wargowych.

Pacholątkop. Pacholę.

Pacholczy, służebny; przen., chamski, ordynarny, prostacki.

Pacholę, chłopię, młodzieniaszek, wyrostek; chłopiec do posług; giermek, paź.

Pacholęctwo, lata dziecięctwa, chłopięctwa.

Pacholęcy, przym. od Pacholę; młodociany.

Pacholik, chłopię, chłopiec usługujący.

Pacholstwo, służalstwo, uniżoność; zbior., sługi.

Pachołek, wyrostek, chłopiec, dorastający wieku młodzieńczego; służący, parobek, najemnik; giermek rycerski, paź; szeregowiec wojska polskiego; dobry p. = dzielny żołnierz, junak; chudy p. = biedak, chudzina, człowiek ubogi szlacheckiego rodu; przyrząd do zdejmowania butów.

Pachołkować, służyć u kogo za pachołka; przen., nadskakiwać, płaszczyć ś. przed kim.

Pacht, nm., dzierżawa (szczególniej prawa do owoców z czyjego ogrodu, do mleka krów czyich); arenda, ustąpienie na pewien czas jakiej rzeczy, korzyść przynoszącej, dla ciągnienia z niej zysków, wzamian za pewne określone zobowiązania.

Pachtować, nm., trzymać pacht, dzierżawić.

Pachwina, skośna brózda, idąca wzdłuż dołu brzucha ku biodru, między brzuchem a udem.

Pachwinowy, przym. od Pachwina.

Pachytrop, gr., przyrząd do łączenia drutów zwojowych cewek.

Paciaćp. Paćkać.

Paciak, brudas, tłusty dzieciak; p-ki = kluski prażone.

Paciara, Paciarajda, zupa mączna na wodzie, na mleku, zacierki; przen., niezgrabiasz, niezdara, człowiek rozlazły.

Paciepa, jama, jaskinia.

Pacierz, łć., codzienna modlitwa, złożona z Ojcze Nasz, Zdrowaś i Wierzę w Boga; w lm., p-rze = modlitwy, odmawiane codziennie o jednej porze; odmawiać p-rze = mamrotać; jak amen w p-rzu = napewno; umieć co jak p. = doskonale, płynnie; powtarzać, mówić za panią matką p. = powtarzać cudze myśli, zdania; powiedzieć komu p., usłyszeć p. = usłyszeć naganę, reprymandę; przen., czas potrzebny do zmówienia p-a (będę tu za dwa p-e); kręgosłup, kość pacierzowa.

Pacierzowy, łć., przym. od Pacierz; p. mlecz a. rdzeń, niewłaściwie: szpik, masa nerwowa wypełniająca stos kręgowy (2 fig.); p-a kość a. kolumna = szereg kręgów czyli pojedyńczych kości w rodzaju pierścienia, mniej więcej ruchomo połączonych z sobą, wypełnionych mleczem pacierzowym, idących od głowy wzdłuż ciała u ludzi i zwierząt kręgowych, stos kręgowy.

Pacioreczek, łć., zdr. od Pacierz.

Paciorecznik, łć., rośl. kwiatotrzcina, kanna (f.).

Paciorek, łć., zdr. od Pacierz; ziarnko krągłe a. podługowate z koralu, bursztynu, szkła i t. p, mające sztuczny otwór na przewleczenie nitki, służy do ozdoby (fig.).

Paciorkowiec, łć., rodzaj bakterji, wyglądających jak paciorki; roślina z rodziny morszczynowatych — p. Modligroszek.

Paciuk, prosię, podświnek, wieprzak.

Pacjencja, łć., cierpliwość.

Pacjent, łć. cierpiący, chory będący na opiece lekarza.

Packa, klapka do zabijania much składająca się z kawałka skóry, przywiązanej do kijka (fig.).

Pacnąć, uderzyć, klapnąć, upaść.

Pacta conventa (pakta konwenta), łć., w prawie polskim państwowym: dobrowolna umowa narodu z królem (obieralnym), określająca wzajemne obowiązki.

Pacyfik, ang., ocean Spokojny cz. Wielki; kolej P-u = kolej żelazna (w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północ.), łącząca ocean Wielki z Atlantyckim.

Pacyfikacja, łć., uspokojenie, załagodzenie (zwłaszcza zaburzeń krajowych, rozruchów); przywrócenie porządku sposobem zgodnym; układy o pokój.

Pacyfikał, łć., naczynie złote a. srebrne na chowanie świętości w Kościele katolickim; także: krzyż, który kapłan daje do pocałowania.

Pacyfikator, łć., dający spokój, uspokoiciel.

Pacyfizm, łć., dążenie do załatwiania sporów i zatargów międzypaństwowych drogą układów pokojowych.

Pacyka, deszczułka z rączką do wygładzania wapna, narzucanego na mur, używana przez mularzy (fig.); zaprawa mularska, tynk.

Pacykarz, mularz; żart., kiepski, niedbały malarz, gryzmoła.

Pacykować, tynkować mur; zaprawę, rzuconą na mur, wygładzać pacyką; przen., kiepsko, niedbale malować (obrazy).

Pacześ, Paczesie, włókna lnu lub konopi, oddzielające ś. przy czesaniu szczotką po raz drugi, kłaki lniane; nici z tych włókien.

Pacześny, zrobiony z paczesi, zgrzebny; osnowa jedwabna, a wątek p. = ą=ścisłe zespolenie dwu rzeczy różnowartościowych; potomek małżeństwa niedobranego urodzeniem, umysłowością, charakterem i t. p.

Paczka, pakunek, zawiniątko, pewna ilość towaru, razem zwinięta i jako całość sprzedawana; (p. zapałek, papierosów, papieru listowego, tytuniu, tabaki i t. p.); mała paka, skrzynka; przen., żart., kilka osób razem ś. trzymających, bawiące ś. wspólnie wesołe towarzystwo, kompanijka.

Paczula, chińs., roślina południowo-azjatycka, wydzielająca silną woń (silnie pachnące liście jej, wysuszone i pocięte, używane są do wyrobu pachnideł i jako środek przeciw molom) (f.).

Paczuszka, zdr. od Paczka.

Paczyć, wykrzywiać, coś płaskiego zginać łukowato, przen., wykręcać, przekręcać znaczenie, myśl, fałszować; p. ś., wypaczać ś., wychodzić z pewnej formy, garbić ś., wychodzić z pewnej normy; psuć ś., demoralizować ś.

Paćkać, babrać, walać, brudzić, mazać; przen., źle malować, gwazdać; p. ś., mazać ś., walać ś., babrać ś. w czym.

Padaczka, epilepsja, choroba św. Walentego, wielka choroba.

Padać, dok. Paść; z kierunku pionowego przechodzić nagle w poziomy, obalać ś., przewracać ś., z wyższego poziomu przechodzić nagle na niższy; padł jak długi = rozciągnął ś. na ziemi; p-m do nóg, do nóżek = uniżony sposób powitania i pożegnania; p. na wznak = na grzbiet; p. na twarz = twarzą do ziemi; p. w czyje objęcia = ściskać go; p. trupem = polec; p. na cztery nogi = wszystko tracić odrazu, doznawać wielkiej klęski; p. na cztery łapy, jak kot = wyjść cało a, z małym uszczerbkiem z niebezpieczeństwa; bydło p-a, pszczoły p-ają = zdychają; deszcz, śnieg, rosa p-a = spada na ziemię; katar p-a na piersi = zajmuje piersi; mrok p-a = zmierzcha ś.; podejrzenie p-a na kogo = podejrzewają go; strach p-a na kogo = przenika go; p. ś., rozstępować ś., pękać; rozpierać ś.

Padalec, gad śligowaty z rzędu jaszczurek, najmniejszy gatunek żmii pospolitej, mylnie za jadowity uważany (fig.); przen., człowiek nędzny, człowiek złośliwy, a bojaźliwy, szkodzący ciszkiem, podły, nikczemny.

Padlina, Padło, zdechłe bydlę, zwierzę; mięso zdechłego zwierzęcia, ścierwo; przen., człowiek do niczego, nizkiego charakteru, nędznik, nikczemnik, podły.

Padłożerny ptak lub zwierzę = żywiący ś. padliną (np. sęp, hijena).

Padołowaty, Padolisty, mający kształt padołu, obfity w padoły.

Padół, głęboka dolina, wąwóz, jar, nizina; p. płaczu = ziemia, życie doczesne.

Padwana, wł., piosenka miłosna, erotyk, rodzaj tańca.

Padyszach, pers., pan królów, tytuł monarchów tureckich i perskich.

Padź, słodka substancja na kwiatach, z której pszczoły przygotowują miód, rosa miodowa.

Paf!, wykrz., oznaczający odgłos strzelania, uderzenia; pif, paf!, pif, paf, puf!, wykrz., naśladujący odgłos wystrzałów z broni palnej.

Pagament, łć., srebro w kawałkach.

Pagina, łć., stronnica książki; p. fracta = stronnica, przełamana wzdłuż na dwie połowy, z których jedna ma być zapisana.

Paginacja, łć., numerowanie stronic książki a. zeszytu.

Paginować, łć., oznaczać stronice numerami kolejnemi.

Pagoda, port., świątynia wyznawców buddaizmu w Indjach Wschodnich i Chinach (fig.); bożyszcze hinduskie: potworna figurka z ruchomą główką; moneta wschodnio-indyjska różnej wartości w różnych miejscach.

Pagórp. Pagórek.

Pagórek, niewielkie wzniesienie ziemi, wzgórek, wzgórze, niewielka górka; w anat., wzniesienie miednicy w miejscu stykania ś. kręgosłupa z kością krzyżową; wzniesienie ciała w dolnej części brzucha; wzgórek łonowy, wzgórek Wenery.

Pagórkowaty, Pagórzysty, obfitujący w pagórki, kształtem zbliżony do pagórka.

Paiża, węg., krótka tarcza u dawnych konnych rycerzy (fig.).

Paj, tur., część, dział, udział w czym.

Pajac, wł., błazen, figurka z tektury a. innego materjału, ruchoma, naśladująca ruchy błazna, arlekin (fig.).

Pajacowski, wł., właściwy pajacowi.

Pajączek, zdr. od Pająk.

Pająk, zwierzę stawonogie o ośmiu nogach i tyluż oczach (fig.) — p. Morski, p. Szkarłupień; przen., lichwiarz, wyzyskiwacz; rodzaj świecznika wiszącego o ramionach rozpostartych w kształcie nóg pajęczych, żyrandol (fig.).

Pająkowaty, mający kształt pająka.

Pajda, duży kawał chleba, sera, duża kromka, glon.

Pajdokracja, gr., rządy dzieciaków, panowanie młokosów.

Pajęczak, gatunek pająka.

Pajęcznica, roślina z rodziny liljowatych (f.).

Pajęczy, odnoszący ś. do pająka, przez pająka zrobiony (nić p-a, siatka p-a); podobny do pajęczyny, delikatny, cienki, subtelny (koronka, przędza p-a).

Pajęczyna, nici, wysnute przez pająka, tkań, siatka pajęcza; sieć z cienkich nici zrobiona do łowienia ptactwa; delikatna, słaba tkanina; rzecz słaba, wątła, łatwo ulegająca zniszczeniu (zdr. Pajęczynka).

Pajęczynowaty, podobny do pajęczyny.

Pajęczynówka, błona a. opona pajęczynowata, otaczająca mózg.

Pajuk, pers., pokojowiec sułtana tureckiego, także żołnierz z gwardji przybocznej sułtańskiej; pokojowiec na dworach możnych panów, towarzyszący pojazdowi konno lub siedzący za powozem a. na koniu z przodu (fig.)

Pak, nm., smoła, z której zebrano olej żywiczny, służąca do oblepiania beczek, szpar w ścianach drewnianych, pakuł dla szczelności, lakowania korków; rodzaj laku.

Paka, nm., skrzynia, zbita z desek; takaż skrzynia, napełniona rzeczami; pewna ilość towarów lub rzeczy niełamliwych, upakowanych, obszytych w płótno i związanych sznurem.

Paka, łć., gatunek zwierzęcia z rodzaju szczurowatych.

Pakamer, nm., skład pak, towarów, bagaży, rzeczy.

Pakfong, chińs., gatunek nowego srebra.

Pakhauz, nm., wielki pakamer, budynek na skład.

Pakhof, nm., komora celna.

Pakiet, nm., nieduża ilość rzeczy upakowanych i owiązanych sznurkiem.

Pakietbot, ang., statek pocztowy.

Paklepie, pakuły, kłaki, wyczeszki ze lnu a. konopi.

Pakłak, grube ordynarne sukno.

Pakmajster, nm., oficjalista na poczcie a. na stacji kolejowej, przyjmujący bagaże pod swój dozór i zajmujący ś. ich rozesłaniem pod właściwemi adresami.

Pakośnie, na przekór, na opak.

Pakować, nm., układać rzeczy, towary w miejsce dające ś. zamknąć a. w węzełek, w skrzynię, w celu wysłania ich; przen., wkładać wielką ilość (np. pieniędzy w jakie przedsiębiorstwo); jeść dużo, chciwie; p. ś., pakować, układać swoje rzeczy w kufer, walizę i t. p.; zbierać się w drogę.

Pakownia, nm., izba w fabryce a. w sklepie, składzie, gdzie pakują towar, pakamer; część browaru, gdzie wylewają beczki pakiem.

Pakowny, nm., mogący w sobie wiele mieścić (osób, towaru, mebli); ładowny, naładowany.

Pakówka, nm., gatunek smoły do oblepiania pak; gęsta, stwardniała smoła do smarowania dratwy; maź, smoła.

Pakt, łć., umowa, ugoda, układ pokojowy.

Paktować, łć., układać ś. z kim.

Pakuł, cokolwiek zwiniętego nakształt zatyczki: p. do armaty, do strzelby; w lm., krótkie włókna lnu lub konopi, przez czesanie oddzielone od dłuższych, zgrzebie, kłaki.

Pakunek, rzeczy upakowane, tłumok; ciężar, obciążenie okrętu, wagonu, wozu, ładunek; to, czym utykają szpary, szczeliwo; i to, w co zapakowano, opakowanie.

Pakunkowe (-ego), nm., opłata za przewóz koleją pakunku.

Pal, słup drewniany z zaostrzonym końcem do wbicia w ziemię, kół; tyczka, palik; wbić, nawlec kogo na p. = ukarać go wsadzeniem na ostry górny koniec pala, wbitego w ziemię.

Pala, łć., okrycie kielicha podczas odprawiania Mszy św.

Palacz, ten, który trudni się paleniem w piecu (w fabryce, kopalni, przy lokomotywie, na parostatku); ten, co prowadzi samochód, szofer; mężczyzna, namiętnie palący tytuń, fajczarz; p. opjum = nałogowo palący opjum.

Palaczka, forma ż. od Palacz; kobieta, nałogowo paląca tytuń a. opjum.

Palad, jeden z rzadkich metali, barwą i ciągliwością podobny do platyny.

Paladium, łć., posążek bogini Minerwy (Pallady), świętość miasta Troi, która go miała strzec od zdobycia przez nieprzyjaciela; przen., świętość, tarcza, chroniąca od niebezpieczeństwa, od złego.

Paladyn, wł., znakomity rycerz, towarzyszący panującemu; rycerz słynny ze swych rycerskich czynów; pierwotnie: każdy z 12-tu rycerzy, towarzyszących Karolowi W.; błędny rycerz, szukający przygód po świecie.

Palafit, gr., budowla nawodna przedhistoryczna, napalowisko.

Palankap. Pałanka.

Palankin, indyjs., ozdobna lektyka, zaopatrzona w dach i firanki, noszona przez 2-4 tragarzy, w Indjach Wschodnich i Chinach środek lokomocji (fig.).

Palant, kij do podbijania piłki w grze; gra w piłkę z użyciem takiego kija.

Palarnia, pokój do palenia tytuniu, fajczarnia, fiumoar; miejsce, gdzie ś. odbywa palenie sposobem fabrycznym, np. p. kawy.

Palatalizacja, łć., miękczenie, upodniebiennienie, uśredniojęzykowienie, t. j. wymawianie spółgłosek ze zbliżaniem języka do podniebienia twardego (np. ś, ź, zamiast s, z).

Palatalny, łć., podniebienny; spółgłoski p-e = podniebienne czyli miękkie, np. ś, ź, ń i t. d.

Palatyn, łć., dawniej tytuł wysokich urzędników dworskich, pełniących urząd w najbliższym otoczeniu króla; w Polsce — wojewoda; na Węgrzech najwyższy dygnitarz państwowy, zastępca króla — p. Pfalzgraf.

Palatynat, łć., dawniej w Niemczech prowincja, podlegająca władzy palatyna.

Palatynka, fr., kołnierz futrzany, futerko na szyję (fig.).

Palawer, Palawra, u Murzynów afrykańskich zgromadzenie w celu naradzania ś., wiec murzyński.

Palący, mający własność palenia, parzący; przen., nagły, pilny, nie cierpiący zwłoki; p-a potrzeba = domagająca ś. natychmiastowego zadośćuczynienia; rzecz., osoba nawykła do palenia tytuniu, palacz; wagon, przedział p. = przeznaczony dla palących tytuń.

Palączka, gorączka, żar, spiekota; namiętność, uniesienie.

Palba, strzelanina z broni palnej.

Palcat, wł., kij, laska, używane niegdyś przez młodzież do fechtunku zamiast szabli; laseczka kauczukowa do uderzeń leczniczych.

Palcochodny, chodzący na palcach (o zwierzętach).

Palcodrzew, nazwa rośliny jasława.

Palcoskrzydły, mający błony rozpięte między palcami i służące do latania po powietrzu (nietoperz).

Palcowy, odnoszący ś. do palca; gruby a. szeroki na palec.

Palczak, zwierzę ssące z rzędu małpiatek, z rzędu palczaków (f.).

Palczasty, mający palce, podobny do dłoni z rozczapierzonemi palcami (liście p-e).

Palczatka, roślina z rodziny traw, trawa brodata (fig.).

Palec, część końcowa, chwytna u ręki, złożona z kilku członków, a. u nogi; p. wielki a. kciuk, p. wskazujący, p. średni, p. serdeczny a. pierścionkowy, p. mały a. miziniec; kiwnąć p-em = przywoływać kogo milcząco; pokazywać co p-em = wskazując ręką, wyraźnie wskazywać; p-em kogo wytykać = szydzić z niego, potępiać go; p-em czego dotknąć = mieć w czym udział, mieszać ś. do czego; umieć co na p-ach = na pamięć, wyśmienicie; nie kładź p-a między drzwi = nie mieszaj się do cudzych spraw; p. na kogo zakrzywić = zlekka wyrazić nieukontentowanie; dąsać ś., śmiać ś., ledwo kto p. zakrzywi = z byle powodu; było tego na owinięcie p-a = nadzwyczaj mało; z p-a co wyssać = zmyślić; z p-a tego nie wyssał = nie wymyślił; stanąć, chodzić na p-ach = uniósszy ś na palcach u nóg, pocichutku; chodzić koło kogo na p-ach = obchodzić ś. z nim troskliwie, uprzedzająco; nie mam tego na p. = ani trochę; p. Boży = wyrok Opatrzności, kara Boża; tasiemka, wstążka na p., na dwa p-e = szerokości p-a, dwu p-ów i t. d.; patrzeć na co przez p-e = pozwalać na co, nie sprzeciwiać ś. czemu, pobłażać; położyć p. na ustach = na znak milczenia; gryźć p-e ze złości = być wściekłym, nie mogąc tego wyraźnie okazać; dmuchać w p-e, p-e lizać = być w wielkiej potrzebie; sam jak p. Boży, jak p. = sam jeden; goły jak p. = zupełnie biedny umaczać w czym p. = mieć udział w jakiejś sprawie nieczystej; p-e lizać! = mówi ś. o czymś bardzo smacznym; mały p. mi to powiedział = domyśliłem ś.; p-em w bucie kiwać = być na kogoś złym, ale bać ś. to okazać jawnie; mieć długie p-e = kraść; p. u rękawiczki = część jej, wkładana na palec; ząb drewniany na kole młyńskim, na wale i t. p.

Palendron, wł., księża sutanna bez guzików; suknia.damska aksamitna, ozdobiona haftem srebrnym i podbita pięknym futrem.

Palenie, niszczenie czego ogniem; ogrzewanie, opalanie; cierpienie piekące, ból palący, zgaga; używanie tytuniu, opjum itp.

Palenisko, część pieca, na który sypią węgiel a. jakie inne paliwo (fig.); ruszt w piecu; miejsce na kominie, na którym palą ogień; miejsce, na którym palono ogień.

Paleo-, gr., na początku wyrazu oznacza, że wyraz ten stosuje ś. do rzeczy dawnych, starożytnych.

Paleoantropologja, gr., nauka o szczątkach człowieka kopalnego.

Paleoetnologja, gr., etnologja starożytna.

Paleofitologja, gr., nauka o roślinach zaginionych i ich szczątkach.

Paleogeografja, gr., nauka o rozkładzie mórz i lądów w dawnych okresach.

Paleografja, gr., nauka o rodzajach pisma w starożytności, umiejętność odczytywania starożytnych napisów, rękopisów, dokumentów, oznaczania czasu ich sporządzenia, oraz ich znajomość.

Paleokrystyczny, gr., pokryty zwałami lodów, nigdy nie topniejącemi (w oceanie podbiegunowym).

Paleolit, gr., kamień odrobiony na narzędzie, jako wykopalisko z okresu kamiennego.

Paleolityczny, gr., odnoszący ś. do pierwszej połowy okresu kamiennego w dziejach ludzkości; p. okres = wiek kamienny, najdawniejszy okres w dziejach rozwoju cywilizacyjnego ludzkości, kiedy obrabianie metali jeszcze nie było znane (fig.).

Paleologja, gr.p. Paleontologja, p. Archeologja.

Paleoniscus, gr., zaginiony gatunek ryby, typowej dla okresu permskiego(fig.).

Paleontografja, gr., opisanie przedpotopowych roślin i zwierząt.

Paleontologja, gr., nauka o szczątkach kopalnych skamieniałych zwierząt (paleozoologja) i roślin (paleofitologja).

Paleonto-zoologiczny, gr., dotyczący skamieniałości zwierzęcych.

Paleosaurus, łć., wielki płaz, jaszczur, którego szczątki znajdują ś. w formacji permskiej.

Paleoterjum, łć., zwierzę ssące przedpotopowe, spotykane między kopalinami pokładów eocenicznych, postacią przypomina tapira (fig.).

Paleotyp, gr., zabytek sztuki drukarskiej z pierwszych czasów jej istnienia.

Paleozoiczny gr. okres = dotyczący najdawniejszych epok życia organicznego na ziemi (pierwszorzędowy) (z roślin: paprocie, skrzypy, ze zwierząt: trylobity, potym ryby, następnie płazy); p-e pokłady = najdawniejsze pokłady osadowe na skałach ogniowych, a mianowicie formacje: kambryjska, sylurska. dewońska i węglowa.

Paleozoologja, gr. — Paleontologia.

Palestra, łć., u Rzymian: szkoła publiczna gimnastyki i szermierstwa; korporacja obrończa sądowa w dawnej Polsce; adwokaci, obrońcy sądowi.

Palestrant, łć., członek palestry, biegły w prawie, sadownik, adwokat, prawnik lub pomocnik prawnika; kształcący ś. na prawnika.

Palet, fr., wezwanie o zapłacenie należności skarbowej a. wyznaczające kwaterę dla żołnierza; kostka lub płaski krążek metalowy, rzucany do oznaczonego celu w grze.

Paleta, Paletra, fr., owalna drewniana, porcelanowa albo metalowa deseczka, z otworem na wielki palec lewej ręki, służąca do rozrabiania i dobierania farb podczas malowania (f.).

Paletnologja, gr., część antropologji o starożytności rodu ludzkiego oraz o rasach kopalnych.

Palica, wielka pałka, maczuga.

Palić, rozniecać ogień, ogrzewać nim; opalać, ogrzewać za pomocą palenia (p. w piecu); p. coś dla oświetlenia (p. lampę, i świecę); niszczyć ogniem, zmieniając w węgiel, popiół i gazy lotne, pustoszyć ogniem (p. wsie i miasta podczas wojny); p. ofiary = spalać je na stosie dla ofiarowania ich Bogu; p. fajkę, papierosy = p. tytuń w nich; wyrabiać co za pomocą palenia, ognia, pędzić (p. smołę, cegłę, wapno, gips, kawę); dopiekać, gryźć, piec (słońce p-i, pieprz p-i w gardle); twarz mię p-i = piecze; męczyć za pomocą ognia, przypiekać (p. złoczyńcę, męczennika); zapalać, zagrzewać, wzbudzać namiętność do do czego; strzelać z broni palnej; wydawać hałas, podobny do wystrzałów (p. z bata); uderzać (p. w pysk); p. komplementy, dusery = mówić je; p. koperczaki = zalecać ś. kobiecie, pochlebiać jej, umizgać ś.; biec a. jechać szybko; p. ś., gorzeć, płonąć; dom p-li ś. = jest objęty pożarem; p-i ś.! = pożar! gore!; lampa, świeca p-i ś. = płonie; robota p-i mu ś. w ręku = idzie bardzo szybko; wszystko na nim ś. p-i = drze prędko; nie p-i ś.! = nic pilnego; ziemia p-i mu ś. pod nogami = jest niespokojny, zdenerwowany; p. mosty za sobą = uniemożliwiać sobie cofnięcie ś. od czego; przen., p. ś. do czego = mieć do czego wielką ochotę, pożądać czego namiętnie; klacz p-i ś. = uczuwa popęd płciowy.

Palifikacja, łć., opalowanie, wzmocnienie za pomocą pali.

Paligronek, roślina z rodziny goździkowatych.

Palik, mały pal, tyczka (p-i do przywiązywania drzew owocowych); kołek, używany w miernictwie do pomiarów gruntu.

Palikar, żołnierz ochotniczy w dzisiejszej armji greckiej.

Palikopa, burza piorunowa; święto, przypadające na św. Piotra w okowach.

Palikować, przywiązywać rośliny do palików.

Palimpsest, łć., stary rękopis na pergaminie, z którego usunięto dawne pismo dla napisania nowego.

Palindrom, gr., zdanie, brzmiące jednakowo, czy wprost je czytać, czy wspak, np. kobyła ma mały bok; zagadka, dotycząca wyrazu, który, przeczytany wspak, ma odmienne znaczenie, np. dąs — sąd, kara — arak.

Palingieneza, gr., odrodzenie ś., odnawianie ś.; doskonalenie ś. obyczajowo moralne człowieka; stadja rozwojowe gatunku przemiany owadów.

Palingrafja, gr., sztuka odnawiania starych rycin i odbijania z nich na kamieniu nowych kopji.

Palinodja, gr., powtórzenie śpiewu; w poezji odwołanie obrażającego, krzywdzącego lub uwłaczającego czyjej czci wiersza; wogóle odwołanie krzywdzących słów; przen., pochwała tego, co ś. pierwej ganiło; powtórny wybuch jakiej choroby.

Palipiecek, chłopiec, mający obowiązek palenia w piecach.

Palisada, fr., ogrodzenie z grubych, u góry zaostrzonych palów, wzmacniające fortyfikację, częstokół, ostrokół (f.).

Palisadować, fr., otaczać palisadą.

Palisander, fr., drewno z pewnego drzewa południowo-amerykańskiego, pięknego ciemnego koloru, używane na kosztowniejsze wyroby stolarskie, głównie jako fornir.

Paliwo, wszystkie ciała, służące za materjał do palenia (drzewo, węgiel, torf, koks i t. p.); żart., papierosy, cygara.

Paliwoda, półgłówek, szalona pałka, junak, zapaleniec, wartogłów, trzpiot, sowizdrzał, warchoł, pędziwiatr, wichrzyciel; łgarz, kłamca, blagier.

Palja, Paljum, łć., szeroki, długi płaszcz bez kołnierza, burnus, opona, toga (fig.).

Paljatywa, łć., Paljatywne środki, środki, nie usuwające zasadniczo zła, lecz przynoszące chwilową ulgę, półśrodki.

Paljatywny, łć., uśmierzający, łagodzący.

Paljowy, fr., słomkowy, koloru słomy.

Paljusz, łć., taśma z białej wełny, ozdobiona 6 krzyżykami, wyszytemi czarnym jedwabiem, noszona na szyi przez arcybiskupów, jeden jej koniec spada na piersi, a drugi na plecy (fig.); płaszcz biskupi, kardynalski; godność, władza arcybiskupa.

Palka, łć., kwadratowa przykrywka kielicha do Mszy Św.; zasłona jedwabna ołtarza.

Palma, łć., dosłownie dłoń; roślina krajów zwrotnikowych, o pniu gładkim a. żeberkowanym, pełnym i liściach zwykle wielkich, zebranych najczęściej w jeden pęk u wierzchołka, u nas hodowana w cieplarniach jako ozdobna (fig.); gałązka, zwykle wierzbowa, poświęcana u nas w niedzielę kwietnią: p-y akademickie = oznaka honorowa dla uczonych we Francji (fig.); miara grubości drzewa, używana w niektórych krajach Europy = 3 — 4 calom; p. Christi = roślina z której dobywa ś. olej rycinowy; p. męczeńska = godło śmierci męczeńskiej za wiarę; przen., śmierć męczeńska; zdobyć p-ę pierwszeństwa = oznaka zwycięstwa.

Palmacyt, łć., skamieniały pień palmowy.

Palmatka, łć., deszczułka albo skóra mocna, z jednego końca wązka, z drugiego szersza, używana na podeszwy.

Palmela, łć., roślina z gromady wodorostów.

Palmeta, fr., ornament w kształcie pierzastego liścia palmowego; nazwa kształtu, nadawanego drzewom przez zmuszanie ich gałęzi do rośnięcia na jednej płaszczyźnie pionowej (fig.); drzewko owocowe karłowate płasko rozpięte.

Palmetka, fr., boczna część ornamentu górnego u pieca, szafy i t. d.

Palmisty, Palmorodny, rodzący palmy, obfity w palmy.

Palmitowy a. Palmitynowy łć. kwas = jeden ze składników większości tłuszczów zwierzęcych: biała, krystalicznie krzepnąca masa, z alkaljami tworzy mydło.

Palmowy, łć., odnoszący ś. do palmy, z palmy wyrobiony: liść p., olej p., wino p-e; wierzba p-a = wierzba iwa; niedziela p-a = kwietnia niedziela, ostatnia przed Wielkanocą, święcona na pamiątkę wjazdu Chrystusa do Jerozolimy.

Palnąć, dok. od Palić; wystrzelić z broni palnej; klasnąć czym, (z bicza); uderzyć, grzmotnąć (p. kogo po uchu), wystąpić z mową szybką, powiedzieć co ostro, bez namysłu; wyciąć, rąbnąć; p. głupstwo = zrobić głupstwo; wypić duszkiem, łyknąć, golnąć.

Palnik, część środkowa przyrządu do oświetlania albo ogrzewania, brener: p. naftowy, spirytusowy, p. Bunsena gazowy (fig.).

Palność, właściwość ciała łatwego spalania ś.

Palny, działający za pomocą ognia; palący ś. łatwo lub mający własności łatwego zapalania się (materje p-e = proch, saletra, benzyna, spirytus i t. p.); broń p-a = z której strzelają do kogo lub czego.

Palony, ten lub to, co palono: kawa p-a, wapno p-e = gaszone, buty p-e = z wysokiemi lakierowanemi cholewami.

Palować, pale wbijać, palami utwierdzać, grodzić.

Palpacja, łć., dotykanie, uczuwanie.

Palpitacja, łć., przyśpieszone bicie serca i pulsu.

Palpitować, łć., drgać, kołatać, pulsować.

Palto, Paltot, fr., zwierzchnia odzież luźna, używana dawniej tylko przez majtków, a obecnie przez wszystkich.

Paltocik, fr., mały paltot; paltot damski a. dziecinny.

Paluch, wielki, niezgrabny palec, obwinięcie palca (np. chorego); duży palec u rękawiczki.

Paludament, łć., krótki czerwony wojenny płaszcz wodzów rzymskich; purpurowy płaszcz cesarski (fig.); w lm., p-y, górne ozdoby sceny teatralnej, zastępujące sufit.

Paluszek, mały palec (u kobiety, u dziecka); rodzaj pierniczków podługowatych w kształcie palców; rodzaj ciastek drożdżowych kształtu pałeczek.

Paluszkować, palcami grać; zręcznie palcami oszukiwać, grając w karty; kraść; palcem drażnić, onanizować.

Paluszniczek, roślina z rodziny traw.

Pała, gruby kij, laga, pałka; przen., głupi człowiek, jołop, tępek; pogardl., ksiądz mało inteligentny, zacofanych pojęć.

Pałac, wł., wspaniały budynek mieszkalny, zwykle przez jedną osobę zajęty z jej rodziną a. dworem, przez władzę lub instytucję (fig.).

Pałacowy, przym. od Pałac; rzecz., zarządca pałacu, marszałek, burgrabia, klucznik.

Pałać, gorzeć, wydając silny płomień, płonąć, buchać żarem; przen., żarzyć ś., być rozpalonym; twarz mu p-a = płonie rumieńcem; mieć chęć gorącą ku czemu, zostawać pod wpływem namiętności jakiejkolwiek, zionąć, dyszeć: p. miłością, chęcią, gniewem, nienawiścią, zemstą.

Pałanka, tur., fortyfikacja z ziemi, otoczona rowem i palisadą; zagroda; p., łć., zwierzę workowate, roślinożerne, z rodziny pałanek, kusu (fig.).

Pałasik, mały pałasz, szabelka dziecinna.

Pałasz, wł., broń sieczna, ostra, nieco zakrzywiona (f.).

Pałasznica, owad dwuskrzydły poczwarkorodny.

Pałaszować, wywijać pałaszem, bić płazem pałasza; zajadać smaczno i dużo, ćwiczyć, zmiatać.

Pałaszowaty, mający kształt pałasza.

Pałączek, gatunek sidła do łapania ptaszków, używając za przynętę jagód z jarzębiny; mały pałąk.

Pałąk, linja wygięta, łukowata; kabłąk, obłąk, łuk; rączka, ucho w kształcie kabłąka; garda u miecza, pałasza.

Pałąkowaty, łukowaty, półkolisty, zgięty w kabłąk, kabłąkowaty.

Pałeczka, mała pałka, laseczka; kołeczki do robienia koronek.

Pałeczkowaty, mający kształt pałeczki.

Pałecznik, rodzaj porostu.

Pałężyna, roślina z rodziny nanerczowatych.

Pałka, gruby kij, laska, krótki drążek z kulką na końcu do bicia w bęben a. w kotły; przen., łeb, głowa; pióro u ptaka jeszcze nie rozwinięte; w bot.p. Kaktus, p. Ożypałka; jedność, jedynka, jako najgorszy stopień w szkole; mieć w p-ce, zalać p-ę = być pijanym, upić ś.; szalona p. = awanturnik, entuzjasta; nie kijem go, ale p-ą = w gruncie rzeczy wszystko jedno; dostał jak p-ą w łeb = zamroczyło go, ogłuszyło, pozbawiło przytomności.

Pałkierz, bębnista, dobosz w dawnej konnicy polskiej (fig.).

Pałkowaty, mający kształt pałki.

Pałuba, zasłona wozowa, buda, nakrycie; kadłub, pniak; wiecheć do zatykania komina, baba; chustka kobieca, niedbale związana na głowie; lalka niezgrabna, marjonetka; boginka; herod baba, próżniak baba; niezdara, głupiec, gamoń, niedojda, gamajda.

Pamfil, gr., pewna gra w karty; walet treflowy; zalotnik, galant.

Pamflecista, łć., autor pamfletu.

Pamflet, fr., broszurka, ulotne pismo treści złośliwej, obelżywej lub potwarczej.

Pamiątka, pamięć, wspomnienie o czym; upamiętnienie, znak pamięci; upominek, podarek; dać komu co na p-ę = ażeby pamiętał; obchodzić, święcić p-ę jakiego zdarzenia; dać na p-ę = obić; przedmiot, mający przypominać kogoś a. coś; ma kilka drogich p-ek po ojcu.

Pamiątkowy, dotyczący pamiątki, wspomnienia jakiego zdarzenia.

Pamięciowo, przyślą z pamięci, na pamięć.

Pamięciowy, przym. od Pamięć; lekcja p-a = nie piśmienna; rachunki p-e = odrabiane na pamięć, nie na piśmie.

Pamięć, zdolność zachowywania w umyśle wrażeń doznanych a. wiadomości powziętych; mieć dobrą, lokalną a. długą, słabą a. krótką p.; mieć co w popamiętać; wyszło mi to, wypadło z p-i = zapomniałem; umieć co na p. = pamięciowo; mówić co na p. albo z p-i = jak ś. pamięta, z głowy, nie mając książki przed sobą; na p. = gadać, sądzić bezzasadnie, na chybi trafi, na oślep; bez p-i = nieprzytomnie, bez upamiętania, bez umiarkowania, bez rozwagi (gadać, jeść, kochać ś. bez p-i); jeśli mię p. nie myli = jeśli dobrze pamiętam; wbić sobie co w p. = dobrze zapamiętać; przywieść co komu na p. = przypomnieć; zrób to za p-i = póki pamiętasz; za świeżej p-i = nie odkładając; mieć kurzą p. = bardzo słabą; mieć co w świeżej p-i = niedawno czego się nauczyć; zaklinam cię na p. ojca = na cześć dla ojca zmarłego; za ludzkiej p-i = jak ludzie pamiętają; za mojej p-i = od czasu, jak pamiętam; zostawić po sobie dobrą p. = pamiątkę, wspomnienie; godzien p-ci = żeby o nim pamiętano, żeby go nie zapomniano: zostawić po sobie dobrą p. = dobre wspomnienie; miej p. na dobro kraju = miej troskę na nie; świętej p-i nieboszczyk (chrześcijanin); od świętej p-i = oddawna.

Pamiętać, zachowywać w pamięci, mieć w pamięci; nie zapominać, mieć na względzie, na uwadze, baczyć na co; troszczyć ś. o co, dbać o co, mieć na co baczenie; nie móc wybaczyć, nie umieć darować winy; nie zaniedbać, nie omieszkać; pochodzić z dawnych czasów, sięgać dawnej epoki swym początkiem; p. ś., być, zostawać w pamięci.

Pamiętne, coś komu dane, aby pamiętał; dać komu p-e = obić mu dobrze skórę, dać mu ś. we znaki.

Pamiętnik, opowieść o wypadkach współczesnych autorowi jako rodzaj prozy opowiadającej; notatki ze zdarzeń życia; książka, podająca sprawozdanie z czynności jakiejś instytucji w pewnym okresie czasu; album, sztambuch, imiennik; nazwa czasopisma, podającego sprawozdanie ze współczesnego ruchu naukowego (p. literacki, lekarski, fizjograficzny).

Pamiętnikarski, przym. od Pamiętnikarz.

Pamiętnikarstwo, pisanie pamiętników; ogół pamiętników, dział pamiętników w literaturze pewnego narodu a. pewnej epoki.

Pamiętnikarz, autor pamiętników.

Pamiętny, Pamiętliwy, mający dobrą pamięć, pamiętający co dobrze i długo; wrażony w pamięć, nie zatarty w pamięci, nie dający ś. zapomnieć, zaostrzający pamięć.

Pamłoda, pęd, wyrastający z korzenia lub z pnia.

Pampa, w lm. Pampas, hiszp., bezdrzewne trawiaste stepy w Ameryce Południowej (fig.).

Pampuch, Pampucha, Pampuszka, pączek z ciasta smażony w tłustości; przen., człowiek małego wzrostu, gruby i pękaty.

Pan-, gr., jako przyrostek przed wyrazem, znaczy to samo co wszech-.

Pan, Bóg, Stwórca; najwyższy władca kraju, monarcha, panujący: Najjaśniejszy P.; właściciel, dziedzic, posiadacz: p. tego zamku, p. tego majątku; głowa, naturalny zwierzchnik, gospodarz, człowiek, mający prawo rozkazywać innym: p. domu w stosunku do rodziny i domowników, poddanych, niewolników i t. d.; człowiek samodzielny, nie potrzebujący ś. nikomu wysługiwać; teraz ja p.!; bogacz, p. całą gębą; arystokrata, możnowładca, oligarcha: p. z p-ów = magnat prawdziwy; każdy p. za swoje trzy grosze, na swoich śmieciach = każdy jest niezależny u siebie, w swoim domu; kazał p., zrobił sam = sam sobie usłużył; żyć z kim za p. brat = poufale, zażyle; jaki p., taki kram = jaki człowiek, takie i jego otoczenie; sobie p. = człowiek niezależny; sposób tytułowania mężczyzn dorosłych (łaskawy p., wielmożny p., szanowny p., czcigodny p., jaśnie wielmożny p., jaśnie p., jaśnie oświecony p. = różne sposoby tytułowania, zależnie od położenia społecznego, wieku, tytułu dziedzicznego człowieka, do którego ś. ktoś zwraca); sposób tytułowania kasztelana a. starosty w dawnej Polsce; p. młody = nowożeniec; mój p. = mój mąż.

Panaceum, gr., mniemany uniwersalny środek lekarski na wszystkie choroby; cudowny środek na wszelkie dolegliwości.

Panama, letni kapelusz, pleciony z łyczka rośliny właściwej okolicom międzymorza Panama (fig.); oszustwo na wielką skalę (od nazwy kanału Panamskiego, którego budowa połączona była z olbrzymiemi nadużyciami pieniężnemi).

Panarchja, gr., panowanie powszechne.

Panasz, fr., kitka z piór na kaszkiecie wojskowym.

Panata, Panatka, wł., polewka chlebowa, wodzianka, kapłon, waserzupka.

Pancernik, ciężki, okręt wojenny, okuty w żelazo (fig.); żołnierz, odziany w pancerz, towarzysz pancerny; rzemieślnik, trudniący ś. wyrobem pancerzy, płatnerz; zwierzę z rodziny szczerbatych, pokryte pancerzem z łusek kostnych (fig.).

Pancerno, nm., przysł., mając z sobą znaczną liczbę pancernych; będąc uzbrojonym w pancerz.

Pancerny, odnoszący ś. do pancerza, właściwy pancerzowi, okryty pancerzem, zbrojny w pancerz; rzecz, żołnierz, służący w chorągwi pancernej dawnej jazdy polskiej; pancernik, petyhorzec (fig.).

Pancerz, zbroja z blachy żelaznej, okrywająca rycerza, kirys (f.); takaż zbroja, okrywająca konia; gruba blacha żelazna lub stalowa, osłaniająca okręt, fortyfikację; zgrubiała skóra lub łuski, okrywające niektóre zwierzęta.

Pancerzowy, nm.p. Pancerny.

Panda, zwierzę ssące drapieżne z rodziny niedźwiedzi (fig.).

Pandan, roślina azjatycka z rodziny pochutnikowatych, pochutnik (fig.).

Pandekty, łć., główna część składowa obioru praw Justynjana, obejmująca zbiór pism słynnych prawników rzymskich; nazwa cywilnego prawa rzymskiego wogóle; digesty.

Pandemiczny, gr., powszechny, ogólny, krajowy.

Pandemja, gr., choroba panująca w kraju, zaraza, epidemja.

Pandemonjum, gr., piekło, miejsce pobytu złych duchów; państwo szatana; przen., miejsce, gdzie szerzy ś. zepsucie moralne.

Pandory gr., puszka, przen. źródło wszelkiego złego, nieszczęścia, sypiące ś. na ludzi.

Pandury, węg., dawniej zbrojni słudzy magnatów w Kroacji i Slawonji; rodzaj wojska węgierskiego; żandarmi, woźni sądowi węgierscy.

Paneczek, Panoczek, mały panek, dobry pan; panicz, p-oczku! = kochany przyjacielu! kochanku!

Panegiryczny gr., przym. od Panegiryk; p. okres: w historji literatury polskiej czasy przesadnego hołdowania modzie pisania panegiryków (od połowy XVII do połowy XVIII w.).

Panegiryk, gr., mowa pochwalna; pismo prozą lub wierszem, sławiące z przesadą osoby, czyny lub zdarzenia; przesadna pochwała.

Panegirysta, gr., autor panegiryków; przesadny chwalca.

Panek, niewielki pan, szlachciura, szlachetka; udający wielkiego pana, pyszny, zadzierający nosa; młody pan, lubiący ś. pokazać; złoty młodzieniec, młody utracjusz, rozrzutnik.

Paneteizm, gr., pogląd filozoficzny, według którego wszystko jest w Bogu.

Panew, Panwia, nm., naczynie nakształt kociełka (fig.); brytwanna, patelnia; naczynie różnej formy, używane w przemyśle do topienia i gotowania; naczynie w kształcie rury; w maszynie: łożysko, w którym obraca się czop.

Panewka, nm., u broni palnej: zagłębienie dla podsypywania prochu pod kurkiem, na który pada iskra i powoduje wystrzał (fig.); spaliło na p-e = nie wystrzeliła strzelba; przen., nie udało ś.; munsztuk narzędzia muzycznego dętego; zagłębienie kostne, w którym tkwi głowica kości udowej; w część łożyska, przylegająca do czopa a. w której obraca ś. czop.

Panfobja, gr., obawa wszystkiego, popłoch ogólny.

Pangieneza, gr., teorja, według której każda oddzielna komórka lub cząstka organizmu odradza ś. sama; teorja, według której z jednej pierwotnej komórki powstały wszystkie organizmy.

Pangieometrja, gr., to samo, co metagieometrja.

Pangiermanizm, gr., dążenie do zjednoczenia wszystkich plemion giermańskich w jedną polityczną całość.

Panglos, gr., człowiek, udający, że wszystko wie.

Panglota, gr., słownik porównawczy wszystkich języków.

Panhelenizm, gr., dążenie do zjednoczenia wszystkich Greków w jednolite państwo.

Pani, władczyni, monarchini, żona panującego (Najjaśniejsza P.); Niepokalana P., Anielska P. = Matka Boska; właścicielka, dziedziczka, posiadaczka; kobieta, jako głowa domu, gospodyni, żona pana (p. domu); arystokratka, możnowładczyni, magnatka; sposób tytułowania kobiet, zwłaszcza zamężnych, starszych; łaskawa p., wielmożna p. i t. p. — p. Pan — różne sposoby tytułowania kobiet; moja p. = moja żona; starsza p. = matka pana żonatego a. pani zamężnej; młodsza p. = zamężna córka a. synowa starszej pani; sposób tytułowania kasztelanowej a. wojewodziny w dawnej Polsce; p. dworska a. dworna = dworzanka, dworka; p. stara = ochmistrzyni, przełożona nad fraucymerem w dawnej Polsce; powtarzać za p-ą matką pacierz = powtarzać cudze zdanie bezkrytycznie.

Paniątko, paniczyk. panicz; młodzieniaszek strojny, wykwintny; pieszczoch, syn możnego pana; iron., młodzieniec, chcący, aby go uważano za pana, mogącego rozkazywać.

Panichida, gr., żałobne nabożeństwo w kościele wschodnim.

Panicz, syn pana, młody nieżonaty pan; chłopiec wysokiego rodu, młody arystokrata; pieszczoch, fircyk, elegant, gagatek.

Paniczny, gr., przym. od Panika; p. strach, p. popłoch = niepohamowany, bez upamiętania, szalony.

Paniczyk, zdr. od Panicz; strojniś.

Paniczykowaty, właściwy paniczykowi, zakrawający na paniczyka; pyszałkowaty, zarozumiały.

Panieneczka, zdr. od Panna; młoda panienka, dziewczynka.

Panienka, młoda panna, dziewczyna; Najświętsza p. = Matka Boska; sposób zwracania ś. do służącej w restauracji, oberży i t. p.

Panieński, dziewiczy; kwiat p. = dziewictwo; choroba p-a = blednica; skórka p-a = wyrób apteczny w tabliczkach z gumy arabskiej, cukru, białka ubitego na pianę i olejku kwiatu pomarańczowego.

Panieństwo, dziewictwo, stan dziewiczy, nieskażoność, czystość, nienaruszoność ciała dziewiczość, niewinność dziewczęca; zbior., panny.

Panię, syn wielkiego pana, pan wielki, jeszcze młody, panicz; młoda panienka.

Panięcy, właściwy paniętom a. wielkim panom; pański, wielkopański.

Panika, gr., nagły, często bezpodstawny przestrach, ogarniający licznie zgromadzoną publiczność lub tłum; ogólne przerażenie, popłoch; p. na giełdzie = przestrach, nagły spadek kursu papierów wartościowych, ustanie prawie zupełne spekulacji i kredytu.

Panisko, dobry, poczciwy, zacny pan; pan godzien politowania.

Paniuńcia, Paniusia, pieszcz. od Pani, od Panienka.

Panklastyt, gr., gatunek silnego materjału wybuchowego.

Pankreatyczny łć. sok = sok trzustkowy, trawiący.

Pankreatyna, łć., ferment, wytwarzany w trzustce, zmieniający ciała białkowate na peptony.

Panlatynizm, łć., dążenie do zjednoczenia politycznego wszystkich ludów romańskich.

Panleksykon, gr., słownik uniwersalny, zawierający wyrazy w wielu językach, panglos.

Panna, kobieta niezamężna, dziewica, dziewczyna, córka pana; narzeczona, kochanka; sposób; tytułowania kobiety niezamężnej, zwłaszcza młodej dziewczyny (u nas: z dodatkiem imienia); pracownica w magazynie mód, w szwalni, w sklepie: p. do szycia, p. podręczna, p. sklepowa; starsza p. = zarządzająca szwalnią; Najświętsza p. = Matka Boska; p. Marja = kościół pod wezwaniem Matki Boskiej; w lm., zakonnice (p-y Wizytki, p-y Sakramentki); stara p. = kobiet. a niemłoda, niezamężna; p. na wydaniu = dziewczyna dorosła, mogąca wyjść za mąż; p. respektowa = rezydentka, dworka w domu magnackim; p. służąca = pokojówka; w astr., jedna z konstelacji zodjaka (fig.).

Panneau, fr., podłużna powierzchnia, ujęta w ramę, ozdobiona malowidłem, rzeźbą, stiukiem itp., w robotach stolarskich, architektonicznych, jubilerskich.

Pannica, pogardl., stara panna, panna dorosła, dojrzała.

Panofobja, gr., przestrach wśród snu.

Panoplja, gr., pełne uzbrojenie rycerza w średnich wiekach; całkowity rynsztunek rycerski, rozwieszony na ścianie muzeum, zbrojowni lub jako ozdoba (fig.).

Panoptikon, gr., zbiór różnych osobliwości do oglądania za opłatą; muzeum figur woskowych, przedstawiających znakomitych ludzi, sceny i obrazy plastyczne, okazy anatomiczne i t. p.

Panorama, gr., krajobraz lub sceny z życia, malowane na płótnie, rozpiętym wewnątrz dokoła ścian okrągłego budynku, oświetlonego z góry, z wzniesioną pośrodku platformą dla widza; szereg obrazów, oglądanych przez szkła powiększające; rozległy i piękny widok na otaczającą przyrodę, na miasto, widziane z pewnej odległości i t. p.

Panoramiczny, gr., przym. od Panorama: p. aparat = kamera (ciemnia) fotograficzna do zdjęć szerokich widoków a. całych okolic widnokręgu (obraca ś. na osi pionowej).

Panoszyć, bogacić kogo, czynić panem, z nędzy podźwigać ś., wzbogacać ś.; pysznić ś. swym bogactwem; rozpościerać ś., rozszerzać swe panowanie.

Panotyp, gr., obraz otrzymany za pomocą panotypji.

Panotypja, gr., dawny sposób fotografowania, dający obrazy na ceracie, pokrytej warstwą kolodjum.

Panować, być panem kraju, władać, rządzić, królować; mieć górę nad kim, przewodzić; szerzyć ś., grasować (o chorobach); wznosić ś. wyniośle, sterczeć; udawać pana; mówić komu, „panie“; przen., p. nad sobą = być panem swych uczuć, wzruszeń, nie okazywać ich; władać sobą, mieć równowagę ducha; p. nad namiętnościami = trzymać je na wodzy.

Panowanie, sprawowanie rządów, zwierzchności najwyższej w kraju; okres panowania, rządy (za p-a króla Jana); przewaga: p. ducha nad ciałem.

Panówp. Pański.

Panslawizm, łć., dążność do połączenia wszystkich Słowian w jedną całość polityczną a. przynajmniej do utrzymania w nich uczucia wspólnego pochodzenia.

Panspermja, gr., teorja, podług której zarodki istot żyjących są rozproszone wszędzie i rozwijają ś. przy warunkach sprzyjających.

Pantaljony, Pantalony, wł., spodnie.

Pantalon, Pantaleon, dawny gatunek fortepjanu (f.); głupi, śmieszny kochanek w włoskiej farsie ludowej (fig.).

Pantalonada, wł. błaznowanie.

Pantałyk, tylko w wyrażeniu: zbić z p-u = zbić z tonu, z humoru, stanąć na przeszkodzie zamiarom, projektom.

Pantamorfja, gr., niewymiarowość, bezkształtność.

Pantarka, ptak grzebiący z rodz. kur, perlica (fig.).

Panteista, gr., wyznawca panteizmu.

Panteizm, gr., pogląd filozoficzny, utożsamiający Boga i wszechświat.

Pantelegraf, gr., telegraf powszechny: przyrząd do przesyłania sposobem telegraficznym rysunków, pisma, depeszy podanej.

Panteologja, gr., nauka o bogach wszystkich narodów.

Panteon, gr., u starożytnych Greków i Rzymian świątynia, wszystkim bóstwom poświęcona (fig.); gmach, poświęcony czci wielkich ludzi, mieszczący zwłoki mężów sławnych i zasłużonych.

Pantera, zwierzę drapieżne z rodz. kotów, lampart azjatycki (f.).

Pantofel, nm., półtrzewik domowy, papuć, patynek, sandał, meszt (fig.); dawna gra w karty; przen., mąż, zawojowany przez żonę; mieć język w p-u = bełkotać po pijanemu.

Pantofelek, nm., mały, zgrabny pantofel; sprzęt w kształcie pantofelka: p. do zegarka.

Pantofelnik, nm., roślina z rodziny trędownikowatych.

Pantoflarz, nm., szewc, wyrabiający pantofle; człowiek, chodzący wciąż w pantoflach; mąż safanduła, uległy we wszystkim żonie.

Pantoflowy, nm., przym. od Pantofel; p-a poczta = wiadomość, otrzymana drogą plotkarską, zwykle od żydów małomiasteczkowych.

Pantograf, gr., przyrząd do kopjowania rysunków w dowolnej skali, t. j do mechanicznego zmniejszania ich lub powiększania (fig.).

Pantometr, gr., przyrząd gieodetyczny do mierzenia kątów oraz długości i wysokości poziomych i pionowych.

Pantomima a. Pantomina, gr., przedstawienie sceniczne bez słów, czyniące akcję zrozumiałą za pomocą wyrazu twarzy, ruchów i giestów aktorów.

Pantomimika, gr., sztuka przedstawiania pantomin, wyrażania ś. za pomocą pantomin.

Pantomorficzny, gr., zdolny przyjmować wszelkie postaci, nie mając żadnej swoistej; całokształtny.

Pantoplastyka, gr., sztuka powiększania i zmniejszania modeli plastycznych.

Panujący, najwyższy władca w kraju: cesarz, król; dom p-y = rodzina monarchy, dynastja; o rzeczach: górujący, mający przewagę nad innemi, często zdarzający ś., powszechny: gust p.; religja p-a = państwowa, rządowa.

Panuńcia, pieszcz., od Pani a. od Panna.

Panurg, gr., człowiek przebiegły, chytry, filut.

Panwia, nm.p. Panew.

Panzofia, gr., wszechwiedza.

Panzootja, gr., ogólny pomorek na bydło.

Pański, odnoszący ś. do Boga, do Chrystusa, Boski (imię P-e); Modlitwa P-a = Ojcze Nasz; Wieczerza P-a = ostatnia wieczerza Chrystusa z apostołami; dom p. = kościół; Anioł p. = Pozdrowienie Anielskie; roku P-ego 1914 = od Narodzenia Chrystusa; odnoszący ś. do monarchy, króla, cesarza, zwierzchniczy; odnoszący ś. do wielkiego pana, należący do magnata; arystokratyczny, wytworny, wykwintny; odnoszący ś. do pana wogóle, stanowiący własność pana; łaska p-a na pstrym koniu jeździ = jest zmienna; p-e oko konia tuczy = osobisty dozór nad pracownikami daje najlepsze wyniki; po p-u, z p-a, przysł., jak panowie, w sposób właściwy wielkim panom, bogato, okazale, w sposób wykwintny; z p-a = jak pan.

Pańskie (-go), grunty dworskie, pańszczyzna: praca zarobkowa we dworze; na p. chodzić = na robotę do dworu: robić, jak na p-im = niechętnie, opieszale.

Pańskość, pański stan, arystokratyczność, butność; ton pański, obejście ś. pańskie, dystynkcja.

Państewko, małe państwo.

Państwo, wogóle cały kraj, mający jeden rząd; kraj podległy panu, monarsze, królestwo, mocarstwo, monarchja; pańskość, arystokratyczność, buta pańska; bogactwo, zamożność; zbior., pan z panią; towarzystwo, złożone z osób obojga płci; wszyscy obecni.

Państwowiec, krańcowy zwolennik państwowości, t. j. stawiający interesy państwa ponad interesy społeczeństwa, rządowiec, lojalista.

Państwowość, zasada mocnej i spójnej organizacji państwowej.

Państwowy, tyczący ś. państwa; krajowy, narodowy, rządowy.

Państwoznawczy, odnoszący ś. do znajomości państwa albo państwowości.

Pańszczyzna, robota obowiązkowa kmieci dla właściciela majątku za zajmowane grunty; przen., przykra, nieznośna powinność, do której wykonania nie mamy chęci; robić, jak za p-ę = niechętnie, opieszale, z musu.

Pańszczyźniany, Pańszczyznowy, przym. od Pańszczyzna.

Papa, dla dzieci: ojciec, rodzic, tata, tatuś; gęba, pysk; dać komu w p-ę = uderzyć w twarz.

Papa, nm., tektura smołowcowa do krycia dachów oraz do innych użytków.

Papacha, wysoka czapka futrzana, używana przez żołnierzy rosyjskich w Rosji Azjatyckiej (fig.).

Papać, Papkać, o dzieciach: jeść; dawać dziecku jeść, karmić je piersią a. łyżeczką.

Papatacz, wł., ciastko drożdżowe, złożone z warstw ciasta, między któremi są drobne czarne rodzynki i cynamon.

Papawap. Pąpawa.

Paperasy, fr., papiery zapisane, niepotrzebne.

Papeterja, fr., fabryka ozdobnych papierów i kopert, oraz pudełek do nich; papier listowy ozdobniejszy, koperty i pudełka do nich.

Papie, pierze, wełna na roślinach, np. na dmuchawcu, na oście i t. p.

Papier, gr., błona, fabrykowana z włókien roślinnych, niekiedy z jedwabiu, zwykle z różnemi dodatkami (kleju, ałunu, farby, glinki i in.), do pisania, drukowania, rysowania, zawijania; w lm., akta, dokumenty, pieniądze papierowe, weksle i in.; stare p-y = szpargały; moje p-y idą w górę = moje szanse poprawiają ś.; p. jest cierpliwy = wszystko można na nim pisać, znosi wszystko.

Papierek, gr., niewielki kawałek papieru; tyle towaru, ile ś. mieści w papierku (p. szpilek); pieniądz papierowy, asygnata, banknot.

Papier mache, fr., masa ze startego papieru, rozgotowanego z klejem i kredą lub gipsem, do wyrobu lekkich ornamentów, zabawek, masek i t. p.

Papiernia, gr., fabryka papieru.

Papiernictwo, gr., wyrób papieru, przemysł papierniczy, handel papierem.

Papierniczy, gr., przym. od Papiernictwo a. od Papiernik.

Papieros, gr., rurka z bibuły, nasypana tytuniem do palenia.

Papierosik, zdr. od Papieros.

Papierośnica, gr., torebka tekturowa, skórzana a. metalowa, celuloidowa itp.; pugilares do noszenia papierosów w kieszeni (fig.).

Papierośniczka, gr., mała papierośnica; kobieta, trudniąca się wyrobem papierosów.

Papierośnik, gr., mężczyzna, trudniący ś. wyrobem papierosów.

Papierowy, gr., zrobiony z papieru; pieniądz p. = banknot; obicie p-e = tapeta; p-y doktór = mający patent na doktora, ale nie posiadający nauki medycyny; p-a twarz = blada, mizerna; książkowy, literacki, nieistotny, nieszczery, nierzeczywisty, nieżywotny.

Papierówka, gr., gatunek jabłka.

Papierzysko, gr., stary, niepotrzebny papier, szpargał.

Papieski, gr., odnoszący ś. do papieża, pochodzący od papieża, stanowiący własność papieża; stolica p-a = Rzym; błogosławieństwo p-e = dawane przez Papieża; państwo p-e = państwo kościelne.

Papiestwo, Papizm, gr., władza papieska i godność papieża; kraj, zostający pod władzą Papieża, państwo kościelne, rządy papieskie, czasy rządów Papieża; wyznanie rzymsko-katolickie, którego głową Papież, Kościół katolicki.

Papież, gr., głowa Kościoła katolickiego, biskup rzymski, inaczej: Ojciec Święty (f.).

Papieżniczy, Papistowski, gr., oddany papieżowi, pokładający nieograniczoną wiarę w papieżu; ultramontalny, klerykalny.

Papieżnikp. Papista.

Papilot, fr., zwitek papieru, na który nawija ś. włosy, aby ś. kręciły po odwinięciu (fig.); skrawki papieru fryzowane, skręcone.

Papinek, papka, pokarm dla dzieci: mąka, rozgotowana w mleku a. w wodzie; pieszczoszek, gagatek, delikacik.

Papinka, łakoć, delikatny kąsek, frykas, przysmaczek.

Papinkarz, smakosz, łasuch.

Papinkowaty, delikatny, rozpieszczony, zniewieściały.

Papirusp. Papyrus.

Papista, gr., katolik, gorliwy zwolennik władzy papieskiej, ultramontanin, klerykał.

Papistka, gr., zwolenniczka papizmu, kobieta przekonań klerykalnych, gorliwa katoliczka.

Papizm, gr., zasada władzy Papieża, uznawanie jej, wiara w posłannictwo i stanowisko Papieża; klerykalizm.

Papka, pokarm dla małych dzieci, przyrządzany z mąki i wody a. z bułki i wody; miazga, gęsta breja.

Papla, gaduła, pleciuch, nie umiejący utrzymać nic w tajemnicy, plotkarz.

Paplać, gadać, jak małe dziecko, gaworzyć bez sensu, niezrozumiale; dużo mówić, pleść, bzdurzyć, ględzić; rozpowiadać wszędzie rzeczy, które należało utrzymać w tajemnicy.

Paplanina, gadanina, bzdurstwa, plecenie trzy po trzy, duby smalone; plotkowanie, plotkarstwo.

Paprać się, ryć, kopać ś. w ziemi, grzebać, babrać, gmerać, chlapać ś.; walać ś., brudzić ś., robić źle, byle jak, niestarannie, fuszerować.

Paprała, ten co ś. paprze, paskudziarz, gwazdacz.

Paproch, okruszyna, pył, drobny śmieć, drobna cząstka czego; w lm., p-y, wnętrzności z zabitego zwierzęcia, patrochy.

Paprocica, roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci.

Paprocina, miejsce, paprocią porosłe; łodyga paproci.

Paproć, roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci (fig.).

Paproszyćp. Patroszyć.

Paprotka, rodzaj paproci (fig.).

Paprotnik, gatunek paproci, podkolan, podpruszka.

Papryka, węg., ususzony i na proszek starty pieprz turecki, czerwonej barwy, palącego smaku.

Papu, wyrażenie dziecinne: jedzenie; daj p-u! = daj jeść!

Papuć, tur., półtrzewik, kierpć, meszt, lekki pantofel (fig.).

Papuga, arab., ptak amerykański i australijski, z rzędu łażących, o pięknym, barwistym upierzeniu, naśladujący mowę ludzką (f.); człowiek, powtarzający co bezmyślnie.

Papunio, zdr. od Papa (ojciec).

Papuzi, arab., odnoszący ś. do papugi, stanowiący właściwość papugi; p. a. papuziasty kolor = kolor trawiasto-zielony, żółto-zielony; różnobarwny, jaskrawy.

Papuziasty, arab.p. Papuzi.

Papuzić ś., ar., ubierać ś. w kolory papuzie, zielenić się.

Papużka, ar., ptak australijski z rodziny papug długoogonowych, papuga falista (fig.); wogóle mała papuga.

Papyrus, gr., staroegipski papier do pisania, wyrabiany ze rdzenia rośliny papyrusu; sama ta roślina (fig.).

Par, łć., tytuł członka izby wyższej parlamentu w Anglji, a dawniej i we Francji.

Para, ogólna nazwa ciał lotnych, w temperaturze normalnej przybierających postać płynów (najczęściej odnosi ś to do pary wodnej): ulatniająca ś. woda, wilgoć; tchnienie, dech, chuchnięcie; nie śmiał p-y z ust puścić = odezwać ś; nie umie p-y z gęby puścić = zdobyć ś. na od powiedź; puścił ostatnią p-ę = umarł, wyzionął ducha; psia p. = wymyślanie, przekleństwo, złorzeczenie.

Para, łć., dwie osoby, dwie sztuki, dwa przedmioty równe, jednakowe a. symetryczne, stanowiące jedną całość: p. butów, pantofli, rękawiczek, spodni itp.; kobieta i mężczyzna; młoda p. = nowożeńcy; małżeńska p. = mąż i żona p. w tańcu = tancerz i tancerka; iść p-mi = po 2 osoby; p. koni w zaprzęgu, wołów w jarzmie = dwie sztuki; wogóle dwa przedmioty: po czemu jajka? p. jedenaście groszy; iść w p-rze z czym = towarzyszyć czemu (głód idzie w p-rze z nieurodzajem); jesteśmy jak z jednej p-y = dobrani pod każdym względem; do p-y = liczba parzysta; nie do p-y = liczba nieparzysta; do p-y = dwa przedmioty a. dwoje ludzi dobranych, odpowiadających sobie wzajemnie; rękawiczki do p-y, dwa konie do p-y; dwoje zwierząt różnej płci; korzec żyta i korzec pszenicy; p. a. p-ę = kilka (od 2 do 5).

Parabaza, gr., w komedii starogreckiej przemowa koryfeusza w imieniu autora do publiczności; odskoczenie od przedmiotu omawianego, przeskakiwanie od przedmiotu do przedmiotu.

Parabola, gr., przypowieść z potocznych zdarzeń, kryjąca głębszą prawdę życiową a. nauko moralną; podobieństwo, porównanie; w gieom., linja krzywa, powstała z przecięcia stożka płaszczyzną równoległą do tworzącej (fig.).

Paraboliczny, gr., przypowieściowy, alegoryczny.

Parabolojda, gr., w mat., bryła, utworzona przez obrót paraboli dokoła swej osi; zwierciadła palące i reflektory mają powierzchnię parabolojdu.

Parabulja, gr., zboczenie woli.

Paracenteza, gr., otwarcie jamy ciała dla wypompowania z niej płynów chorobliwych a. dla wypuszczenia gazów.

Paracentryczny, gr., obrotowy, obracający ś. albo leżący około punktu środkowego.

Parachromatopsja, Parachromatyzm, gr., ślepota barwna, niezdolność rozróżniania kolorów, daltonizm.

Parachronizm, gr., błędne oznaczenie dla jakiego dawniejszego wypadku daty późniejszej od rzeczywistej.

Parać się, bawić ś. czym, wdawać ś. w co, mieszać ś. do czego, zatrudniać ś. czym; bratać ś. z kim, przyjaźnić ś. z kim.

Parada, fr., popisowe wystąpienie okazałe i wystawne; uroczyste wystąpienie wojska w pełnym stroju i rynsztunku podczas przeglądu; w fechtunku: zasłonięcie ś. przed ciosem, odbicie pchnięcia lub cięcia; całej p-dy = wszystkiego razem, ogółem; wielka p.! = cóż wielkiego!?; wleźć komu w p-ę = przeszkodzić mu w jego zamiarach.

Paradjer, fr., piękny koń rasowy, takiż koń wierzchowy.

Paradny, fr., okazały, strojny; w uroczystej formie; dotyczący wystąpienia uroczystego a. parady wojskowej; żart., iron., wyborny, doskonały; zabawny.

Paradoks, gr., zdanie sprzeczne z ogólnym mniemaniem, w rzeczywistości a. napozór niedorzeczne.

Paradoksalny, gr., niedorzeczny, osobliwy.

Paradomanja, manja urządzania parad.

Paradować, fr., popisywać się, pysznić się.

Paradygmat, gr., wzór, schemat.

Paradyz, gr., w teatrze najwyższa i najtańsza kondygnacja miejsc dla widzów; publiczność, znajdująca ś. na paradyzie; raj.

Parafazja, gr., chorobliwe używanie wyrazów, odpowiadających zupełnie innym pojęciom, a nie tym, które chory chce wysłowić.

Parafijka, łć., mała parafja.

Parafina, tłuszcz biały, przeświecający, łatwo topliwy, otrzymywany ze smoły naftowej, wosku ziemnego, węgla i t. p. (do wyrobu świec, zapałek, papieru woskowego i innych celów przemysłowych).

Parafja, łć., gmina kościelna, okrąg kościelny, kościół i urząd stanu cywilnego pod duchownym zawiadywaniem jednego proboszcza; mieszkańcy tegoż okręgu; każde z innej p-i, z innej wsi = każde inne, niedobrane.

Parafjalny, łć., należący do parafji.

Parafjanin, łć., członek parafji; przen., człowiek zacofany, prosty, bez ogłady i znajomości form towarzyskich.

Parafjanizm, Parafjańszczyzna, łć., brak poloru umysłowego, zacofanie, brak ogłady i znajomości form towarzyskich wielkiego świata.

Parafjanka, łć., forma ż. od Parafjanin.

Parafjański, łć., nieokrzesany, pozbawiony ogłady, gustu, dobrego smaku.

Parafonja, gr., przyton dźwięczący fałszywie obok tonu właściwego, wada głosu; nieprzyjemny dźwięk głosu przy przemianie jego u chłopców, wychodzących z wieku dziecięcego.

Parafować, fr.p. Oparafować.

Parafraza, gr., szersze rozwinięcie jakiej myśli tekstu, uzupełniające lub rozjaśniające; opisanie, omówienie, przeróbka, uzupełnienie; w muz., oddanie tematu muzycznego z pewnemi zmianami i dodatkami, warjacje; układ tematu muzycznego na inny instrument.

Parafrazować, gr., przerabiać, rozszerzać czyjeś myśli, objaśniając i uzupełniając; omawiać obszernie; pewien temat muzyczny oddawać w innej formie i w innym obrobieniu..

Parafrenja, gr., głupowatość.

Paragieneza, gr., nauka, badająca zjawiska łącznego znajdowania ś. minerałów, wyprowadzająca stąd wnioski o dawności formacji etc.

Paragjalny, łć., wynikający z prawa paragjum; ten, komu służy to prawo.

Paragjum, łć., prawo agnatów monarchy do działów w dobrach koronnych, rodzaj apanaży; w dawnej Polsce piastowskiej prawo wszystkich męskich potomków królewskich do dzielenia kraju między sobą, jakby prywatnego dziedzictwa.

Paragogizm, gr., rozszerzenie brzmienia wyrazu przez dodanie głosek na końcu, np. tu — tutaj, młodzian — młodzieniec.

Paragon, gr., ubieganie ś. z kim, wyrównanie komu; iść, wchodzić w p. z kim = równać ś. z kim.

Paragonizować, współubiegać ś.

Paragraf, łć., mały ustęp w rozdziale, oznaczony znakiem §, zwłaszcza ustęp w zbiorze praw lub rozporządzeń władzy; sam ten znak, położony na czele ustępu z odpowiednią cyfrą kolejną.

Paragram, gr., zmiana znaczenia przez dodanie, opuszczenie lub przemianę litery a. wyrazu w zdaniu.

Paraheljotropizm, gr., sen dzienny niektórych roślin, otwierających kielichy kwiatowe w nocy.

Paraklet, gr., dosłownie pocieszyciel; Duch Święty.

Paralaksa, gr., pozorna zmiana miejsca, zajmowanego przez jakiś przedmiot przy obserwowaniu go z rozmaitych punktów; w astr., kąt, zawarty między linjami, poprowadzonemi ze środka jakiego ciała niebieskiego do dwu różnych punktów na ziemi, ułatwiający obliczenie odległości tego ciała od środka ziemi; pomieszanie zmysłów.

Paralaktyczny, gr., przym. od Paralaksa; p. ruch = ruch pozorny przedmiotu, wywołany skutkiem zmiany stanowiska patrzącego.

Paralela, gr., w gieom., linja prosta lub płaszczyzna równoległa do innej; w literaturze: zestawienie porównawcze dla wykazania podobieństw i różnic; porównanie; przekopy oblężnicze równoległe do obleganej twierdzy.

Paralelepiped, gr., w mat., równoległościan, bryła, ograniczona sześciu płaszczyznami w ten sposób, że każda para ścian nie stykających ś. z sobą jest równoległa (fig.).

Paralelizm, gr., równoległość, stosunek wzajemny do siebie rzeczy podobnych; p. psychofizyczny = pogląd, według którego każdemu zjawisku duchowemu odpowiada pewne ściśle oznaczone zjawisko materjalne i naodwrót; ciągła wzajemna zależność duszy i ciała.

Paralelka, gr., w szkolnictwie: klasa równoległa (zdwojona i rozmieszczona w dwu izbach).

Paralelny, gr., równoległy; p-a klasa = paralelka.

Paralelograf, gr., narzędzie do kreślenia linji równoległych.

Paralelogram, gr., równoległobok, czworokąt podłużny (f.).

Paralipomena, gr., dodatki, suplementy.

Paralipsa, gr., figura retoryczna: pozorne przemilczenie z napomknięciem, zwracającym uwagę na rzecz, nad którą mówca jakoby nie chce ś. rozszerzać.

Paralityczka, gr., forma ż. od Paralityk.

Paralityczny, gr., przym. od Paralityk (atak p.).

Paralityk, gr., dotknięty paraliżem.

Paraliż, gr., porażenie, bezwład, utrata ruchów dowolnych całego ciała lub częściowa.

Paraliżować, gr., ubezwładniać, unieruchomiać; przen., pozbawiać dowolności działania, przeciwdziałać, neutralizować, niweczyć czyjeś zamiary lub działalność.

Paraliżująco, gr., przyślą w sposób paraliżujący, ubezwładniająco.

Paralogizm, gr., wniosek błędny, fałszywy.

Paramagnetyczne gr. ciała, ulegające łatwo przyciąganiu magnesu.

Paramenty, łć., przy służbie Bożej używane szaty liturgiczne duchowieństwa katolickiego; wogóle ozdoby ołtarzy i kościołów.

Parametr, gr., linja prosta jako miara linji krzywych, służąca do objaśnienia własności stożka.

Paramicja, gr., opowiadanie poetyczne, podanie, bajka.

Paramnezja, gr., fałszywa pamięć, skutkiem której np. rzecz nowa zdaje ś. być dawno znaną.

Paramorfizm, gr., współczesne występowanie obu postaci krystalicznych ciała dwukształtnego.

Paranetyczny, gr., napominający, zachęcający.

Paranoik, łć., ten, kto cierpi na paranoję.

Paranoja, gr., zaburzenia umysłowe chroniczne.

Parantela, łć.p. Parentela.

Parapet, fr., poręcz, deska pozioma mocno przytwierdzona, służąca do oparcia ś. przy patrzeniu z miejsc wyniesionych (okien, tarasów, mostów, pokładu okrętowego i t. p.) (f.); w sztuce fortyfikacyjnej: część górna szańca, zasłaniająca wojsko, wał ochronny, przedpiersień (fig.).

Paraplegja, Parapleksja, gr., częściowy paraliż nóg skutkiem choroby mlecza pacierzowego.

Parascenjum, łć., garderoba teatralna, ubieralnia artystów.

Paraselene, gr., drugi księżyc pozorny, ukazujący ś. na niebie opodal rzeczywistego, skutkiem szczególnego załamania i odbicia promieni świetlnych w chmurach.

Parasol, fr., zasłona od deszczu a. słońca, na lasce, rozpinana za pomocą prętów, uruchomianych sprężyną, deszczochron (fig.).

Parasolik, fr., mały parasol, zwłaszcza damski.

Parasolka, fr.p. Parasolik.

Parasolnik, fr., fabrykant parasoli i parasolek.

Parastatyczny, gr., pozornie pomagający.

Parastazja, gr., stawienie na oczy; uobecnienie; zachwyt.

Paratonja, gr., chorobliwe napięcie nerwów.

Paratrofja, gr., odżywianie się nieprawidłowe.

Parawan, fr., sprzęt, złożony z kilku ruchomych ścianek, obciągniętych papierem lub tkaniną, stawiany jako zasłona (f.); przen., zasada a. osoba, za którą ktoś ś. kryje, t. j. na rachunek której a. w imię której ktoś postępuje według własnego interesu, własnych chęci a. poglądów; figura z p-a = zabawna, karykaturalna, figura nienaturalna, sztywna, nieprawdziwa (w utworze literackim).

Parawanik, fr., zdr. od Parawan.

Parawanowy, fr., przym. od Parawan; przen., banalny, stereotypowy; karykaturalny, śmieszny.

Parazyt, gr.p. Pasorzyt.

Parazytologja, gr.p. Pasorzytnictwo.

Parazytyzm, gr.p. Pasorzytność.

Parcela, fr., część całości; kawałek, cząstka grantu, lasu, oddzielony od całości dóbr.

Parcelacja, fr., podział dóbr na parcele dla korzystniejszej sprzedaży.

Parcelować, fr., dzielić na cząstki majątek ziemski w celu rozsprzedania ich.

Parch, choroba skórna na głowie ludzkiej, na ciele zwierząt niektórych; pogardliwe przezwisko Żyda a. drobnego szlachcica, mieszczanina.

Parchowacina, część ciała, okryta parchami.

Parchowaty, Parszywy, człowiek chory na parchy; pogardliwy epitet Żyda; przen., nędzny, mizerny, niegodny zachodu (p. zysk).

Parciak, chłop, odziewający się w parciankę.

Parcianka, rodzaj grubego płótna, part; ubranie chłopskie z takiego płótna.

Parciany, zrobiony z partu, z grubego płótna domowej roboty, zgrzebny.

Parcie, napieranie, popychanie usilne i trwałe; ból ciężki w kiszkach, wydymanie, kolka.

Parcieć, o jarzynach i owocach: tracić jędrność, utracać soczystość, smak; przen., gnuśnieć, niewieścieć.

Parcjalny, odnoszący ś. do jakiej części, częściowy; stronny, niesprawiedliwy.

Parczelina, roślina z rodziny żółtodrzewowatych, skórodrzew, drzewo korzenne a. goździkowe, wiąz samaryjski.

Parczoch, roślina z rodziny złożonych; karczoch afrykański, złotoset.

Parczowy, zrobiony ze złotogłowiu.

Pard, łć., gatunek rysia.

Pardon, fr., przebaczenie, darowanie winy, obrazy; prośba zwyciężonego o litość, o darowanie życia na wojnie; żądać p-u = prosić o przebaczenie, o zmiłowanie, zdawać ś. na łaskę i niełaskę; nie dawać p-u = nie przebaczać, nie znać litości.

Pardonować, fr., przebaczać, ułaskawiać, szczędzić kogo.

Pardwa, łć., ptak z rzędu grzebiących, rodz. głuszców (fig.).

Pareczka, zdr. od Para.

Pareggio (paredżjo), wł., równowaga finansowa, wyrównanie i zamknięcie rachunków.

Paremjografja, Paremjologja, gr., nauka o przysłowiach.

Parenezja, gr., namowa, zachęta.

Parentalja, łć., obrzędy pogrzebowe, stypy.

Parentela, Parantela, łć., ród, pokrewieństwo, powinowactwo; ogół krewnych i powinowatych.

Parentelat, łć., pan wysokiego rodu, wysoko spowinowacony.

Parenteza, gr., nawias.

Parergon, w lm. Parerga, gr., dodatki, zrobione jakby mimochodem, przy sposobności innej pracy autorskiej; dzieło pomocnicze do czytania innego dzieła.

Parestezja, gr., chorobliwie zmieniona władza Czucia.

Paręp. Para.

Paręset, Paruset, kilkaset.

Parfors, fr., gwałtem, przebojem, przemocą; p. polowanie = gonienie zwierza konno, póki go psy nie złowią.

Pargamin, łć.p. Pergamin.

Pargaminowy, Pergaminowy, łć., z pargaminu zrobiony; twarz p-a = żółta i wyschła, jakby woskowa.

Parheljon, gr., drugie, pozorne słońce — p. Paraselene.

Pari a. al p., wł., równej wartości, nominalnej wartości, bez przewyżki lub zniżki; sto za sto.

Parja, Parjas, hind., człowiek, należący do najniższej kasty w Indjach Wschodnich; przen., człowiek z najgorzej uposażonych warstw społecznych, nędzny, upośledzony.

Parjerować, fr., trzymać staw kę za graczem.

Park, łć., ogrodzony obszar ziemi, urządzony nakształt sztucznego lasku, służący do przechadzki; ogród angielski, naśladujący dziką naturę (fig.); p. aeronautyczny = oddział aeronautów wojskowych z balonami, samolotami i potrzebnemi przyrządami; p. artyleryjski = oddział artylerji fortecznej z działami oblężniczemi wielkiego kalibru; p. telegraficzny = oddział telegrafistów wojskowych, zaopatrzonych w potrzebne materjały do zakładania linji telegraficznych dla użytku wojsk; woń, wydawana przez niektóre zwierzęta w okresie ulegania popędowi płciowemu.

Parka, łć., w mitol., każda z trzech bogiń przeznaczenia, które przędą nić życia ludzkiego (imiona ich: Kloto, Lachezys i Atropos), Moira; zdr. od Para.

Parka, kluski prażone, lemieszka; osypka z mąki i kartofli parzona, jako karm dla bydła i trzody.

Parkać się, o zwierzętach: znajdować ś. w okresie ulegania popędowi płciowemu.

Parkan, nm., ogrodzenie z dylów lub desek; płot, palisada; sieć, używana do wielkiego polowania; sieć rybacka, trzymająca ś. w wodzie pionowo; strzelać z za p-u a. z za płotu = szkodzić komu, samemu nie narażając się.

Parkiet, fr., posadzka taflowa ozdobna, wzorzysto ułożona; w teatrze: najbliższe sceny miejsca dla widzów, między parterem a orkiestrą; na giełdzie: oddzielona część sali giełdowej, dokąd mają przystęp tylko pośrednicy urzędowi; ogół agentów urzędowych na giełdzie; publiczność, będąca na dole, tłum.

Parkot, woń, wydawana przez niektóre zwierzęta w okresie ulegania popędowi płciowemu, park.

Parkowy, łć., przym. od Park.

Parlament, łć., zgromadzenie przedstawicieli narodu, sejm; obie izby ustawodawcze: izba deputowanych i senat.

Parlamentarjusz, łć., członek parlamentu.

Parlamentarny, łć., tyczący się parlamentu, zgodny z przepisami obrad w parlamencie; oparty na uchwałach parlamentu; odpowiadający godności zgromadzenia prawodawczego; przyzwoity, przystojny, nierubaszny, cywilizowany; przeciwieństwo: nieparlamentarny; p-a flaga = chorągiew biała, wywieszana jako znak chęci rozpoczęcia układów z nieprzyjacielem lub poddania się.

Parlamentaryzacja łć. gabinetu, dymisjonowanie przez monarchę ministrów, urzędników i powołanie przedstawicieli większości na nowych ministrów, zastąpienie gabinetu urzędniczego gabinetem parlamentarnym.

Parlamentaryzm, łć., system rządzenia państwem za pomocą parlamentu, w myśl większości członków tegoż.

Parlamentarz, łć., w czasie wojny wysłaniec do obozu nieprzyjacielskiego w celu zawiązania układów, żądania kapitulacji, zawieszenia broni i t. p.

Parlamentować, łć., układać ś. z nieprzyjacielem, ustępować.

Parlando, wł., w muz., wyraziście, deklamując; w zastosowaniu do śpiewu: ustęp mówiony śpiewnie, a nie śpiewany.

Parlatorjum, łć., izba w klasztorze do rozmowy z osobami świeckiemi, rozmównica.

Parloar, fr., w niektórych zakładach pokój do przyjmowania osób, chcących ś. widzieć z mieszkającemi w zakładzie.

Parlować, fr., rozmawiać po francusku dla popisania ś. znajomością tego języka, paplać po francusku.

Parmezan, fr., ser zielony, wyrabiany w okolicach miasta Parmy we Włoszech.

Parnas, gr., góra w Grecji, poświęcona Apollinowi i muzom; według starożytnych: kraina poetyckiego natchnienia, dziedzina poezji i poetów; zbior., poeci, wieszcze; wejść na P. = pisać poezje, być poetą.

Parnasiści, gr., szkoła poetów francuskich z drugiej połowy XIX w., przeciwników romantyzmu, dążących do najwyższego udoskonalenia formy językowej utworu; stowarzyszenie poetów.

Parnaszczyk, gr., poeta.

Parnik, naczynie w kształcie kotła, w którym gotuje ś. coś za pomocą pary: p. w gorzelnictwie, w papiernictwie (fig.); klapa do wypuszczania pary itp.

Parno, przyślą gorąco do niewytrzymania, duszno, skwarno, wilgotno.

Parność, skwar, upał, znój.

Parny, gorący, skwarny, nużący upałem i wilgotny; przesycony parą.

Paro-, w połączeniu z przymiotnikiem: złożony z paru przedmiotów, np. parogodzinny = dwugodzinny a. kilkugodzinny.

Parobas, zgr. od Parobek; przen., ordynus, gbur, cham.

Parobczak, młody parobek; młody chłopak wiejski, hoży, dobrze zbudowany.

Parobczany, Parobczański, przym. od Parobek; gospodarstwo p-e = w którym roboty polne odrabia czeladź, nie zaś chłopi pańszczyźniani.

Parobeczek, zdr. od Parobek.

Parobek, najęty robotnik domowy przy gospodarstwie wiejskim;, chłopak, służący we dworze lub karczmie za stróża; służący w sklepie a. w fabryce do noszenia towarów i innych ciężkich robót; przen., człowiek nieokrzesany, gburowaty, cham, parobas, ordynus.

Paroch, łć., pleban, proboszcz.

Parochja, gr., parafja, probostwo.

Parochjalny, gr., parafjalny.

Parochjanin, gr., członek parochji, parafjanin.

Parochodowy, przym. od Parochód; parostatkowy (komunikacja p-a).

Parochowa, gr., żona parocha.

Parochód, machina parowa, lokomotywa.

Parodja, gr., naśladowanie poważnego utworu w sposób żartobliwy lub śmieszny, z zachowaniem scen właściwych oryginałowi, tylko nadając im rozśmieszający charakter; zastosowywanie poważnej formy lub nastroju do treści śmiesznej; pogardl., karykaturalna kopja, przedrzeźniająca oryginał; nieudolne naśladownictwo; przedstawienie, przeróbka a. opisanie czegoś poważnego w sposób komiczny.

Parodjować, gr., naśladować w sposób ośmieszający; naśladować niezdarnie.

Parodniowy, Parudniowy, trwający parę dni, kilkudniowy.

Parogodzinny, trwający parę godzin.

Parokonka, dorożka, zaprzężona w parę koni.

Parokonny, urządzony na dwa konie; zaprzężony w parę koni.

Parokrotny, powtarzający ś. parę razy.

Paroksyzm, gr., nagłe powtórzenie ś. napadu choroby, silniejszy atak po okresie łagodnego przebiegu choroby; nagłe gwałtowne wstrząśnienie umysłów; silniejsze wstrząśnienie ziemi podczas trzęsienia.

Parol, fr., hasło; w grze w karty: podwójna stawka; zagiąć p. = czyhać na coś, mieć ochotę na co, czekać sposobności, aby komuś dokuczyć; obietnica, słowo honoru.

Parolist, roślina z rodziny parolistnikowatych, parolistnik.

Parolista, fr., dotrzymujący danego słowa.

Paromiar, przyrząd do mierzenia ilości pary, przechodzącej przez przewód parowy.

Paromierzp. Manometr.

Paromiesięczny, Parumiesięczny, trwający parę miesięcy, mający parę miesięcy życia.

Paromilowy, ciągnący ś. na parę mil.

Parominutowy, Paruminutowy, trwający parę minut.

Paromorgowy, mający parę mórg rozległości, posiadający parę mórg gruntu.

Paronimika, gr., wyrazy jednakowo wymawiane, ale różniące ś. pisownia i znaczeniem, np. lód — lud.

Paronimja, gr., wyprowadzanie wyrazów pochodnych z wyrazów pierwotnych.

Paronomazja, gr., podobieństwo wyrazów, należących do różnych języków, dowodzące wspólnego pierwiastku i pochodzenia, np. polskie stać, niem. stehen, łć., stare, gr., histanai, sanskr. sthà.

Paropiętrowy, mający parę pięter wysokości.

Paroptyczne gr. barwy, zjawiska barwne skutkiem uginania ś. światła.

Parorublowy, kosztujący parę rubli, wynoszący parę rubli.

Parosmja, gr., powonienie zmienione pod wpływem choroby.

Parostatek, Parochód, Parowiec, statek parowy, statek wodny, poruszany maszyną parową (fig.).

Parość, pęd, wyrostek, latorośl.

Parotygodniowy, trwający parę tygodni, mający parę tygodni życia.

Parotysięczny, składający się z paru tysięcy osobników.

Parować, fr., odpierać, odpychać, odcinać ś.; w fechtunku: zastawiać ś, odbić, np. cios, cięcie pałasza.

Parować, wypuszczać z siebie parę; ulatniać ś.; przechodzić ze stanu ciekłego w lotny; wrzeć, gotować ś.; gotować na parze.

Parowanie, zamienianie ś. wody w parę, ulatnianie ś. pary; transpiracja; w fecht., odbijanie ciosu, zastawianie ś. od cięcia.

Parowcowy, przym. od Parowiec.

Parowczyk, zdr. od Parowiec; mały statek parowy.

Parowiecp. Parostatek.

Parowiekowy, trwający parę wieków, obejmujący okres kilku wieków.

Parowiosłowy, dwuwiosłowy.

Parowisty, obfitujący w parowy.

Parownia, izba w łaźni, gdzie ś. odbywa parzenie ciała.

Parowóz, lokomotywa.

Parowy, wykonywany za pomocą pary; łaźnia p-a, kąpiel p-a; kiełbaski p-e, parówki = gotowane na parze; koń p. a. mechaniczny = jednostka do oceny działalności machin, podniesienie 75-iu kilogramów na metr wysokości w ciągu jednej sekundy; działający za pomocą pary: machina p-a, motor p., kafar p., młot p., tartak p., statek p., młyn p. i t. d.

Paroząb, roślina z gromady mchów liściastych.

Parów, dół, wyrwany przez wodę, rów nieforemny, głęboka, wązka dolina, jar, wąwóz.

Parówka, kiełbaska parowa; łaźnia parowa; łódź na dwa wiosła, a jednego wioślarza, kajak.

Parsk, parsknięcie, parskanie (parskanie konia, parskanie śmiechem); dół w ziemi, przeznaczony na przechowywanie w zimie kartofli, rzepy i t. p.; choroba koni, zołzy.

Parskać, dok. Parsknąć; o koniu, nosorożcu, wielbłądzie: chrapać nozdrzami i gardłem, silnie wciągając i wypuszczając powietrze; parchać, pryskać; o ludziach: p. śmiechem, ze śmiechu, od śmiechu = wybuchać nagle śmiechem; prysnąwszy, syknąć, zaskwierczeć, zatrzeszczeć; p. ś., strzępić ś. (o tkaninie).

Parsymonja, łć., oszczędność.

Parsyzm, łć., religja Parsów, religja Zoroastra.

Parszećp. Parszywieć.

Parszywiec, człowiek chory na parchy; człowiek nikczemny, nizko, podle postępujący; obelżywe przezwisko Żyda.

Parszywieć, okrywać ś. parchami, dostawać parchów; o kartoflach: dostawać pewnych narośli, psujących roślinę.

Parszywy, okryty parchami, parchowaty; o kartoflach: mający na sobie plamy, podobne do parchów, robaczywy; nędzny, lichy (p. zysk, zarobek).

Part, płótno zgrzebne, pakłak, taśma pleciona ze szpagatu, używana na szleje i inne wyroby rymarskie.

Partacki, niestarannie wykonany, tandentny; lichy, nędzny, ladajaki, fuszerski.

Partactwo, Partanina, rzecz, wykonana niedokładnie i niestarannie; licha, nędzna robota, fuszerka, tandeta.

Partacz, łatacz, naprawiacz starych rzeczy; lichy, niestaranny, niewykwalifikowany rzemieślnik, fuszer; rzemieślnik, nie należący do cechu; wogóle nieumiejętny, niedbały robotnik.

Partaczyćp. Partolić.

Partanina, Partactwo, nędzna, niezyskowna robota; starzyzna, znoszone, wyłatane ubranie.

Partażować, fr., dzielić co z kim, uczestniczyć w czym.

Partenje, gr., w dawnej Grecji pieśni, śpiewane przez chór dziewic tańczących.

Partenon, gr., świątynia bogini Ateny w mieście Atenach (fig.).

Parter, fr., część dolna domu i nad piwnicami, mieszkanie pod pierwszym piętrem; w teatrze: miejsca dla widzów, gdzie ś. mieści najniższa kondygnacja lóż; krzesła; przestrzeń za lożami i krzesłami, bez siedzeń, zwana wyłącznie parterem; przen., widzowie, zajmujący te miejsca; na p-rze = na dole.

Parterowy, fr., znajdujący się na parterze, składający ś. z samego parteru, nie mający pięter.

Partes, łć., w wyraż. z p-u = uroczyście, dumnie, z przesadną powagą; stąpać, iść z p-u = mierzonym krokiem zwolna iść, stąpać.

Partesowy, łć., z partesu (mówiący, chodzący), przesadnie poważny, pełen wymagań, etykietalny.

Partja, łć., część, oddział; oddział wojska, oddział powstańców; p. czego = pewna ilość czego (np. jakiego towaru); stronnictwo polityczne lub społeczne, dążące do wspólnego celu, odłam; w muz., część większej kompozycji, oddzielnie wypisane głosy każdego instrumentu lub każdego śpiewaka; w teatrze: rola; przebieg gry jakiej od początku do końca (p. szachów, bilardu); wykrzyk, oznaczający, że gra skończona; p. wista, winta, bridża = połowa robra; korzystne ożenienie ś. lub wyjście za mąż pod względem materjalnym lub moralnym; dobra p., zrobić dobrą p-ę = korzystnie wyjść za, mąż albo ożenić się.

Partner, fr., współgrający, współuczestnik gry, zabawy, rozmowy.

Partnerka, fr., forma żeńs. od Partner.

Partolić, partaczyć, robić co źle, fuszerować, pracować niedbale i nieumiejętnie.

Partołap. Partacz.

Party, napierający, wypierający; bóle p-e = przedporodowe.

Partycja, łć., zestawienie w jednej książce i w należytym porządku wszystkich głosów wokalnych i instrumentalnych jakiego utworu muzycznego.

Partycypant, łć., uczestnik.

Partycypować, łć., brać udział w czym, uczestniczyć, podzielać co.

Partyjka, łć., w grze: zdr. od Partja.

Partyjny, łć., mający na celu dobro lub zamiary partji, a nie dobro ogółu, stronniczy.

Partyka, czes., duża kromka, kawał, glon chleba.

Partykularny, łć., szczegółowy, osobny, wyłączny; nieurzędowy, prywatny.

Partykularyzm, łć., dążność poszczególnych części, złączonych w całość polityczną, do jaknajwiększej samodzielności; popieranie celów osobistych, nieuwzględnianie ogólnych; małostkowość.

Partykularyzować, łć., przedstawiać drobiazgowo, opowiadać a. opisywać ze wszelkiemi szczegółami, rozdrabniać.

Partykularz, łć., miejscowość, oddalona od centrów ruchu umysłowego i cywilizacyjnego, mała mieścina lub wioska, t. zw. kąt, zabity deskami od świata.

Partykularzysta, łć., zwolennik partykularyzmu.

Partykuła, łć., część mowy nieodmienna; cząstka.

Partytura, wł.p. Partycja.

Partyzana, fr., rodzaj halabardy, używanej przez żołnierzy pieszych w XVI i XVII wieku.

Partyzancki, fr., przym. od Partyzant; dotyczący stronnictwa lub partji, odnoszący ś. do partyzantki.

Partyzant, fr., członek, zwolennik danego stronnictwa; ochotnik w partyzantce, należący do t. zw. partji czyli oddziału podjazdowego.

Partyzantka, fr., wojna podjazdowa, prowadzona przez małe oddziały na własną rękę.

Paru...p. Paro...

Parwenjusz, fr., wzbogacony prostak, używający majątku ze śmieszną pychą, dorobkiewicz.

Parza, jadło dla psów i innych zwierząt domowych.

Parzenie, łączenie zwierząt w pary; naparzanie, mocne nagrzewanie, silne ogrzewanie czymś gorącym; p. ś., łączenie ś. zwierząt (samców z samicami).

Parzęchlin, roślina z gromady mchów liściastych z rodziny prątnikowatych.

Parzonka, jadło dla bydła, przygotowane z traw, pomieszanych z otrębami a. mąką i zaparzonych.

Parzony, imiesł. od Parzyć; p. ciasto = ciasto z mąki, zarobionej wodą gorącą z masłem i jajkami; babka p-a = zrobiona z takiego ciasta.

Parzybroda, potrawa z kapusty na słodko, kapusta faszerowana.

Parzyć, dotykać czymś gorącym, uczuwać dotknięcie czymś gorącym, przypiekać czymś gorącym, rozżarzonym, palić; dogrzewać, dopiekać; lada jako warzyć, gotować bez przypraw; przen., strzelać z broni palnej, mocno uderzać, walić; szczypać, zacinać (mróz p-y); oblewać warem, ukropem: p. ptactwo dla łatwiejszego oskubania z pierza, p. bieliznę dla łatwiejszego oczyszczenia z brudu; naparzać (p. herbatę); przen., budzić w kim zapał do czego, rozpalać, roznamiętniać; p. ś., oblewać ś. czymś gorącym, np. ukropem; dotykać ś. czegoś gorącego; wystawiać ciało na działanie gorąca: p. ś. w wannie, w łaźni, na słońcu; łączyć ś. w pary (o zwierzętach).

Parzydełko, organ parzący u niektórych zwierząt.

Parzygęba, lemieszka, kluska; smakosz, łakomiec.

Parzygnat, lichy kucharz, nędzna kucharka.

Parzykasza, Parzykrupa, kucharzysko, który umie ledwo kaszę warzyć; człowiek do niczego.

Parzystokopytne, Parzystokopytowe zwierzęta, rząd zwierząt ssących, mających nogi o czterech palcach.

Parzystopalce, według dawnego sztucznego układu: rząd ptaków łażących o czterech palcach.

Parzysty, składający parę, liczba p-a = dzieląca ś. bez reszty przez 2, np. 2, 4, 6 i t. d.; występujący parami: liście p-e.

Pas, przepaska dla przewiązywania ś. w pół; rzemień z klamrą dla zacieśniania; p. skórzany, jedwabny, złotolity; p. rycerski = oznaka godności rycerza, otrzymywana przy pasowaniu na rycerza (fig.); p. słucki = wyrabiany w Słucku na Litwie, noszony przez dawną szlachtę polską (fig.); p. oficerski = szarfa; p. rupturowy = gatunek bandaża; p. z pieniędzmi = trzos; wetknąć co za p., nosić pistolety za pasem, szablę, rapier u p-a; włożyć ręce za p. = być nieczynnym; wziąć nogi za p. = uciekać prędko; p-y z kogo drzeć = zdzierać skórę wązkiemi pasami, pastwić ś. nad kim, wyzyskiwać go niemiłosiernie; iść z kim za p-y = mocować ś. z kim, borykać ś., wojować, ubiegać ś. z kim o co; za p-em = na pogotowiu, na podorędziu; zima za p-em = bardzo blizka; p-y u maszyny = służące do przenoszenia siły; p. bez końca = transmisja; miejsce nad biodrami u człowieka, talja; cienki w p-ie, broda po p., pochwycić kogo w p-ie; rzemień u uprzęży końskiej, popręg; smug ziemi, łan, zagon; pręga, smuga odmiennej barwy (ubranie w p-y i; strefa (p. gorący, umiarkowany, zimny); szereg, rząd; żyła bursztynu w ziemi; tramik poprzeczny między krokwiami w wiązaniu dachowym, nadbrzusie; wąwóz poprzeczny, przesmyk; p. Oriona = gwiazdozbiór w półkuli południowej.

Pas, nm., paszport.

Pas, Passe, fr., dosłow. przejdź dalej (do następnego); niema, brak; w grze karcianej oznacza niemożność uczestniczenia w licytacji a. niemożność licytowania ponad grę, już przez kogo innego deklarowaną; w grze w domino: brak tabliczki cz. kamienia z odpowiednią ilością oczek, którą grający powinienby dostawić; przen., rezygnowanie z dalszych prób a. usiłowań.

Pasaćp. Paść.

Pasamon, fr., taśma, lamówka, obszycie.

Pasamonictwo, fr., fabrykacja pasmanterji, szmuklerstwo.

Pasamonik, fr., szmuklerz, wyrabiający pasy, taśmy i t. p.

Pasat, łć., wschodni wiatr zwrotnikowy, stale wiejący w jednym kierunku.

Pasaż, fr., przejście; kryte przejście z jednej ulicy na drugą; rodzaj galerji otwartej lub krytej, w której znajdują ś. sklepy; korytarz w mieszkaniu, łączący oddzielne części lokalu; w muz., biegnik, szereg tonów, szybko po sobie następujących, melodyjne przejście.

Pasażer, fr., podróżny, który używa publicznego sposobu lokomocji (parowca, kolei żelaznej, poczty, tramwaju i t. p.); współjadący; miły p., iron., nieprzyjemny towarzysz.

Pasażerka, fr., forma ż. od Pasażer; przewóz pasażerów.

Pascha, hebr., u chrześcijan święta Wielkanocne, obchodzone na pamiątkę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; u Żydów święta, obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu.

Paschalja, łć., obliczenie czasu, w którym przypadają święta Wielkanocne.

Paschalny, łć., wielkanocny.

Paschał a. Paschalna łć., świeca, wielka świeca kościelna, poświęcana w W. Sobotę, z pięciu otworami, na pamiątkę pięciu ran Pana Jezusa.

Pasek, zdr. od Pas; taśma, rzemyk do przepasywania, do ściągania ubrania, do przytrzymywania spodni; p. u kobiety, u dziecka; wstęga, szarfa, którą przewiązują ś. kobiety; p. używany u ludu jako narzędzie kary względem dzieci (dostać, oberwać p-iem, bo jak schwycę p-a!); sznur, noszony w pasie przez kapłanów i zakonników; listewka w pasie u spódnicy kobiecej (wszyć spódnicę w p.); p-i u walizy, u tornistra, u plecaka i t. p. = rzemyki; p-i u butów = uszy; p-i u szabli, u rapiera = rapcie, pendent; p. do wecowania brzytwy; p. papieru = wązki, długi skrawek papieru; wodzić kogo na p-u = opiekować ś. kimś, narzucając mu bezwzględnie swą wolę; na p-u chodzić = słuchać kogo, nie mieć swojej woli; gra w p. = gra hazardowa uliczna; gzyms wązki; p. św. Antoniego = choroba skórna.

Pasemko, zdr. od Pasmo.

Paser, łć., kupujący a. przechowujący rzeczy kradzione.

Pasiasty, mający po sobie pasy, smugi; pręgowany, moręgowaty (materjał p.).

Pasibrzuch, darmozjad, człowiek, myślący tylko o jadle, o nasyceniu ś.; pieczeniarz; pasorzyt.

Pasiecznictwo, zajęcie pasiecznika; nauka o hodowaniu pszczół.

Pasiecznik, dozorca pasieki, pilnujący pszczół, bartnik.

Pasieczny, przym. od Pasieka.

Pasieka, miejsce, gdzie stoją ule z pszczołami hodowanemi, pszczelnik; trzebież leśna, nowina, poręba, pole orne wśród lasu; rodzaj żywopłotu.

Pasienie, karmienie, szczególnie zwierząt; pilnowanie w polu zwierząt pasących się.

Pasierb, syn żony z pierwszego męża a. męża z pierwszej żony; cienka odrośl drzewa, która wyrosła z pnia; wpuszczona w słup podpora parkanu.

Pasierbica, córka żony z pierwszego męża a. męża z pierwszej żony.

Pasik, zdr. od Pas.

Pasikonik, owad prostoskrzydły skaczący (fig.).

Pasisty, zasobny w paszę, mający obfitość paszy; mający po sobie pasy, pręgowany, moręgowaty.

Pasja, łć., namiętność, silny pociąg, skłonność do czego; gniew, wściekłość, szalona złość; ostatnia p. mię ogarnęła = szalony gniew, straciłem cierpliwość; historja męki Jezusa Chrystusa, odczytywana w kościołach podczas nabożeństw poobiednich według czterech Ewangielistów od Popielca do Wielkanocy.

Pasjans, fr., jednoosobowa zabawa w karty, polegająca na układaniu kart podług pewnych zasad i wyprowadzająca stąd wnioski.

Pasjonat, łć., człowiek gwałtowny, zapalczywy, popędliwy, łatwo wybuchający gniewem, złośnik.

Pasjonować się, fr., zapalać ś. do czego, pragnąć czego namiętnie, lubić co namiętnie.

Pasjonowany, fr., mający do czegoś szczególne upodobanie.

Paskinada, fr.p. Paskwinada.

Paskowany, Paskowały, pomalowany w pasy, wyrabiany w paski, mający po sobie paski.

Paskuda, brud, śmiecie, kał, nieczystość, plugastwo; szaruga, słota; przen., sprośność, szkaradzieństwo, bezeceństwo, rozpusta; brzydal, bezecnik.

Paskudnica, forma ż. od Paskudnik.

Paskudnie, przysł. od Paskudny; brzydko, wstrętnie, niegodziwie, szkaradnie, haniebnie.

Paskudnik, człowiek paskudny, obrzydliwy, wstrętny, niechluj, plugawiec, brzydal; przen., bezwstydnik, bezecnik, rozpustnik; rodzaj choroby u koni i bydła rogatego.

Paskudny, nieczysty, sprośny, plugawy, brudny; wstrętny, obrzydliwy, obmierzły, szkaradny, ohydny, bezecny; nieczysty, niebezpieczny, groźny.

Paskudziarz, lichy rzemieślnik, partacz, tandeciarz, fuszer.

Paskudzić, brukać, walać, śmiecić, plugawić, plamić; partaczyć, robić licho, byle jak, fuszerować, psuć; wypróżniać ś.; p. ś., brukać ś., mazać ś, walać ś., plamić ś., hańbić ś.; o ranach: gnoić ś., jątrzyć ś.; trudzić ś. czymś błahym, niegodnym trudu.

Paskudztwo, rzecz wstrętna, szkaradna, obrzydliwa; plugastwo, nieczystość, obrzydliwość; szkaradzieństwo; postępowanie haniebne.

Paskwinada, fr., paszkwil dowcipny, satyra.

Pasmanterja, fr., wyroby szmuklerskie, ozdoby do mebli lub ubrania, plecione z różnego rodzaju nici, z taśmy, sznura, paciorków, jako mniej więcej ażurowe wstęgi wązkie lub szerokie, rozety, guziki, kwasty i t. p. (fig.).

Pasmo, zbiór długich nici, włókien a. rzeczy do włókien podobnych, wzdłuż ze sobą połączonych czyli obok siebie leżących; p. nici, jedwabiu, włosów; rząd, szereg, ciąg: p. myśli, dni; p. gór = łańcuch gór.

Pasorzyt, Parazyt, gr., roślina a. zwierzę żyjące na innym organizmie i żywiące ś. jego sokami; przen., człowiek żyjący kosztem innych, darmozjad.

Pasorzytnictwo, Parazytologja, gr.., badanie pasorzytów, nauka, zajmująca ś. szczegółowo tym badaniem.

Pasorzytność, Parazytyzm, gr., objawy pasorzytne.

Pasorzytować, gr., żyć jak pasorzyt, żyć kosztem innych.

Pasować, nm., przystawać, przypadać, być odpowiednim, właściwym, zgadzać ś. z czym; przykładać tak, aby co do czego przypadało gładko, równo; nie p-uje, nie jest właściwe, odpowiednie, nie uchodzi, nie wypada, nie przystoi.

Pasować kogo na rycerza = ozdabiać go pasem rycerskim, nadawać mu godność rycerską; p. ś. z kim = walczyć z kim, mocować ś., iść z kim w zapasy, biedować ś., łamać ś., męczyć ś.; p. ś. ze śmiercią = walczyć ze śmiercią; p. ś. z sobą = walczyć z samym sobą.

Pasować, fr., w grze w karty: mówić pas, nie deklarować gry.

Pasowiny, obrządek pasowania giermka na rycerza.

Pasownictwo, zapaśnictwo.

Pasowy, zdatny na pasy, puszczany w ruch za pomocą pasa (koło p-e); obuwie p-e = z podeszwą, przyszytą paskiem skóry do przyszwy.

Pasówka, drobna czerwona wysypka pryszczkowata; gatunek drzewa gruszy i jej owocu.

Passe-partout, fr., (pas partu), bilet wolnego wejścia; rodzaj ozdobnej wewnętrznej ramki do obrazu z papieru lub innego materjału, naklejonego na tekturę, zakrywającej tylko brzegi obrazu.

Passy, fr., ruchy rąk, wykonywane przez hypnotyzera nad osobą, którą hypnotyzuje.

Pasta, łć., ciasto, miazga, masa ze smakiem owocowym; mieszanina różnych ingredjencji, urobiona nakształ ciasta, miękka i plastyczna, do wcierania a. nacierania, np. p. do butów, do podłogi.

Pastel, Pastela, wł., kredka kolorowa ciastowata, sucha farba; obraz, malowany taką farbą.

Pastelista, łć., malarz, malujący pastelami. Pastereczka, zdr. od Pasterka.

Pasterka, młoda pastuszka, dziewczyna, pasąca trzodę; jutrznia, Msza ranna w dzień Bożego Narodzenia; kapelusz damski z dużym prostym rondem (fig.).

Pasternak, roślina warzywna z rodziny baldaszkowatych (fig.).

Pasterski, pastuszy, odnoszący ś. do pasterza, pasterzowi właściwy, do pasterza należący (p. sukmana, kij p.); zajmujący ś. pasterstwem (ludy p-ie); sielankowy, sielski (poezja p-a); do pasterza duchownego należący: laska p-a = pastorał, list p. = okólnik, pismo biskupa, p-a Msza = pasterka, teologja p-a a. pastoralna = nauka o obowiązkach kapłańskich; po p-u, przysł., w sposób właściwy pasterzom, jak na pasterza przystało.

Pasterstwo, pasterskie życie i zatrudnienie, hodowla bydła; urząd, godność pasterza duchownego; djecezja, okrąg uległy władzy biskupa.

Pasteryzator, fr., aparat do pasteryzacji, sterylizacji, to jest wyjaławiania z bakterji napojów, narzędzi chirurgicznych i t. p. (f.).

Pasteryzować, fr., ogrzewać płyn do temperatury, nie dochodzącej wrzenia, w naczyniu szczelnie zamkniętym dla przeszkodzenia rozwojowi bakterji, sterylizować; młode wino przez ogrzewanie przyśpieszać, aby nie fermentowało.

Pasterz, człowiek, pilnujący bydła, owiec, koni i t. d.; pastuch, skotopas; przen., opiekun dusz, duchowny, kapłan, ksiądz; Najwyższy p. = Papież; ptak wróblowaty z rodziny szpaków.

Pastewnik, pastwisko, wygon; miejsce ogrodzone, gdzie pasie ś. bydło; okólnik.

Pastewny, do pasienia służący, należący do pastwiska; p-e rośliny = służące za pokarm dla bydła: koniczyna, wyka, lucerna, burak p., marchew p-na.

Pastka, łapka żelazna lub drewniana na szkodliwe zwierzęta.

Pastor, łć., pasterz dusz; ksiądz; kaznodzieja i duchowny protestancki, minister; gra w p-a = rodzaj gry towarzyskiej.

Pastoralja, wł., sielanka, idylla.

Pastoralny, łć., w muz., sielski, idyliczny; p-a teologja = teologja pasterska cz. nauka o obowiązkach kapłańskich.

Pastorał, łć., długa, ozdobna laska, zakrzywioną u góry, służąca jako znamię godności i władzy biskupiej (f.).

Pastorałka, łć., sielska pieśń nabożna, śpiewana w czasie Bożego Narodzenia, kolenda; sielanka.

Pastorat, łć., obowiązki a. urząd pastora, probostwo protestanckie.

Pastorowa, łć., żona pastora.

Pastrana, wł., kobieta b. brzydka.

Pastuch, pasący zwierzęta domowe, pilnujący, doglądający ich, pasterz.

Pastuszek, zdr. od Pastuch.

Pastuszka, dziewczyna, pasąca bydło, gęsi i t. p.

Pastuszy, przym. od Pastuch.

Pastwa, pasza, strawa, pokarm, żer, łup, zdobycz: oddać na p-ę; stać ś. p-ą = znęcanie ś.

Pastwić się, znęcać ś., dręczyć nielitościwie z tajoną rozkoszą, katować kogo.

Pastwisko, miejsce, na którym ś. pasą zwierzęta domowe.

Pastylka, fr., okrągły, płaski cukierek, zaprawiony aromatem a. środkiem leczniczym.

Pasygrafja, Pazygrafja, gr., pismo, używające zamiast liter znaków, mających być zrozumiałemi dla każdego narodu.

Pasyjka, łć., figurka a. obrazek Matki Boskiej z Dzieciątkiem lub ukrzyżowanego lana Jezusa, wprawiony w rodzaj ołtarzyka przy drodze; skłonność do czego; przen., wyglądający jak p. = człowiek wychudzony, zmizerowany, jak z krzyża zdjęty.

Pasyjne łć. nabożeństwo = nabożeństwo poobiednie w czasie Wielkiego postu, poświęcone rozpamiętywaniu męki Jezusa Chrystusa — p. Misterjum.

Pasynek, pęd, odrostek boczny rośliny.

Pasytelegrafja, gr., telegrafowanie znakami, zrozumiałemi dla wszystkich narodów.

Pasywa, łć., w kupiectwie stan bierny, rozchody, długi do zapłacenia, wogóle ciężary na majątku, na przedsiębiorstwie.

Pasza, karm zwierząt domowych trawożernych; miejsce, gdzie ś. wypędza trzodę na paszę, pastwisko.

Pasza, tur.p. Basza.

Paszalik, Paszałyk, tur., prowincja, zarządzana przez paszę, wilajet, ejalet.

Paszcza, otwór pyska u zwierząt; pysk, gęba: wydrzeć co komu z p-y = wydrzeć gwałtem, odebrać z trudem; otchłań, przepaść, krater; lwia p.p. Wyżlin.

Paszczęka, obie szczęki zwierzęcia razem wzięte (fig.) — p. Paszcza, Wyżlin.

Paszka, zdr. od Pacha.

Paszkot, ptak wróblowaty zębodzioby z rodziny drozdów, kwiczoł, kos (fig.).

Paszkwil, wł. zjadliwe pisemko potwarcze, obelga, publicznie rozprzestrzeniana drukiem, pismem.

Paszkwil, wł., część zamku u drzwi; rodzaj zasuwy do zamykania okna, bagnetsztanga.

Paszkwilant, Paszkwilista, łć., Paszkwilarz, wł., autor paszkwilu.

Pasznisty, obfitujący w paszę (łąki p-e).

Paszport, Pasport, Pas, urzędowe świadectwo dla podróżujących, opatrzone rysopisem osoby, dla której zostało wydane, dozwalające na swobodny przejazd do innej miejscowości lub na pobyt w obcej miejscowości przez czas oznaczony.

Pasztecik, wł., ciasteczko z francuskiego ciasta, napełnione np. siekanem mięsem, móżdżkiem, rybą, kapustą i t. p.

Pasztet, wł., na masę zsiekane i przyprawione mięso lub ryba, zapieczone w powłoce z ciasta lub tłuszczu; iron., nieprzyjemność, wielka przykrość.

Pasztetnictwo, wł., umiejętność robienia pasztetów.

Pasztetnik, wł., specjalista, przyrządzający pasztety.

Paść, Pasać, karmić, tuczyć; nasycać; p. a. p., pilnować bydło na pastwisku; przen., opiekować ś. kim, mieć nadzór duchowy nad kim; p. ś. a. p. ś., (o bydle) karmić ś. na pastwisku; p. umysł, oczy, uszy = rozkoszować ś. pięknym widokiem, piękną melodją.

Paśćp. nied. Padać; upaść, zwalić ś., lec, opaść, spaść; przewrócić ś.; polec, zginąć; dotknąć, trafić.

Paść, pastka, pułapka, sidła; przepaść, otchłań.

Paśne (-ego), prawo pasienia bydła na jakimś pastwisku; opłata za pasienie.

Paśnikp. Pastewnik.

Paśny, odnoszący ś. do paszy a. pasienia.

Pat, fr., w szachach takie położenie partji, w którym gracz nie może zrobić żadnego posunięcia, gdy na niego przypada kolej grania.

Patarafka, fr., ozdobna podkładka pod lichtarz a. pod lampę, używana dla ochrony stołu (fig.).

Patat, Batat, roślina zwrotnikowa z rodziny powojowatych, uprawiana w krajach gorących dla kłączy bulwiastych, zastępujących kartofle (fig.).

Patataj!, wykrz., naśladujący tętent kopyt końskich.

Patatajka, na p-ę a. na patataj = pośpiesznie, byle jak, niedbale, aby zbyć.

Patelnia, płaskie, okrągłe naczynie kuchenne do smażenia (fig.).

Patematologja, gr., traktat o namiętnościach.

Patena, Patyna, łć., talerzyk złoty lub wyzłacany, na którym spoczywa Hostja św. podczas Mszy św. (fig.); gdzie kuchcie do p-y! = nie bierz ś. do nie swoich rzeczy, których, nie jesteś godzien.

Patencista, łć., uczeń, który dopiero co ukończył szkołę i otrzymał patent, maturzysta (forma ż. Patencistka).

Patent, nm., pozwolenie rządowe na prowadzenie jakiego procederu; dokument, zapewniający wyłączne przemysłowe zużytkowanie wynalazku na pewną liczbę lat, dyplom; dokument, mianujący wojskowego oficerem; świadectwo ukończenia gimnazjum; p. nauczycielski = dokument, nadający prawo udzielania lekcji prywatnie i w szkołach.

Patentować, nm., starać ś. o patent na wynalazek; dawać patent, świadectwo.

Patentowany, nm., zabezpieczony patentem; przen., p. głupiec, p. osieł = wielki głupiec, głupi, chociaż posiadający patent z ukończenia nauk.

Patentowy, nm., odnoszący się do patentu; złodziej p. a. p-any = złodziej z rzemiosła.

Pater, łć., ojciec, ojciec duchowny, zakonnik.

Patera, łć., u starożytnych Rzymian płaska okrągła czasza do picia, do składania ofiar, zwłaszcza do libacji; ozdobny talerz, wieszany na ścianach lub stawiany na stołach i konsolach jako ozdoba; talerz ozdobny; podstawa na wysokiej nóżce do owoców, ciast i t. p. (fig.)

Paternoster, łć., Ojcze Nasz (Modlitwa Pańska); przen., bura, nagana, reprymanda.

Patetyczny, gr., porywający patosem, uczuciem, zapałem; podniosły, wzruszający, wzniosły.

Patetyzować, łć., przemawiać patetycznie; wyrażać ś. z przesadnym patosem.

Patka, nm., klapka u kieszonki; pasek, zwykle z tego samego materjału zrobiony, co i ubranie, przyszyty jednym końcem do ubrania, drugim zapinany na guzik a. na klamerkę.

Patoczny, Patokowy, odnoszący ś. do patoki, zrobiony z patoki.

Patogienetyczny, gr., dotyczący patogienezy; chorobotwórczy.

Patogieneza, gr., początek rozwinięcia ś. choroby, przyczyna choroby.

Patogienja, gr., część medycyny, nauka o przyczynach powstawania chorób.

Patognomonika, Patognomonja, gr., sztuka rozpoznawania chorób, stanu ciała i ducha ze zmian w rysach i wyrazie twarzy; nauka o oznakach chorób.

Patoka, miód oczyszczony z wosku, otrzymany za pomocą spływania z potłuczonych plastrów a. za pomocą wytapiania na ogniu; ustoiny, fusy.

Patolog, gr., uczony lekarz, zajmujący ś. nauką rozpoznawania chorób; profesor, wykładający tę naukę w uniwersytecie.

Patologiczny, gr., chorobliwy, anormalny, zmieniony wskutek choroby; tyczący ś. patologji.

Patologja, gr., część medycyny, traktująca o chorobach, ich przyczynach, objawach, przebiegu i skutkach.

Patos, gr., sposób mówienia lub pisania wzniosły i namiętny, a pełen godności i powagi, wywołujący silne wrażenia, wzruszający; fałszywy p. = mowa lub styl napuszony; głos, wypowiadający wyrazy z przesadą, jakby deklamująco.

Patrjarcha, gr., w Piśmie św. praojciec pokolenia ludzkiego, także nazwa trzech protoplastów ludu izraelskiego; tytuł wyższych biskupów; w kościele greckiego obrządku najwyższa godność duchowna (fig.); przen., czcigodny starzec, głowa rodu, otoczony liczną rodziną.

Patrjarchalizm, gr., karność w rodzinie, posłuszeństwo starszemu w rodzie, pieczołowitość starszego w rodzie o dobro zarówno członków rodu, jak również sług i podwładnych; naturalność i prostota obyczajów.

Patrjarchalny, gr., oparty na władzy najstarszego w rodzie, na poszanowaniu starszeństwa, odznaczający ś. rodzinną zgodą, prostotą i czystością obyczajów.

Patrjarchat, gr., godność i obręb władzy patrjarchy; okres czasu, w którym jaki duchowny piastuje władzę patrjarchy; stan społeczny, który nastąpił, gdy z wynalezieniem sposobu niecenia ognia, z nastaniem wojen skończył ś. matrjarchat i władza nad rodziną z rąk matek przeszła w ręce ojców.

Patrjarchja, gr., zakres władzy patrjarchy, kraje podległe władzy patrjarchy.

Patrjota, gr., obywatel, kochający ojczyznę, gorliwy o dobro swego kraju, gotowy do poświęceń dla ojczyzny; forma ż. Patrjotka.

Patrjotnik, gr., pogardl., nazwa, dawana gorliwym patrjotom; pogardl., pozorny patrjota.

Patrjotyczny, gr., tyczący się patrjotyzmu, oparty na miłości kraju ojczystego.

Patrjotyzm, gr., miłość ojczyzny, gorące przywiązanie do kraju rodzinnego.

Patrochy, wnętrzności zwierząt, paprochy, flaki, bebechy.

Patrocynjum, łć., opieka; obrona, zwłaszcza klijenta przez jego patrona.

Patrol, fr., oddział policji albo wojska przebiegający ulice miasta jako straż bezpieczeństwa; oddział żołnierzy, objeżdżający posterunki wojskowe; mały podjazd wojenny, wysłany na zwiady; oddział skautów, składający ś. z 6 — 8 członków.

Patrologja, Patrystyka, gr., część teologji historycznej, obejmująca życiorysy, naukę i pisma Ojców Kościoła i znakomitych pisarzów kościelnych.

Patrolować, gr., uczestniczyć w patrolu, odbywać patrol; stać na straży; przen., dozorować.

Patron, fr., wzór, model, według którego robota ma być wykonana; wzór powycinany w desenie, używany przez malarzy pokojowych; ładunek do broni palnej.

Patron, łć., Święty opiekun, Święty orędownik; Święty, czczony głównie w danym kraju, mieście a. kościele; w staroż. Rzymie: patrycjusz w stosunku do klijentów i wyzwoleńców; obrońca; obrońca prawny, adwokat; pryncypał, przełożony, szef.

Patronat, łć., stosunek patrona do klijenta; przywilej przedstawiania biskupowi kandydata na beneficjum; stan obrończy, adwokatura; stowarzyszenie, mające za cel opiekę nad kim, np. p. nad dziećmi więźniów.

Patronaż, fr., opieka, rozciągana przez zakłady dobroczynne nad byłemi ich wychowańcami.

Patronimik, gr., imię, urobione od imienia ojca a. przodków, np. Peleida = syn Peleusza, Piastowicz = potomek Piasta.

Patronizacja, łć., wykonywanie roli patrona, orędownictwo, forytowanie.

Patronka, łć., święta opiekunka: święta orędowniczka; obrończyni.

Patronować, łć., być patronem, występować w roli patrona; popierać, protegować.

Patrontasz, nm., torebka na naboje, ładownica.

Patroszyć, wyjmować patrochy ze zwierzęcia, oprawiać, bebeszyć.

Patryca, nm., stempel do wytłaczania matrycy; narzędzie do nacinania mutry śrubowej; w galwanoplastyce: oryginał, na którym metal osiada w kąpieli.

Patrycjański, łć., odnoszący ś. do patrycjusza, właściwy mu.

Patrycjat, łć., znakomici miejscy obywatele, rody jedynie uprawnione do zasiadania w radzie miejskiej; w star. Rzymie: znakomite rody, posiadające wyłącznie prawa polityczne i przywileje.

Patrycjusz, łć., członek patrycjatu, należący do znakomitego rodu (Rzym, Wenecja).

Patrycjuszka, łć., żona lub córka patrycjusza.

Patrymonjalny, łć., należący do spadku po ojcu, stanowiący ojcowiznę; ojcowski; p-e sądy = dawniej prawo posiadaczy dóbr ziemskich, dziedziców, panów do sądzenia ludzi niewolnych (chłopów poddanych).

Patrymonjum, łć., odziedziczony po ojcu, dziedziczny majątek rodowy, ojcowizna.

Patrzeć, Patrzyć, mieć oczy otwarte, natężać wzrok, aby coś widzieć, spoglądać, widzieć, zwracać uwagę na co, mieć baczenie na co; p. prosto przed siebie, p. na wszystkie strony; p. z pod oka, z pode łba = ukosem; p. ukradkiem = zerkać; p. przez dziurkę od klucza = podglądać; p. komu w oczy — chcieć go zbadać, przeniknąć; z góry na kogo p. = lekceważyć; przez szpary na co p. = pobłażać; wysoko p. = być ambitnym; jest na co p. = rzecz godna widzenia; p na przyszłość = przewidywać; p. zalotnie (o kobiecie) = zniewalać wzrokiem ku sobie mężczyzn; p. za kim = oglądać ś., wodzić oczami; darowanemu koniowi nie patrz w zęby = nie krytykuj rzeczy podarowanej; nie patrz ś. = odwróć wzrok; p. na co przez powiększające szkło = przeceniać co; p. przez różowe szkiełka na co = widzieć w najkorzystniejszym świetle: p. bezmyślnie = gapić ś.; patrz, skr. p. = poszukaj we wskazanym miejscu w książce; patrzno! patrzcie go! (wskazując z ironją) = widzisz! widzicie!; tylko go p. = zaraz nadejdzie, nadjedzie; niema na co p. = rzecz niegodna widzenia; patrzałem własnemi oczami na to = byłem świadkiem; rozumem dalej patrzy = przenika; zapatrywać ś., zastanawiać ś. nad czym; p. trzeźwo, bezstronnie, p. z dobrej strony, p. z pogardą, z czcią; p. na kogo krzywym okiem = być niechętnym; p. na kogo, jak na psa = z nienawiścią, z pogardą; p. pilnie w czyje słowa = bacznie je rozważać; oglądać ś., spuszczać ś., zdawać rzecz na kogo; mieć ś. na baczności, uważać (patrz, byś ś. nie poszkapił!); przebijać ś., wyjawiać ś., okazywać ś.; strach mu p-y z oczu; źle mu z oczu p-y; p. na kogo, na co być podobnym, przypominać; p-y na łotra; to na niego p-y = jest zdolny do tego; p-y na księżą oborę = niezadługo umrze; mieć powierzchowność, wygląd, mieć minę (wilkiem p.); szukać oczami, upatrywać; zajmować ś. czym, troszczyć ś. o co, pilnować czego: patrz swego nosa = pilnuj swoich spraw, nie wtrącaj ś. do cudzych; dochodzić czego na kim, czynić kogo odpowiedzialnym: na czym go będę p-ył? = nie jest odpowiedzialny majątkowo; mieć co na względzie, wziąć sobie coś za cel: patrz końca = miej na względzie wynik w każdej sprawie; p. ś. = patrzyć; jak ś. p-y = należycie, godnie.

Patyczek, zdr. od Patyk.

Patyk, mały kawałek drzewa, drewienko, kij niezgrabny, gałązka.

Patyna, fr., powłoka brunatno-zielonawa, nalot podobny do grynszpanu, pokrywający z czasem wskutek wpływów powietrza i wilgoci przedmioty z bronzu i spiżu — p. Patena.

Patynka, fr., płytki pantofel.

Patynować, fr., powlekać patyną, nadawać wygląd starożytnego bronzu.

Paukant, nm., przeciwnik w pojedynku.

Paulin, łć., zakonnik reguły św. Pawła (fig.); członek sekty, która św. Pawła stawiała wyżej niż Chrystusa i chrzest odbywała za pomocą ognia (około r. 660).

Paulinja, łć., roślina osmęta.

Pauper, łć., ubogi chłopiec; dawniej: ubogi uczeń, utrzymujący ś. z posług kościelnych i jałmużny; przen., żart., chłopiec, dzieciak.

Pauperyzm, łć., wzmożony stan ubóstwa ludności w pewnym kraju; ubodzy, ludzie, pozbawieni środków do życia.

Pauza, łć., przestanek, czasowa przerwa w jakiej czynności; w szkole: przestanek między jedną lekcją a drugą w celu wypoczynku, dla zjedzenia śniadania; w muz., zamilknięcie głosów w oznaczonym miejscu, także znak, wskazujący miejsce zamilknięcia i długość jego trwania; znak przestankowy: kreska ( — ).

Pauzować, łć., zrobić przerwę, przestanek w czynności, odpoczywać; w muz., nie grać w miejscu oznaczonym w nutach znakiem pauzy.

Paw, ptak domowy kurowaty z rodziny bażantów (fig.); biały p., przen., niezmiernie cenna i rzadka rzecz.

Pawana, wł., staro włoski taniec (pawi) w poważnym tempie.

Pawąz, Pawężnik, drąg, którym przyciskają na wozie drabiniastym zboże a. siano; drąg do noszenia ciężarów.

Pawęż, Pawęża, tarcza drewniana, okrągła, mająca trzy stopy średnicy, skorą powleczona, używana niegdyś przez wojowników pieszych (nazwa od miasta Pawji we Włoszech) (fig.).

Pawężnica, roślina z gromady porostów.

Pawężnik, rzemieślnik, robiący pawęże; żołnierz, uzbrojony pawężą; giermek, noszący pawężę za rycerzem.

Pawi, przym. od Paw.

Pawiak, więzienie śledcze w Warszawie przy ulicy Pawiej.

Pawiątko, Pawię, pisklę pawie, młody paw.

Pawica, samica pawia; motyl z podrzędu prządkówek, z rodziny pawie (fig.).

Pawić się, puszyć ś., kokoszyć ś., nadymać ś., pysznić ś.

Pawieniec, roślina z rodziny ślazowatych (fig.).

Pawięp. Pawiątko.

Pawik, motyl z rodziny południc; motyl z rodziny pawic, prządka gruszówka (f.).

Pawilon, fr., środkowa część lub boczne skrzydło domu; lekki mały budynek z okrągłym a. śpiczastym dachem, zwłaszcza w parku lub ogrodzie; na placach wystaw ozdobny budynek, obejmujący jaki dział wystawianych przedmiotów; chorągiew o barwach narodowych, flaga okrętowa.

Pawiment, fr., różnobarwne taflowanie podłogi, posadzka mozaikowa; pomost, estrada.

Pawiooki, mieniący ś. kolorami, jak ogon pawia.

Pawistość, pstrokacizna, jaskrawość barw.

Pawjan, wązkonosa małpa nieczłekokształtna z rodziny pawjanów (fig.).

Pawlacz, drugi niższy pułap w kuchni a. w warsztacie, przeznaczony na sypialnię dla służby, dla terminatorów a. na suszenie desek u stolarzy.

Pawłoka, bardzo cienka tkanina szkarłatna jedwabna a. bawełniana.

Pazp. Nut.

Pazdurp. Pazur; pewien ornament podhalański; przen., chciwiec, żarłok.

Pazerny, chciwy, żarłoczny.

Pazik, zdr. od Paź; motyl z podrzędu fertaków, rodziny sfinksów (f.); pasek do podnoszenia długich sukien damskich.

Paziować, być u kogo paziem; służyć komu za pazia.

Paznogieć, Paznokieć, tkanka zrogowaciała, do blaszki podobna, pokrywająca końce palców nóg i rąk ludzkich i zwierzęcych (fig.); na p. = grubości paznogcia; ani na p. = nic a nic.

Paznokietek, zdr. od Paznokieć.

Pazucha, miejsce pod ubraniem na piersiach, zanadrze.

Pazur, pokrycie rogowe, zakończone spiczasto, tępo lub ostro na końcu palca łapy zwierząt a. ptaków (fig.); przen. p-y = ręce człowieka chciwego: dostać ś. w czyje p-y, być w czyich p-ach, wydrzeć co komu z p-ów; przen., brać ś. na p-y = wysilać ś. dla uskutecznienia czego.

Pazurek, zdr. od Pazur; część ostatniego stawu przedniej nogi u pszczoły; kurze p-ki, roślina pierwiosnek.

Pazurzysty, uzbrojony w pazury.

Paź, fr., młody chłopiec rodu szlacheckiego na usługach książąt (fig.); w średnich wiekach giermek rycerza; p. królowej = motyl dzienny z rodziny motylowców (fig.).

Paździerz, Paździor, częściej w lm., skórka na lnie lub konopiach, która pokrywa włókno, a w międleniu odlatuje; części połamane rdzenia lnu a. konopi; kostra, kostrzyca.

Paździerzyć, robić sypkim nakształt paździerzy.

Paździorp. Paździerz.

Pażerny, żarłoczny, chciwy.

Pąch, węch, powonienie (u psów); woń zwierza, którą pies myśliwski czuje.

Pąchać, Pąszyć, wąchać, wietrzyć, węchem dochodzić; p. ś., obwąchiwać ś. nawzajem.

Pączek, zarodek liścia a. kwiatu na roślinie (fig.); kwiat nierozwinięty; piękna jak p. róży = młoda i piękna; rodzaj pulchnych ciastek smażonych tłusto z konfiturami albo bez nich w kształcie kulek; opływać jak p. w maśle = obfitować we wszystko; wyglądać jak p. = tłusto, okrągło, rumiano.

Pączkować, wypuszczać pączki.

Pączuszek, zdr. od Pączek.

Pądra, brzuchopełz tyłoskrzelny.

Pąk, pączek kwiatu, kwiat nierozwinięty.

Pąkla, rodzaj skorupiaka wąsonogiego.

Pąkowie, zbiór pączków i pędów drzewa.

Pąkówka, pączek na roślinie; nowy roczny pęd drzewa z pączka końcowego gałązki wybujały.

Pąpawa, roślina z rodziny złożonych, pępawa.

Pąpiep. Pąkowie.

Pątlik, nm., ozdobna siatka a. kapturek na włosy, naszywany paciorkami, noszony dawniej przez mężczyzn zamiast kołpaka (fig.); mycka; czub na hełmie.

Pątnica, Pątniczka, forma żeń. od Pątnik.

Pątnictwo, pobożna pielgrzymka do miejsca świętego.

Pątniczy, przym. od Pątnik.

Pątnik, pielgrzym, wędrownik, udający ś. do miejsca świętego, zwłaszcza pieszo, uczestnik kompanji, wędrującej do wsławionej cudami miejscowości.

Pchać, dok. Pchnąć; posuwać co z trudem i siłą przed sobą, popychać, odpychać, odsuwać; trącać, potrącać, szturchać, zmuszać siłą do zmiany miejsca; przen., pobudzać, zapalać, podburzać; p. do zemsty, do czynu; napychać, nabijać, napełniać co czym; p. siano w worek, słomę w siennik: p. w siebie = objadać ś., opychać ś.; p. w kogo = zmuszać go do jedzenia nadmiernego; p. w kogo, w co = zaopatrywać nadmiernie, nad potrzebę, zwłaszcza w pieniądze; p. jak w dziurawy worek = bez końca, wciąż, nieprzerwanie; p. biedę, p. taczkę życia = żyć w niedostatku, z dnia na dzień; p. ś. = posuwać ś. naprzód siłą, zmuszając innych do odstąpienia, rozpychać ś., cisnąć ś., robić sobie miejsce w tłoku, przeciskać ś., tłoczyć ś., iść sobie dalej, odchodzić; ubiegać ś., dobijać ś. czego, starać ś. usilnie o miejsce, zajęcie, posadę.

Pchlarz, mający na sobie pełno pcheł.

Pchlica, roślina z rodziny jaskrowatych.

Pchła, owad dwuskrzydły pchłowaty (fig.); p. ziemna = gatunek chrząszczyka.

Pchnąć, dok. od Pchać; posunąć gwałtem, szturchnąć, zmusić do raptownej zmiany miejsca, wepchnąć; zepchnąć, strącić; odepchnąć, odtrącić: p. okręt na morze = wyprawić, skierować; p. kogo = wysłać, wyprawić pośpiesznie; uderzyć czymś kolącym, kolnąć, przeszyć, ukłóć (p. szpadą, nożem); p. ś., posunąć ś. gwałtownie, rozsuwając a. odsuwając innych; posunąć ś. w górę, wspiąć ś.; wyrosnąć szybko, wybujać; uderzyć siebie czymś kolącym, przebić ś., przeszyć ś. (p. ś. sztyletem).

Pchnięcie, potrącenie, szturchnięcie, cios od uderzenia sztyletu, szpady i t. p.

Pchuu!, wykrz., naśladujący dmuchanie; oznacza też pogardliwe lekceważenie.

Pean, gr., u starożytnych Greków uroczysta pieśń na cześć bogów, a zwłaszcza Apollina; pieśń zwycięstwa, dziękczynna a. pochwalna.

Pech, nm., brak szczęścia, powodzenia, los nieprzyjazny.

Peckać, gmerać, babrać, rozgrzebywać; walać, brudzić.

Pecyna, glina z pieca, z ogniska odkruszona, gruz z muru, grudka, bryłka ziemi a. gliny.

Pedagog, gr., u starożytnych Greków: uczony niewolnik, odprowadzający dzieci swego pana do szkoły; dziś: wychowawca, nauczyciel; uczony, pracujący nad ulepszeniem metody wychowania i uczenia.

Pedagogiczny, gr., zgodny z zasadami pedagogiki.

Pedagogika, gr., nauka o wychowaniu młodego pokolenia, podająca i uzasadniająca środki, do tego celu wiodące.

Pedagogja, gr., zajęcie nauczyciela młodzieży a. wychowawcy, nauczanie, wychowywanie dzieci.

Pedalarz, wł., pracownik w drukarni, drukujący na pedałówce.

Pedał, wł., w organach: klawjatura dolna, poruszana nogą; w fortepjanie: przyrząd, służący do wzmacniania lub tłumienia tonów (fig.); w harfie — do zmiany tonu przez skracanie struny; deseczka a. blacha do naciskania nogą w maszynach do szycia, w kołowrotku, tokarni i t. p.; w lm., p-y żart., nogi; wyciągać p-y = śpieszyć ś., pędzić piechotą.

Pedałówka, wł., mniejsza maszyna drukarska, która działa, poruszana motorem lub gdy naciskać pedał nogą (fig.).

Pedancki, fr.p. Pedantyczny.

Pedant, fr., człowiek, trzymający ś. prawideł lub zwyczajów z drobiazgową ścisłością, zważający więcej na formę, niż na istotę rzeczy; uczony nudziarz bez wyższego polotu.

Pedanterja, fr., Pedantyzm, łć., przesadna, drobnostkowa dokładność, trzymanie ś. ślepo formułek, formalizm; szkolarstwo, małostkowość.

Pedantka, fr., forma ż. od Pedant.

Pedantyczny, Pedancki, fr., właściwy pedantom, drobiazgowo skrupulatny, małostkowy.

Pedatrofja, gr., uwiąd dziecinny, tuberkuliczne wycieńczenie organizmu dziecięcego.

Pedel, nm.p. Bedel.

Pederasta, gr., człowiek, oddający ś. pederastji.

Pederastja, gr., stosunek lubieżny mężczyzny do mężczyzny.

Pedestralny' łć. posąg = posąg w postawie stojącej, w przeciwstawieniu do konnego.

Pedestrjanizm, łć., sport pieszy, piesza wędrówka dla przyjemności.

Pedjatra, gr., lekarz chorób dziecięcych.

Pedjatrja, gr., nauka leczenia chorób dziecięcych.

Pedologja, gr., nauka o dzieciach i ich naturze.

Pedometr, gr., przyrząd, automatycznie notujący liczbę zrobionych kroków, hodometr.

Pegaz, gr., w mitologji greckiej rumak skrzydlaty muz, symbol polotu poetyckiego (f.); nazwa gwiazdozbioru; dosiadać p-a = próbować sił na polu poezji; ryba oścista wiązkoskrzelna.

Pegmatyt, gr., gruboziarnista odmiana granitu.

Pegologja, gr., nauka o źródłach leczniczych i wodach mineralnych.

Pejcz, nm., biczyk, bacik.

Pejs, hebr., długi lok, długi kędzior włosów, zwieszający ś. od skroni z przodu ucha (dotąd noszony przez Żydów galicyjskich) (fig.); w lm., p-y, długie ości, będące przedłużeniem łuski na ziarnach jęczmienia i pewnego gatunku pszenicy.

Pejsachówka, hebr., śliwowica żydowska.

Pejsaczny, hebr., umyślnie przygotowany na uroczyste dni, obchodzone przez Żydów na pamiątkę wyjścia z Egiptu.

Pejsaty, hebr., noszący pejsy.

Pejzaż, fr., krajobraz w naturze i przedstawiony przez artystę malarza w rysunku.

Pejzażyk, fr., zdr. od Pejzaż; mały obraz, przedstawiający widok natury.

Pejzażysta, fr., malarz, malujący widoki, pejzaże.

Pekari, zwierzę parzystokopytowe, południowo-amerykańskie, z rodziny świń (fig).

Pekeflajsz, Pekeflejsz, nm., mięso peklowane.

Peklować, nm., konserwować mięso, przesypując je warstwami soli, saletry, pieprzu i korzeni, układając bardzo ściśle w beczułce i przyciskając ciężarem, np. kamieniem.

Peklowina, nm., mięso peklowane.

Pektoralik, łć., napierśnik księży, na który naszywa ś. koloratka; mały zegareczek kieszonkowy.

Pektoralny, łć., piersiowy; p-e ziółka, mieszanina różnych ziół i korzeni (lukrecji, ślazu, anyżu, kaszy perłowej i in.), której napar używa ś. do picia dla łagodzenia kaszlu.,

Pektorał, łć., krzyż, w który wyższe duchowieństwo katolickie nosi na piersi, zawieszony na łańcuchu u szyi (fig); mały zegarek kieszonkowy.

Pektyna, łć., nazwa związków organicznych, tworzących ś. w niektórych owocach pod wpływem gotowania i przyjmujących postać galaretowatą, krzepnik.

Pekunjarny, łć., pieniężny.

Pela, fr., nie skręcane nitki bardzo cienkiego jedwabiu, używane do robótek kobiecych, do haftu.

Pelagiczny, Pelagijski, gr., morski, oceaniczny, jeziorny.

Pelagoskop, gr., narzędzie do rozpatrywania głębin morskich.

Pelagra, gr., trąd lombardzki, rodzaj choroby skórnej, pojawiającej ś. na rękach i nogach.

Pelam, rodzaj wędzidła końskiego.

Pelargonja, roślina ozdobna ogrodowa z rodziny bodziszkowatych (fig.).

Pelazgijskie gr. mury, przedhistoryczne mury z nieociosanych kamieni bez cementu (w starożytnej Grecji).

Peleryna, fr., szeroki płaszcz bez rękawów (fig.); długi, obszerny kołnierz, zwieszający ś. u płaszcza.

Pelerynka, fr., krótka okrywka bez rękawów, okrywająca plecy, ramiona i piersi.

Pelikan, ptak z podrzędu rudlonogich, rzędu bocianowatych (fig.); rodzaj armaty.

Pelity, łć., nazwa ogólna skał, złożonych z bardzo drobnych cząstek mineralnych, luźnie z sobą spojonych.

Pel-mel, ang., mieszanina, nieład, zgiełk.

Pelota, Pelotka, fr., elegancka perfumowana poduszeczka do igieł i szpilek (fig.).

Peltasta, gr., w starożyt. Grecji nazwa żołnierza lekko uzbrojonego, z lekką tarczą (fig.).

Pełenp. Pełny.

Pełgaćp. Pełzać.

Pełnia, dostatek, obfitość, zasób; jedna z kwadr księżycowych, gdy ciało to niebieskie widziane jest w postaci kręgu (fig.); wyglądać jak księżyc w p-i = być tłustym, pulchnym, rumianym; cała okazałość, zupełność, rozkwit, dojrzałość: umrzeć w p-i sił i zdrowia, tu ś. okazała w całej p-i jego szlachetność.

Pełniciel, ten, kto coś pełni, wykonywa, spełnia.

Pełnić, napełniać, zapełniać; wykonywać, wypełniać, dopełniać, sprawować: p. swoje obowiązki, czyje rozkazy; pełniący obowiązki = zastępca jakiegoś urzędnika; p. kielichy = wychylać, wypróżniać; p. ś., napełniać ś., wypełniać ś., dopełniać ś., spełniać ś., stawać ś., odbywać ś. (p-i ś. wola Boża).

Pełnieć, zaokrąglać ś., nabierać tuszy.

Pełnik, roślina z rodziny jaskrowatych, zawilec, anemona (fig.).

Pełniuchny, Pełniuśki, Pełniusieńki, Pełniutki, Pełniuteczki, Pełniuteńki, najzupełniej pełny.

Pełno-, łącznie z następnym wyrazem oznacza: całkowicie, w zupełności (np. pełnoletni); obficie (np. pełnokłosy).

Pełno, tyle, ile ś. zmieści albo zmieściło, zapełniając całkowicie, po brzegi, obficie, poddostatkiem, w znacznej ilości, masa, mnóstwo, wiele, bardzo wiele; p. go wszędzie = snuje ś. wszędzie.

Pełnogłoska, samogłoska.

Pełnokrwisty, czystej krwi, czystej rasy.

Pełnoletni, mający liczbę lat, prawem oznaczoną dla dojścia do dojrzałości, do używania praw obywatelskich.

Pełnomocnictwo, nadanie komu zupełnej władzy postępowania prawnego w interesach wszelkiego rodzaju, plenipotencja.

Pełnomocniczy, otrzymany od kogo przez pełnomocnictwo; rząd p. = konstytucyjny.

Pełnomocnik, ten, któremu nadano pełnomocnictwo do działania prawnego w czyim imieniu.

Pełnomocny, mający zupełną moc i władzę do czegokolwiek, wszechwładny, obdarzony pełnomocnictwem przez kogoś; dający pełnomocnictwo; list p. = plenipotencja piśmienna.

Pełnoprawny, posiadający wszystkie prawa obywatelskie.

Pełnorogi, mający rogi pełne, wewnątrz niepróżne, masywne.

Pełność, posiadanie czego w dostatecznej ilości, uczucie obfitości (p. ciała).

Pełny, Pełen, napełniony, nalany po brzegi, nasypany, napchany tak, że ś. więcej nie zmieści; okrągły, tłusty, szeroki, okazały (twarz p-a, człowiek p. w sobie); kwiat p. = okazały. wspaniały; głos p. = donośny, rozwinięty należycie, dojrzały; oddychać p-ą piersią = oddychać swobodnie; p-e morze = otwarte, szerokie; p-a władza = nieograniczona; p. księżyc = pełnia; p-e żagle = wszystkie żagle rozwinięte; płynąć na p-ych żaglach = pośpieszać ku czemu; p-a butelka = nie napoczęta; w p-ym biegu = w całym pędzie; obfitujący w co, mający czego poddostatkiem; pełen dni = przeżywszy długo; pełen humoru, wesela, szczęścia; p. nadziei = ożywiony nadzieją; koń p-ej krwi = czystej.

Pełwa, roślina z rodziny złożonych.

Pełzacz, ptak wróblowaty cienkodzioby (fig.).

Pełzać, czołgać ś., chodzić, suwając po ziemi brzuchem, skradać ś.; dziecię p-a = raczkuje; o płomieniu: migotać, posuwać ś. po ziemi; obślizgiwać ś., obsuwać ś.; przen., płaszczyć ś., uniżać ś.

Pełzakp. Ameba.

Pełznąć, obracać ś. w niwecz, kończyć ś. na niczym, nie dawać żadnych rezultatów, nie doprowadzać do niczego; o włosach: wypadać, wychodzić; o kolorach: blaknąć, płowieć — p. Pełzać.

Pemikan, Pemmikan, ang., suszone na słońcu i utłuczone na kawałki mięso bizonów lub łosiów, zmieszane z tłuszczem i zapakowane w puszki, posilny i długo przechowujący ś. prowjant mięsny.

Penata, łć., dobroczyńca, opiekun.

Penaty, łć., w wierzeniach starożytnych Rzymian domowe bóstwa opiekuńcze; przen., ognisko domowe, rodzina, dom — p. Lary.

Pendant, fr., przedmiot lub pojęcie, odpowiadające drugiemu, podobne lub dopełniające je; dzieło sztuki, zwłaszcza obraz, rzeźba, tworzące z drugim wskutek podobieństwa lub kontrastu harmonijną całość.

Pendele, łć., wisiorki przy łańcuszku.

Pendent, łć., pas przez ramię, na którym się pałasz nosi (fig.).

Penduł, łć., wahadło u zegara, perpendykuł.

Pendzel, nm.p. Pędzel.

Pendzelek, nm., zdr. od Pendzel.

Pendzelkowaty, nm., mający kształt pendzelka.

Pendzlować, nm., mazać pendzlem, pociągać pendzlem, malować.

Penetracja, łć., przenikanie, przenikliwość, przeglądanie, badanie; wzajemne przenikanie się ras i cech rasowych skutkiem krzyżowania.

Penetrować, łć., przeglądać, przeszukiwać, śledzić, wypatrywać, badać, przenikać, dociekać, zgłębiać.

Penitencja, łć., skrucha, kajanie ś.; pokuta, kara.

Penitencjarjusz, łć., kapłan, mający prawo rozgrzeszania w szczególnych wypadkach.

Penitencjarny łć. system = środki, stosowane w więzieniach celem umoralnienia więźniów.

Penitent, łć., skruszony grzesznik, pokutnik; for. ż. Penitentka.

Peniuar, fr., długi ranny kaftan damski, używany przy czesaniu, pudermantel (fig.).

Penny, ang., w im. pence, drobna moneta angielska, 12-sta część szylinga = 4 kop.

Pens, ang.p. Penny.

Penseta, fr.p. Pincetta (f.).

Pensja, fr., stała płaca; zakład naukowy prywatny, zwłaszcza dla dziewcząt; wszystkie uczennice, uczęszczające na jakąś pensję — p. Pensjonat.

Pensjonarka, fr., uczennica pensji prywatnej; kobieta, otrzymująca stałe utrzymanie w jakim zakładzie dobroczynnym.

Pensjonarski, fr., przym. od Pensjonarz lub Pensjonarka.

Pensjonarz, fr., wychowaniec pensjonatu; otrzymujący całe utrzymanie w jakiej instytucji dobroczynnej.

Pensjonat, fr., prywatny zakład wychowawczy, gdzie uczniowie oprócz nauki otrzymują mieszkanie i życie; zakład, wynajmujący mieszkanie z całodziennym utrzymaniem, zwłaszcza w miejscowościach leczniczych, kąpielowych a. na letnich mieszkaniach.

Pensjonować, fr., wyznaczyć komu pensję, przyznać emeryturę.

Pensjonowany, fr., urzędnik wysłużony na pensji, emeryt.

Pensum, łć., zadanie, ćwiczenie, praca wyznaczona uczniom w szkole lub do odrobienia w domu; zadanie dane za pokutę.

Pentachord, gr., pięciostrunny instrument muzyczny.

Pentadekagon, gr., piętnastokąt.

Pentaedr, gr., pięciościan, bryła gieometryczna, ograniczona pięciu ścianami (fig.).

Pentagon, gr., pięciokąt, pięciobok (fig.).

Pentagram, gr., średniowieczny znak czarodziejski: pięciokąt z wystawionemi na jego bokach trójkątami (fig.).

Pentametr, gr., wiersz pięciostopowy daktyliczny.

Pentaptyk, gr., obraz, złożony z pięciu obrazów (pięcioskrzydłowy).

Pentarchja, gr., panowanie pięciu.

Pentatlon, gr., zapaśnictwo, złożone z pięciu rodzajów walki (skoki, rzucanie dyskiem, oszczepem, wyścig pieszy, mocowanie się), bardzo rozpowszechnione w starożytnej Grecji, pięciobój.

Penurja, łć., dosłownie: brak dolegliwy; upośledzenie umysłowe.

Peonja, łć.p. Piwonja.

Peperment, łć., nalewka na liściach mięty pieprzowej, rodzaj likieru.

Pepesowiec, Pepees, żart. Papuas, członek polskiej partji socjalistycznej.

Pepinjera, fr., szkółka drzewek; przen., zakład, kraj, dostarczający ludzi uzdolnionych w jakim kierunku.

Pepinjerka, fr., pełniąca obowiązki nauczycielki w zakładzie naukowym za poprzednią bezpłatną naukę.

Pepity, hiszp., bryłki złota, znajdywane w piasku rzecznym.

Peplum, łć., Peplos, gr., u starożytnych, wełniana, fałdzista szata kobiet greckich, spięta na ramionach (fig.).

Pepsyna, gr., najważniejsza część składowa soku żołądkowego, rozpuszczająca ciała białkowate.

Peptika, łć., środki, pobudzające trawienie.

Pepton, gr., substancja, wytwarzana z ciał białkowatych i kleistych w czasie trawienia, pod wpływem działania soków żołądkowych (głównie pepsyny).

Peptonizacja, gr., przemiana pokarmów białkowych na peptony, odbywająca ś. w żołądku.

Peptonurja, gr., niedostateczne wytwarzanie ś. pepsyny w organizmie żywym.

Perambulacja, łć., przegląd, obejrzenie.

Peratoskopja, gr., przepowiadanie zmian powietrza.

Percepcja, łć., postrzeganie, uświadomione wrażenie.

Percepcyjny, łć., postrzegam czy.

Percept, łć., postrzeganie, to, co się postrzega.

Percepta, łć., dochód, wpływ pieniędzy.

Perceptarz, łć., wykaz i instrukcja, dotycząca poboru i podatków.

Perceptor, łć., w telepatji: ten, kto otrzymuje cudze myśli, rozkazy, przesyłane tylko siłą woli.

Perceptować, łć., wpisywać pieniężne wpływy.

Percypjent, łć., przyjmujący wrażenia.

Percypować, łć., pobierać (podatki, opłaty); przyjmować wrażenia od zjawisk otaczających, spostrzegać.

Perć, słowac., wązka ścieżka na stoku góry, przejście strome.

Perduty, wł., jaja puszczane na wrzącą wodę, któremi następnie ubiera ś. mięso smażone a. pieczone; jaja w koszulkach.

Peregrynacja, łć., wędrówka, pielgrzymka, pątnictwo.

Peregrynować, łć., wędrować, podróżować, pielgrzymować.

Perelnik, łć., nurek, łowiący perły; kupiec, handlujący perłami.

Perełka, łć., zdr. od Perła; moja ty p-o! = pieszczotliwy sposób zwracania ś. do osoby ukochanej; w lm., ozdoba architektoniczna w kształcie sznura pereł.

Peremcja, Perempcja, łć., upadek procesu z powodu niepopierania go w ciągu czasu, prawem oznaczonego.

Peremptoryjny, Peremptoryczny, łć., stanowczy, nieodwołalny, niezwłoczny.

Perfekcja, łć., doskonałość.

Perfidja, łć., wiarołomstwo, zdrada, przewrotność.

Perforacja, łć., przedziurawienie, prześwidrowanie; przebicie, przewiercenie, chirurgiczne otwarcie jam ciała; maszynowe przebicie papieru drobnemi dziurkami (np. w kwitarjuszach, arkuszach marek pocztowych) dla łatwiejszego oddzierania.

Perforacyjna maszyna, Perforówka, łć., maszyna do perforacji papieru.

Perforować, łć., wykłuwać szeregi dziurek w papierze.

Perfuga, łć., ten, który odstąpił od swego stronnictwa a przeniósł ś. do innego.

Perfumerja, fr., sklep, w którym sprzedają perfumy, fabryka perfum; zbior., perfumy, kosmetyki, pachnidła.

Perfumiarstwo, Perfumerstwo, fr., wyrób perfum, fabrykacja pachnideł i kosmetyków.

Perfumiarz, fr., fabrykant perfum; kupiec, handlujący pachnidłami i kosmetykami.

Perfumować, fr., napuszczać, nacierać perfumami dla zapachu.

Perfumy, fr., rozpuszczone w spirytusie substancje przyjemnie pachnące, używane do nakrapiania ubrań i rozmaitych przedmiotów; pachnidła.

Pergamin, łć., wyprawiona i wygładzona, niegarbowana skóra barania, używana dawniej jako materjał do pisania, dziś służy do spisywania dyplomów, aktów uroczystych, do oprawiania książek, do przygotowania niektórych papierów procentowych.

Pergaminowy, zrobiony z pergaminu, podobny do pergaminu: twarz p-a = blada; papier p. = papier przezroczysty, żółtawej barwy, sztywny i mocny, nieprzemakalny.

Peridrom, gr., galerja, prowadząca naokoło budynku, krużganek, kolumnada.

Perigeum, gr., w astr., w czasie obiegu planety najbliższe jej stanowisko względem ziemi, przyziemny punkt.

Periheljum, gr., w astr w czasie obiegu planety najbliższe jej stanowisko względem słońca, punkt przysłoneczny.

Perilepsja, gr., błędny, osłupiały wzrok obłąkanego.

Peristoma, gr., część twarzy, okalająca otwór gębowy.

Perjod, gr., przeciąg czasu, okres, epoka; czas, ograniczający powrót zjawiska, powtarzającego ś. w regularnych, odstępach; w astr., czas obiegu planety, t. j. czas, jakiego potrzebuje, aby, wyszedszy z danego miejsca, do tegoż miejsca powróciła; w mat., grupa cyfr dziesiętnych ułamka dziesiętnego, ciągle w tym samym porządku powracająca; w gram., ustęp stylowy, zawierający pełną i zamkniętą myśl, wyrażoną zdaniem głównym wraz z poprzedniemi lub współrzędnemi, wzajem ś. dopełniającemi; okres; w fizjol., u kobiety: miesiączka, menstruacja, regularność.

Perjodycznie, gr., co pewien i czas, regularnie.

Perjodyczny, gr., powtarzający ś. regularnie co pewien przeciąg czasu; pisma p-e = czasopisma: dzienniki, tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, roczniki; prasa p-a = ogół czasopism; w chemii; układ p. pierwiastków = zestawienie ich w taki szereg, że każdy ósmy z kolei ma własności podobne, jak pierwszy.

Perjuracja, łć., krzywoprzysięstwo.

Perka, gatunek ryby morskiej, flondra; nazwa kartofla.

Perkal, fr., gładka, gęsta tkanina bawełniana, podobna do płótna.

Perkalik, fr., lżejszy, pośledniejszy rodzaj perkalu.

Perkalikowy, fr., uszyty z perkaliku (sukienka p-a).

Perkaty, Perkonosy, mający nos gruby, zadarty.

Perkoz, ptak z rzędu nurowatych, rodziny perkozów (f.).

Perkozek, drobny gatunek perkoza (fig.).

Perkusja, łć., uderzanie, ostukiwanie; w med., badanie narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej przez opukiwanie palcem lub za pomocą cienkiej kościanej płytki i młoteczka.

Perkusyjny, łć., przym. od Perkusja; p-a broń = broń, zapalająca ś. przez uderzenie kurka w pistoli; p-e instrumenty = w których dźwięk lub rytm otrzymuje się przez uderzenia, np. bęben, fortepjan, żele, cymbały i t. p.

Perlak, łć., rodzaj grubej kaszy perłowej; przyrząd do wyrabiania kaszy perłowei.

Perlica, łć., ptak z rzędu kurowatych, ma upierzenie ciemnoszare z jaśniejszemi plamkami, jakby perełkami, perliczka, cesarka, pantarka; p. a. perłowa zaraza = choroba zakaźna, gruźlica bydła.

Perliczy, łć., przym. od Perlica.

Perlić, łć., mieć wygląd jakby pereł, być obsypanym jakby perłami; p. ś., błyszczeć ś. od pereł a. od czegoś podobnego do pereł: rosa, szampan się perli.

Perlisty, łć., podobny do pereł, jak perły, kroplisty, pieniący ś.; pot p. wystąpił mu na czoło.

Perliście, przysł., kształtem pereł.

Perlustracja, łć., przeglądanie, przepatrywanie.

Perła, łć., świetny klejnot zwykle o blasku srebrzysto-białym, przejrzysty, znajdowany w muszlach niektórych skorupiaków, a zwłaszcza w muszli perłopławu jako wytwór chorobliwy (2 fig.); bywają także perły różowe, żółte, szarawe, czarne; p-y sztuczne wyrabiane są z różnych materjałów, najczęściej ze szkła; przen., arcydzieło, rzecz przednia, najlepsza; człowiek pełen cnót; człowiek najlepszy w jakimś zawodzie, w jakimś stanie, ozdoba, zaszczyt: to p. adwokatów.

Perłonośny, Perłorodny, wydający perły.

Perłopłacznia, roślina z rodziny tojeściowatych, hoja.

Perłopław, gatunek małża.

Perłorodnyp. Perłonośny.

Perłowaty, łć., podobny do perły.

Perłowiec, łć., rodzaj minerału; motyl dzienny z rodziny południc (fig.).

Perłowy, łć., odnoszący ś. do perły: p-a macica, p-a masa = biała warstwa, wyściełająca wewnątrz skorupę niektórych mięczaków, używana do inkrustacji oraz na drobne wyroby galanteryjne; p-a barwa, p-y kolor = kolor szaro-biały, podobny do perły, perłowaty; p-a kasza = kasza jęczmienna okrągła; p-a trawa — p. Perłówka; p-a zaraza — p. Perlica.

Perłówka, łć., roślina z rodziny traw, konopka, trawa perłowa (f.).

Perm, Permska formacja, w gieol., pokłady przejściowe między pierwszorzędowym a drugorzędowym okresem tworzenia ś. pokładów skorupy ziemskiej (od nazwy miasta Perm).

Permanencja, łć., ciągłość trwania, stałość, trwałość (stanu rzeczy, instytucji i t. p.).

Permanent, łć., gatunek papieru, używanego do fotografji.

Permanentny, łć., stały, ustawiczny, nieprzerwanie trwający.

Permisja, łć., urlop, zwolnienie.

Permoda, fr., moda, zwyczaj.

Permutacja, łć., przemiana, zamiana, przestawienie.

Pernambukowe drzewo, rodzaj drzewa farbierskiego barwy ciemno-czerwonej.

Peron, fr., miejsce podwyższone przed dworcem kolejowym do wsiadania lub wysiadania z wagonów, do wyładowywania (fig.).

Perora, łć., długa i uroczysta przemowa; rozwlekłe i nudne napomnienie.

Perorować, łć., długo, szeroko i emfatycznie przemawiać w jakiej kwestji.

Perpendykularny, łć., prostopadły, pionowy.

Perpendykuł, łć., wahadło zegarowe (fig.); pion.

Perpetuum mobile, łć., maszyna wiecznie poruszająca ś., nazwa idealnej maszyny, któraby pracowała nieustannie, siłą pierwszego nadanego pędu, bez zasilania jej następnie jaką energją; przen., zadanie niemożliwe do urzeczywistnienia.

Perpleksja, łć., kłopot, niepewność i stąd wynikający niepokój.

Per procura, wł., w zastępstwie, z pełnomocnictwa.

Pers, fr., materja cienka do batystu podobna, kolorowa, w kwiatki.

Persak, zool.p. Kasztan.

Per saldo, wł., do wyrównania, pozostałość z ostatniego obrachunku.

Persan, łć., podstawa pod posąg; podpora pod belką w budynku w stylu perskim.

Perseidy, gr., rój meteorytów sierpniowych, które zdają ś. promieniować z gwiazdozbioru Perseusza.

Persekucja, łć., prześladowanie.

Persekucyjny, łć., prześladowczy.

Persewerancja, łć., wytrwałość, stałość.

Perski, pochodzący z Persji, właściwy Persji a. Persom; proszek p. = roztarte na proszek korzenie i kwiaty rośliny maruna różowa i cielista, rosnącej w Persji i na Kaukazie, służy do tępienia robactwa domowego; gwar., oko p-ie robić = oozkować, patrzeć zalotnie, figlarnie; oko p-ie z makagigą! = figa malowana! nie dostaniesz! nie zrobisz!

Persona, łć., osoba; osoba poważna, okazała; postawa, wygląd — p. Personat.

Personalja, łć., okoliczności, dotyczące życia jakiej osoby: jej imię, nazwisko, wiek, stan, zatrudnienie i t. p.

Personalny, łć., tyczący ś. osoby; osobie jakiej właściwy, osobisty; unja p-a = zjednoczenie dwuch a. więcej krajów pod berłem jednego monarchy, ale nie rządzonych wspólnie.

Personat, Persona, łć., osoba poważna, dygnitarz.

Personaż, fr.p. Personel.

Personel, fr., ogólny skład pracowników jakiej instytucji: biura, handlu, zakładu przemysłowego, teatru, redakcji.

Personifikacja, łć., uosobienie, figura poetycka: przenoszenie na zwierzęta, przedmioty nieżyjące a. pojęcia abstrakcyjne znamion ludzkich; inaczej: prozopopeja.

Personifikować, łć., uosabiać.

Perspektywa, łć., narzędzie optyczne do patrzenia na odległe przedmioty, luneta ziemska; widok w dal, przedstawiający ś. oku w prostej linji, jakby ujęty w ramy, coraz zwężające ś. w miarę oddalenia; umiejętność przedstawiania na rysunku przedmiotów bliższych i dalszych tak, jak ś. przedstawiają z jakiegoś punktu widzenia w naturze; widoki na przyszłość.

Perspektywiczny, Perspektywny, łć., przym. od Perspektywa.

Perspektywista, łć., malarz, odtwarzający widoki, wnętrza budynków a. całe obrazy^ z zachowaniem perspektywy.

Perspektywka, łć., zdr. od Perspektywa; p. teatralna = lornetka.

Perspiracja, łć., oddychanie skórne.

Perstryngować, łć., przymawiać, docinać.

Perswadować, łć., przekonywać, doradzać, odradzać, przekładać, tłumaczyć, namawiać do wyrzeczenia ś. czego.

Perswazja, łć., namowa, przekonywanie, przekładanie komu czego, doradzanie, odradzanie.

Persyflaż, fr., drwienie z kogo, mówiąc mu niby to grzeczności i pochlebne słówka; szyderstwo pod osłoną pozornej uprzejmości; dworowanie, wyszydzanie.

Perszeron, fr., ciężki koń wierzchowy, powozowy lub pociągowy, zwykle maści szpakowatej, z rasy hodowanej w północnej Francji (fig.).

Pertraktacja, łć., zgłębianie, rozważanie; umawianie ś., układy.

Pertraktować, łć., rozpatrywać, roztrząsać; układać ś. o warunki umowy.

Perturbacja, łć., zamieszanie, zaniepokojenie; zakłócenie w ruchu planety z powodu zbliżania ś. innego ciała niebieskiego; niespokojne ruchy igiełki magnesowej, spowodowane burzą magnetyczną.

Perturbator, łć., człowiek, sprowadzający perturbację, przewrót; wichrzyciel, warchoł.

Peruka, fr., fałszywe włosy, nakrycie głowy, naśladujące naturalne uczesanie dla zamaskowania łysiny lub jako modna ozdoba głowy (fig.).

Perukarczyk, fr., uczeń u perukarza, fryzjerczyk.

Perukarstwo, zajęcie perukarza.

Perukarz, fr., ten, co robi peruki, fryzjer; człowiek, noszący perukę.

Peruwjański balsam, olejek z drzewa południowo-amerykańskiego, ciemno-brunatny, pachnący przyjemnie, używany jako lek i jako pachnidło.

Perwersja, fr., zepsucie, skażenie moralne, rozpusta wyszukana, wyuzdanie.

Perydromp. Peridrom.

Peryferja, gr., obwód koła lub innej płaszczyzny, krzywą linją zamkniętej, okrąg; przen., żart., objętość, grubość, tusza człowieka otyłego.

Peryferyczny, gr., dotyczący obwodu, w obwodzie, znajdujący się na obwodzie.

Peryfraza, gr.,. omówienie, figura retoryczna, której używamy, gdy zamiast nazwać po imieniu rzecz lub pojęcie, omawiamy je kilku lub więcej wyrazami określającemi.

Perygieum, gr.p. Perigeum.

Peryheljum, gr.p. Periheljum.

Peryklinalny łć. układ warstw ziemi, w którym warstwy są ułożone stożkowato, głównie w wulkanach.

Perykopy, gr., rozdziały, ustępy z Pisma Św., objaśniane w kościele.

Perymetr, gr., okrąg, obwód wieloboku cz. figury gieometrycznej prostolinijnej, zamkniętej; w okulistyce: instrument, używany do mierzenia pola widzenia.

Perymetrja, gr., umiejętność mierzenia pola widzenia.

Perymorfja, gr., metoda osi zmiennych w gieometrji różniczkowej.

Perymorfoza, gr., przeobrażenie.

Peryoptryka, gr., część fizyki i o łamaniu ś. promieni światła na powierzchni ciał.

Perypatetyczna gr. filozofja = filozofja Arystotelesa, nazwana; tak od jego zwyczaju przechadzania ś. w czasie wykładu; następnie filozofja jego szkoły.

Perypatetyk, gr., zwolennik filozofji perypatetycznej.

Perypetja, gr., nagła, niespodziana zmiana losu; przełom w dramacie jako przygotowanie do katastrofy.

Peryplus, gr., objechanie i opisanie wybrzeży morskich, kraju.

Perypter, gr., budowla, otoczona ze wszystkich stron kolumnadą, monopter.

Perystaltyczny gr. ruch = ruch robaczkowy kiszek.

Perysterja, gr., prostota, naiwność, skromność.

Perystyl, gr., w greckim budownictwie kolumnada, otaczająca dziedziniec (fig.); przedsionek, wsparty na kolumnadzie, przejście lub galerja, otoczona kolumnami.

Perytonealny, gr., dotyczący otrzewnej.

Perz, roślina z rodziny trawowatych, zielsko pospolite (fig.) — p. Papie; pył, kurz, kurzawa.

Perzasty, Perzowaty, porosły gęsto perzem, puszysty.

Perzyć, tlić ś., palić ś. bez płomienia; przen., zapalać ś. gniewem, namiętnością, srożyć się; pysznić ś., nadymać ś., napuszać się.

Perzyna, popiół żarzący, zarzewie, zgliszcza; w p-ę puścić a. obrócić = spalić; w p-ę pójść, obrócić ś. = zgorzeć, spłonąć.

Peseta, hiszp., moneta hiszpańska = 37½ kop.

Pestczakp. Pestkowiec.

Pestka, twarda osłonka ziarn nasiennych w niektórych owocach, zwykle otoczona powłoką mięsistą, np. w jabłkach, gruszkach, śliwkach, wiśniach, brzoskwiniach i t. p.

Pestkojad, ptak wróblowaty, wyłuskujący nawet twarde wiśniowe pestki (fig.).

Pestkowiec, Pestczak, owoc, zawierający w powłoce mięsistej jedną twardą pestkę, np. śliwka, wiśnia, migdał i t. p. (fig.).

Pestkowy, zawierający pestkę.

Pestkówka, nalewka z pestek, wódka na pestkach.

Pestrak, bolesny guz jątrzący ś. na skórze zwierzęcia, powstały z ukąszenia gzika i złożenia przez niego jajka w ranę.

Pestylencja, łć., zaraza, epidemja.

Pesymista, łć., człowiek, upatrujący we wszystkiem złą stronę, nie wierzący w powodzenie, w szlachetność ludzką, w każdym wypadku oczekujący najgorszych następstw.

Pesymistyczny, łć., przym. od Pesymizm i Pesymista.

Pesymizm, łć., pogląd filozoficzny, dowodzący, że na świecie więcej jest cierpień niż szczęścia, że wogóle szczęście nie istnieje, że jest złudzeniem; skłonność do wynajdywania we wszystkim złych stron, widzenia wszystkiego w czarnych barwach.

Petarda, fr., przyrząd z nabojem prochu do wysadzania w powietrze, łamania cienkich murów (fig.), do ostrzegania o niebezpieczeństwie; przen., mowa a. postępek niespodziewany, wywołujący zamieszanie w towarzystwie a. w społeczeństwie.

Petardnik, człowiek, przygotowujący petardy; żołnierz, zajęty przy zakładaniu i podpalaniu petard.

Petechje, Petecje, łć., czerwona wysypka tyfusowa.

Petecjowy, Petechjalny tyfus, łć., tyfus wysypkowy.

Petent, łć., proszący, podający prośbę, petycję; for. ż. Petentka.

Petercyment, łć., wino hiszpańskie wysokiego gatunku.

Petit, fr., gatunek druku drobniejszy niż burgos, większy niż nonparel: Petit.

Petocje, Petocjowy, łć.p. Petechje, Petecje.

Petrefakta, łć., skamieniałości.

Petrel, fr., ptak morski z rzędu burzykowatych (fig.).

Petrogieneza, gr., część gieologji o powstawaniu skał.

Petrognozja, Petrografja, Petrologja, gr., część gieologji, zajmująca ś. skupieniami minerałów czyli skałami, opisanie skał.

Petrograf, gr., badacz i znawca skał.

Petroleum, łć., olej skalny, nafta.

Petryfikacja, łć., proces kamienienia.

Petryfikaty, łć., skamieniałości.

Petunja, ozdobna roślina ogrodowa z rodziny psiankowatych (fig.).

Petycja, łć., prośba, podanie, żądanie; prośba, wnoszona do władz w sprawach, tyczących się ogółu.

Petycjonować, łć., podawać petycję.

Petyhorski, przym. od Petyhorzec.

Petyhorzec, ukr., rodzaj dawnego żołnierza konnego litewskiego, lekko uzbrojonego; mieszkaniec Piatyhor czyli okolicy między pięciu górami na Ukrainie; Tatar z tej okolicy.

Petyneta, nm., delikatna tkanina z bawełny lub jedwabiu, sztywna, podobna do tiulu.

Petynetowa nm. baba, inaczej sakramentka = baba parzona, z przezroczystości i formy dziurek przypominająca petynetę, delikatna, wymaga stosunkowo wielkiej ilości żółtek.

Pewniak: na p-a, p-em = z wszelką pewnością, niezawodnie, bezwątpienia.

Pewnie, niechybnie, niezawodnie, z pewnością, bez wszelkiej wątpliwości, prawdopodobnie, może, chyba, przypuszczać należy, że...

Pewnik, pewność, prawda naukowa, nie potrzebująca dowodów; aksjomat, np. że całość większa jest od każdej ze swoich części.

Pewność, niewątpliwość, niezaprzeczoność, oczywistość; p. siebie = śmiałość, rezolutność, wiara w siebie; rzecz pewna, pewnik.

Pewny, Pewien, niezaprzeczony, bezsprzeczny, niewątpliwy, niezawodny: mieć p. kawałek chleba; zaufany, wierny, wiarogodny; uczciwy, rzetelny, niewzruszony, niezachwiany; nie wątpiący, przeświadczony; niejaki, niektóry, jakiś: p-n pan, p-ego dnia, przez p-n czas; dość poważny: człowiek w p-ym wieku; p-a = rzecz pewna, niezawodna, niezaprzeczona; to p-a = niezawodnie, niewątpliwie; człowiek p-y siebie = nie wątpiący o sobie; p-e oko, p-a ręka = nie zawodzące (u strzelca, u fechtmistrza); stać na p-ych nogach = nie chwiać ś. na nogach, być trzeźwym, przen., mieć poważne stanowisko, stałe dochody.

Pęc, wykrz., oznaczający odgłos ciężkiego upadku albo uderzenia; bęc!, bach!, pac!

Pęcakp. Pęczak.

Pęcherz, naczynie błoniaste w dolno-przedniej części jamy brzusznej, w którym zbiera ś. mocz (f.); wycięty pęcherz zwierzęcia; błona, otaczająca jaje w ustroju żeńskim; u ryby: narząd z cieniutkiej błony wpół przezroczystej, wypełnionej powietrzem; p. pławny, p. powietrzny = naczynie błoniaste, służące do oddychania u owadów; bąbel na ciele wskutek oparzenia a. odciśnięcia; bańka na wodzie lub jakimkolwiek płynie; wzdęcie w odlewie żelaznym, wypełnione powietrzem; lata jak kot z p-em = biega tu i tam z nerwowym niepokojem; p. nadęty = głupi pyszałek.

Pęcherzowy, dotyczący pęcherza.

Pęcherzyca, roślina z rodziny krzyżowych; choroba skórna, charakteryzująca ś. występującymi na ciele pęcherzami.

Pęcherzyk, zdr. od Pęcherz; bąbelek; kulista cząsteczka gazu, ulatniającego ś. z napojów musujących: wody sodowej, szampana i t. p.

Pęcherzykowaty, kształtem do pęcherzyka zbliżony.

Pęcina (u koni), miejsce nasady palców, zawarte między piszczelą a kopytem.

Pęczak, otłuczona pszenica a. jęczmień, używane zamiast krup do sporządzania potrawy.

Pęczek, pewna ilość przedmiotów razem związanych (p. piór, rzodkiewek, włoszczyzny i t. p.): wiązka.

Pęcznieć, stawać ś. pękatym, wzdymać ś., nabrzmiewać, grubieć; p. z radości = cieszyć ś. bardzo.

Pęd, bieg szybki, rozpęd, rozmach, bieg, kolej; część rośliny, wyrastająca nad powierzchnię ziemi i rosnąca ku słońcu; jednoroczny przyrost drzewa; lecieć p-em = biec co tchu, ile sił wystarczy; w te p-y = co tchu, natychmiast, w lot; owczy p. = bezmyślne naśladownictwo.

Pędnica, Pędnik, transmisja.

Pędny, pędzący, wprawiony w szybki ruch.

Pędractwo, wiek dziecięcy.

Pędraczek, zdr. od Pędrak.

Pędrak, rodzaj gąsienicy o rogowej główce i trzech parach nóg (f.); przen., żart., malec, berbeć, smarkacz.

Pędzaćp. Pędzić; męczyć kogo pędzeniem go po różnych miejscach, przepędzaniem z miejsca na miejsce.

Pędzel, Pendzel, nm., pęczek włosów a. szczeciny oprawny w rączkę, służący do malowania a. smarowania (fig.); zdr. Pędzelek.

Pędzenie, poganianie, popędzanie, szybki bieg; parowanie ciał płynnych dla zebrania części lotnych; gatunek działania chemicznego, za którego pomocą wyosobniają ś. płyny od ciał stałych, destylacja (p. wódki, spirytusu).

Pędzić, gonić, gnać, popędzać; ścisać, doganiać; p. od siebie = odganiać, odpychać; wpędzać, zaganiać, spędzać; przepędzać, prowadzić, trawić: p. życie, lata; p. kogo do czego = popędzać, naglić; p. kogo do roboty = zmuszać, naglić; wypędzać, usuwać: lekarstwo pędzi mocz, wiatry i t. p.; dystylować, wyrabiać, fabrykować: p. wódkę, smołę i t. p.; podnosić cenę, podbijać cenę: p. na licytacji; p. rośliny = pielęgnować je sztucznie, aby dały plon obfity; biec szybko, lecieć, mknąć, śpieszyć ś., jechać pośpiesznie.

Pędzisz, rodzaj wista z licytacją.

Pędziwiatr, lekkoduch, trzpiot, wietrznik, paliwoda; wszędobylski, włóczęga.

Pędzlak, roślina z gromady grzybów, z rodziny truflowatych.

Pędź, owad dwuskrzydły, krótkorogi, łowikowaty.

Pęk, pewna ilość rzeczy razem złożonych i związanych: p. rózeg, strzał, chróstu, kwiatów, listów.

Pęk! wykrz., oznaczający ostry hałas: puk!, stuk!, trzask!; z cicha p. = człowiek pozornie skromny i dobroduszny.

Pękacieć, stawać ś. pękatym, grubieć, nabrzmiewać, pęcznieć.

Pękacz, owad dwuskrzydły, krótkorogi.

Pękać, dok. Pęknąć; rozpadać ś. w kawałki, rozrywać ś. z trzaskiem, dostawać rysów, szczelin, zarysowywać ś.; pukać, rozpukać ś.; pryskać, rozłazić ś.; p. ze złości, z zazdrości = nie posiadać ś, bardzo ś. gniewać, bardzo zazdrościć; p. ze śmiechu = nie móc powstrzymać ś. od śmiechu.

Pękaty, wypukły, napęczniały, gruby w środku; otyły, brzuchaty; niewiasta p-a = brzemienna.

Pęknąć, dok. Pękać; zginąć, przepaść, być zużytym: pękło dziesięć butelek wina, pękła storublówka = wydało ś. ją; mało mi głowa nie p-ie z bólu = boli dotkliwie; mało mi łeb nie p-ie z kłopotów, ze zmartwień = mam dużo kłopotów, zmartwień; mało nie p-ie, tyle je i pije = je i pije nieumiarkowanie; bodajeś pękł! = bodajeś przepadł!, niech cię licho weźmie!

Pęknięcie, rozpadnięcie ś., zerwanie ś., roztrzaskanie ś.; szpara, szczelina, rysa, skaza.

Pępawap. Pąpawa, Dłoniatka.

Pępek, blizna na środku brzucha, znak po odpadnięciu pępowiny; pępowina sama; żołądek drobiu; przen., malec, smarkacz.

Pępkowe (-ego), poczęstunek, który otrzymują u ludu akuszerki po urodzeniu ś. dziecka; picie za zdrowie nowonarodzonego dziecięcia; okrężne.

Pępkowy, przym. od Pępek; wódka p-ap. Pępkówka.

Pępkówka, wódka słodka z masłem i słoniną, używana u ludu na chrzcinach a. na oczepinach; roślina z gromady porostów, z rodziny pępkówkowatych.

Pępowina, sznurek pępkowy, łączący matkę z płodem.

Pępuszek, zdr. od Pępek; żołądek drobiu domowego.

Pętać, nakładać pęta, krępować, wiązać, kłaść pęta dla pozbawienia swobody ruchów; krępować czyjąś swobodę, czynić kogoś od siebie zależnym; p. ś., krępować ś. czym, wiązać siebie; kręcić ś. komu pod nogami, przeszkadzać mu w robocie.

Pętelka, zdr. od Pętla; hetka p. = człowiek nizkiego rodu, hołota, chudopachołek; mieć kogo za hetkę p-ę = mieć za nic, lekceważyć.

Pętla, Pętlica, uszko, zrobione ze sznurka a. nici, mogące ś. ściągać; u ubrania służy do zapinania guzików, haftek i t. p.; sidło, matnia na ptaki drapieżne; zawisnąć na p-i = być powieszonym.

Pęto, częściej w lm., p-a; więzy, kajdany, łańcuchy; wiązadło z powroza na przednie nogi zwierząt (zwłaszcza koni), nakładane im w celu przeszkodzenia ucieczce; włożyć na naród p-a = ujarzmić go; zerwać p-a = wyzwolić, oswobodzić ś.; słodkie, złote p-a = więzy miłości.

Pęzlik, nm., gatunek mchu.

Pfalzgrafp. Falcgraf.

Pfe!, Pfi!, Pfuj!p. Fe! = brzydko.

Ph!..., wykrz., oznaczający pogardę, lekceważenie, niedowierzanie.

Phi!, Phy!, Pi!..., wykrz., oznaczający podziw, niedowierzanie; fiu! fiu!

Phu!, Phhu!, Pfu!, wykrz., naśladujący dmuchanie.

Piachp. Piasek; wydma piaszczysta, grunt piaszczysty, droga piaszczysta.

Piać, wydawać głos koguta, wołając: kukuryku!; śpiewać jak kogut; przen., wysławiać, wysławiać kogo w pieśni, w poezji; opiewać kogo; p. z radości = wydawać okrzyki radosne.

Piana, płyn, zamieniony za pomocą kłócenia, uderzania w wielką ilość drobnych połączonych z sobą bąbelków, zwykle mających kolor białawy, wypełnionych powietrzem; szumowiny; ubić białko, śmietanę na p-ę; p. na piwie, na winie szampańskim; p. z mydła; ślina lepka, w wielkiej odchodząca; wzburzona powierzchnia wód (p. na morzu); toczyć p-ę = pienić ś. (o koniu); rzecz znikoma, marna, przemijająca.

Pianino, wł., rodzaj małego fortepjanu w kształcie nizkiej szafy (fig.).

Pianissimo, wł., w muz., jaknajciszej, najniżej.

Pianista, Pianistka, wł., artysta grający koncertowo na fortepianie, fortepjanista.

Pianka, zdr. od Piana; kopalina, składająca się z magnezji, krzemionki i glinki, używana do wyrobu różnych przedmiotów, np. cybuchów, bibelotów i t. p.; śmietana, jaje, cukier i t. p., rozbite na pianę, jako potrawa.

Piankowaty, podobny do pianki.

Piano, wł., w muz., lekko, cicho.

Piarg, okruchy skał, zebrane w wielkiej ilości u podnóża góry a. na jej stoku.

Piaseczek, zdr. od Piasek: drobny, miałki piasek.

Piasecznica, Piaseczniczka, naczyńko do piasku, używanego do zasypywania świeżego pisma; spluwaczka, naczynie z piaskiem do spluwania, kraszoarka.

Piasek, drobniutkie okruchy skał w kształcie proszku mniej a. więcej ziarnistego: p. rzeczny, p. biały wiślany = do usypywania podłóg; p. złoty a. złotodajny = zawierający okruchy złota; p. morski, p. lotny, p. wapienny, złocisty i t. p.; grunt piaszczysty, wydma, piach; z p-u bicza nie ukręcić = trudno z niczego coś zrobić; budować dom na p-u = robić rzecz nietrwałą, nie rokującą należytych owoców; tyle tego, co p-u w morzu = niezmierzona ilość; p-u komu w oczy nasypać = otumanić go, zwieść, zamydlić mu oczy; nasypać komu p-u na oczy = pogrzebać go, pochować; osiadać na p-u = mieć niepowodzenie, stracić majątek, nie mieć gdzie ś. podziać; ród, rozmnożony, jak p. morski = b. liczny; kręcić powróz z p-u = chcieć uczynić rzecz niemożliwą; p. cukrowy = cukier miałki, mączka, faryna.

Piaskarnia, Piaskowisko, miejsce, gdzie ś. kopie piasek, skład piasku.

Piaskarz, ten, co roznosi piasek na sprzedaż; przen., łobuz.

Piaskować, posypywać piaskiem, mieszać z piaskiem, zaprawiać piaskiem (p. wapno).

Piaskowaty, cokolwiek piaszczysty, kształtem zbliżony do piasku.

Piaskowiec, papier osypany piaskiem do szorowania, do ścierania, polerowania i t. d., glaspapier; skała okruchowa, złożona z lepiszcza i spojonych nim odłamków skalnych; chrząszcz drapieżny z rodziny szczypawek (fig.); ptak siewkowaty z podrzędu kuligów, z rodziny bekasów; rodzaj tortu.

Piaskowiskop. Piaskarnia.

Piaskownica, roślina z rodziny mokrzycowatych, piaskowiec, piaskowe ziele (fig.).

Piaskowy, zrobiony z piasku, odnoszący ś. do piasku, do piasku podobny; zegar p. = klepsydra; tort p. = tort z mąki krochmalowej lub ryżowej, piaskowiec; kąpiel p-a = leczenie chorych przez zanurzanie ich w warstwie gorącego piasku.

Piasta, środkowa część koła u powozu, drzewo wywiercone, obracające ś. około osi, w piastę wpuszczone są szprychy koła (2 fig.); p. korby = część korby, obejmująca czop osi i na niej zaklinowana.

Piastować dziecko = na ręku nosić, mieć wszelkie staranie koło niego, niańczyć; p. kogo, co = czuwać nad kim a. nad czym troskliwie, opiekować ś. kim a. czym, mieć o kim a. o czym staranie; troszczyć Ś. o kogo, o co; przen., sprawować, pełnić jakieś obowiązki: p. urząd, berło, koronę.

Piastowicz, król a. książę z dynastji Piasta.

Piastr, wł., moneta, używana w różnych krajach: w Hiszpanji = 2 rb., we Włoszech = 1.80 kop., w Turcji = 9 kop.

Piastun, mężczyzna piastujący; przen., wychowawca, guwerner, mentor; opiekun, ojciec duchowny, pasterz; młody niedźwiadek, będący przy niedźwiedzicy, pieszczoch.

Piastunek, wychowanek, uczeń.

Piastunka, kobieta, piastująca dzieci, niańka, bona; opiekunka, orędowniczka, obronicielka.

Piastuństwo, obowiązki piastuna; pielęgnowanie, wychowywanie, kształcenie, uprawa.

Piaszczak, nowotwór piaskowaty.

Piaszczysty, bogaty w piasek, pokryty piaskiem, składający się z piasku.

Piaszczyzna, Piaszczysko, okolica piaszczysta, obfitość piasków w jakiej okolicy.

Piąć, łączyć, spinać, związywać; p. ś., wciągając ś., leźć gdzie, zwłaszcza w górę, natężać siły, aby ś. gdzie dostać, wspinać ś., drapać ś., wdzierać ś., sięgać; p. ś. na drzewo, na wierzchołek góry; rośliny pnące = czepiające ś. korzonkami a. wąsami jakiejś podpory, jak groch, wino, bluszcz, powój i t. p.; przen., dążyć, silić ś., zająć wyższe stanowisko społeczne, sięgać po nie, wynosić ś. nad drugich.

Piąstka, zdr. od Pięść.

Piąta (-ej), skr., piąta godzina.

Piątak, pięciogroszówka; pieniądz wartości pięciu drobniejszych monet; gatunek miodu.

Piątek, piąty dzień tygodnia; Wielki P. = ostatni piątek przed Wielkanocą, święto na pamiątkę ukrzyżowania i śmierci Chrystusa.

Piątka, cyfra pięć; karta do gry lub tabliczka w domino, mająca pięć oczek; piąta część całości; pięć uderzeń jako kara; stopień celujący w szkołach; gadaj zdrów, a kładź p-ę = mów, co chcesz, a musisz to zrobić.

Piątkowy, przym. od Piątka; uczeń p. = mający same piątki, liczeń celujący; przym. od Piątek.

Piątoklasista, uczeń klasy piątej: forma ż. Piątoklasistka.

Piątokursista, student piątego kursu.

Piątokursistka, słuchaczka piątego kursu akademji.

Piątoletni, co piąty rok przypadający, odbywający ś. co pięć lat.

Piątrop. Piętro.

Piąty, liczeb. porząd. od Pięć; pięć razy mniejszy od całości: jedna p-a = piąta część; po p-e = z piątego względu, na piątym miejscu; w pokoju cztery kąty, a piec p. = jest pusty, nieumeblowany; cztery kąty, a piec p. = zabawa dziecięca, komórki do wynajęcia; potrzebny, jak p-e koło u wozu = jest zawadą, przeszkodą; p-e przez dziesiąte = coś nie coś, ale niedokładnie.

Picie, przyjmowanie w siebie napoju; napitek, napój, trunek.

Pica, pasza dla bydła, furaż, racja żywności dla żołnierzy, prowjant.

Picować, pasać, paść; szukać żywności dla wojska w czasie wojennym; furażować.

Pić, przyjmować jaki napój w siebie, przez usta wlewając go do żołądka: p. wodę, piwo, wino; p. ze szklanki, z kubka, z butelki; daj mi p. = podaj mi napoju; używać trunków wyskokowych, być nałogowym pijakiem; przen., wsysać, wciągać w siebie: bibuła pije atrament, gąbka pije wodę, buty chcą p. = są dziurawe; pacha mię pije = uciska, uwiera; p. do kogo = czynić do kogo aluzję, przytyk.

Piec, przyrząd, zrobiony z kafli i gliny, a. z cegły i gliny a. z żelaza, do ogrzewania mieszkań a. do gotowania strawy (fig.); p. pokojowy, p. kuchenny, p. hutniczy (fig.): p. gazowy = do wyrabiania gazu oświetlającego; p. ceglarski = do wypalania cegieł; p. porcelanowy = do wypalania naczyń porcelanowych; p. wapienny; p. piekarski; p. chemiczny = do wytwarzania wysokich temperatur; wielki p. = wysoki piec do przetapiania rud żelaznych i t. d.; p. w kopalni soli = rodzaj chodnika; nie z jednego p-a chleb jadł = jest człowiekiem bywałym w świecie; za p-em siedzieć = być zadomowionym, nic nie znać; za p-em ś. chować = nie znać świata, być nieobytym; siedzieć, jak u Pana Boga za p-em = mieć życie spokojne i wygodne; pójść za p. = być zlekceważonym, ustąpić z placu; cztery mile za p. = niewiadomo dokąd; z p-a na łeb spaść = doznać gwałtownej przemiany losu na gorsze, spaść w cenie; przechodzić p-em z klasy do klasy = dostawać promocję przez pobłażliwość; prosto z p-a = zupełnie świeżo, dopiero co; cztery kąty, a p. piąty = pustki w pokoju, zabawa dziecięca, komórki do wynajęcia; w starym p-u djabeł pali = mówi ś. o ludziach starszego wieku, ulegających napadom miłosnym; zachciało mu ś. szybki z okna, kafelka z p-a = mówi ś. o zachciankach kapryśnych, zwłaszcza u dziecka.

Piec, wystawiać co na działanie ognia, gorąca, zwłaszcza potrawę dla nadania jej lepszego smaku; dokuczać gorącem, prażyć, palić, doskwierać upałem; palić, sprawiać uczucie bólu w połączeniu z paleniem; przen., dokuczać, dogryzać, niepokoić, doskwierać; p. raki = dostawać rumieńców ze wstydu, z zażenowania; p. ś., być wystawionym na działanie ognia, gorąca, upału.

Piechota, odbywanie drogi własnemi nogami; iść p-ą a. na p-ę = na własnych nogach, nie jechać; to p-ą nie chodzi = to nie byle co, to rzecz nie do pogardzenia; iść tam, gdzie król p-ą chodzi = do ustępu; wojsko piesze; fasola karłowata, nie pnąca; pieszki, pionki w szachach; nazwa, dawana liszkom niektórych owadów.

Piechotą, przysł., pieszo, na własnych nogach.

Piechotny, piechotą chodzący, pieszy.

Piechur, żołnierz z wojska pieszego; człowiek, odbywający podróż piechotą, wędrowiec, turysta pieszy; człowiek, poświęcający ś. sportowi pieszemu.

Piecowisko, otwór pieca.

Piecowy, do pieca należący, pieca dotyczący; p. majster = budujący, stawiający piece, zdun; rzecz., czeladnik piekarski, którego obowiązkiem jest wsadzać do pieca chleb i bułki i pilnować ich wypieku.

Piecuch, ten, który lega na piecu albo za piecem, domator; niewieściuch, mazgaj, delikacik, niedołęga; chłopiec, którego obowiązkiem jest palić w piecach po dworach wiejskich.

Piecuchowaty, zniewieściały, delikatny, papinkowaty.

Piecyk, mały piec: p. w kąpieli, p. żelazny, gazowy; naczynie blaszane do palenia, np. kawy, cykorji i t. d. (fig.). p-i = małe podkopy fortyfikacyjne, fugasy.

Piecza, staranie, troskliwość, opieka; mieć p-ę nad kim = opiekować ś.; mieć co na swej p-y = troszczyć ś. o co, mieć co w swej opiece.

Pieczara, loch podziemny, grota, jaskinia, podziemie; budynek murowany na cmentarzu dla chowania zmarłych, krypta.

Pieczarka, grzyb jadalny z rodziny bedłkowatych (fig.).

Pieczarkarnia, miejsce, gdzie umyślnie hodują pieczarki.

Pieczarowy, Pieczarny, przym. od Pieczara: odnoszący ś. do pieczary, właściwy pieczarze.

Pieczątka, mała pieczęć; lepki krążek gumowy, kolorowy, do przylepiania papieru, bibuły; ozdobny obrazek wyciskały, pod spodem nagumowany do przylepiania jako pieczątka.

Pieczeniarski, przym. od Pieczeniarz.

Pieczeniarstwo, skwapliwe korzystanie z cudzego wiktu, chodzenie po obiadach, zjadanie darmo cudzych obiadów; pochlebianie, aby być zaproszonym na jedzenie.

Pieczeniarz, darmozjad, pochlebca, pasorzyt; człowiek, zabiegający o to, aby żywić ś. cudzym kosztem; być czyim p-em = pochlebiając komu, objadać go.

Pieczenie, wystawianie czego na działanie gorąca bez zanurzenia w płynie; palenie, dopiekanie, np. słońca; ból palący w jakiejkolwiek części ciała.

Pieczeń, duży kawał mięsa, upieczony a. do pieczenia przygotowany; część mięsa wołowego, z której robi ś. pieczeń; danie, złożone z mięsa pieczonego, pieczyste (dziś na p. wołowina, zając, sarna); p. wołowa, cielęca, barania, sarnia; p. huzarska = wołowina z farszem; p. rzymska = klops; p. z rożna; p. u kogo jadać = być u kogo pieczeniarzem, objadać go, pochlebiając mu; przy jednym ogniu dwie p-e upiec = mieć podwójną korzyść, załatwić dwie sprawy odrazu, za jednym zachodem.

Pieczęć, narzędzie, mające na spodzie herb, cyfrę a. jakikolwiek wizerunek, który ś. wyciska zamiast podpisu, a także na laku, wosku, opłatku, jako znak prawomocności dokumentu, jako ochrona na liście, pace, drzwiach, aby ich nie otwierano (fig.); znak pieczęci, wyciśnięty na czym; p. rybaka = sygnet papieski; p. większa = urząd kanclerza; p. mniejsza = urząd podkanclerzego; przen., piętno, znamię (wycisnąć na czym p. żałoby, hańby); wycisnąć na czym swoją p. = nadać sobie a. czemu właściwy charakter i t. p.

Pieczętarski, grawerski; kanclerski.

Pieczętarstwo, grawerstwo; urząd kanclerza.

Pieczętarz, wyrzynający pieczęcie i rysunki na wyrobach metalowych; grawer; w dawnej Polsce: kanclerz.

Pieczętować, pieczęć kłaść, pieczęć wyciskać, pieczęcią opatrywać, pieczęcią zamykać; p. komu ruchomości = kłaść na nich areszt sądowy, zajmować; przen., stwierdzać prawdę, prawomocność czego, świadczyć o czym; przypłacać co, pokutować za co; zamykać, kończyć; p. ś. czym = mieć co w herbie, używać czego za herb (p. ś. Okszą, Porajem, Leliwą i t. p.).

Pieczołowicie, troskliwie, czule, opiekuńczo, z trudem.

Pieczołowity, troskliwy o co, dbający o co, opiekujący ś. kim serdecznie, czuły.

Pieczonka, zdr. od Pieczeń; wygryźć komu p-kę = dogryźć mu do żywego.

Pieczony, ten, którego upiekli, to, co upiekli; p-e gołąbki nie idą same do gąbki = chcąc mieć jaką korzyść, trzeba pracować.

Pieczyste (-ego), pieczone mięso ze zwierzęcia, z drobiu, ze zwierzyny, ptactwa dzikiego, pieczeń.

Pieczywo, wyroby piekarskie: chleb, bułki, rogaliki, obwarzanki, strucle i t. p.

Piedestał, fr., podstawa kolumny, pomnika lub posągu (fig.); wywyższenie, postawienie na stanowisku ideowo wysokim.

Piega, Pieg, wysypka plamista żółto-brunatna na ciele ludzkim, powstająca wskutek działania promieni słonecznych.

Piegawiec, roślina z rodziny złożonych.

Piegowacieć, dostawać piegów, okrywać ś. piegami.

Piegowaty, mający na skórze piegi, okryty piegami, pełen piegów.

Piegża, ptak wróblowaty śpiewający z rodziny gajówek cz. pokrzewek (fig.).

Piekarczyk, czeladnik a. chłopiec piekarski, uczeń u piekarza.

Piekarka, żona piekarza; kobieta, zajmująca ś. pieczeniem chleba.

Piekarnia, zakład piekarski; sklep z pieczywem; izba przy cukierni, gdzie ś. wypiekają ciasta i ciastka; w dworach wiejskich izba czeladna, gdzie ś. gotuje strawa i wypieka chleb.

Piekarniany, przym. od Piekarnia; w piekarni wyrabiany, w piekarni pracujący (dziewka p-a).

Piekarski, do piekarza należący, piekarzowi właściwy.

Piekarstwo, rzemiosło piekarza, umiejętność wyrabiania pieczywa.

Piekarz, trudniący ś. pieczeniem chleba i innych wyrobów piekarskich, posiadający piekarnię.

Piekarzowa, żona piekarza; piekarka.

Piekielnica, bogini piekielna; djablica, jędza, wiedźma; przen., kobieta zła, popędliwa, kłótliwa, awanturnica, herod-baba.

Piekielnie, djablo, okropnie, strasznie, szalenie.

Piekielnik, djabeł, czart; potępieniec w piekle; niegodziwiec, łotr; człowiek popędliwy, wpadający w gniew bez powodu, złośnik.

Piekielny, djabelski, czartowski, szatański (moce p-e); wyszukanie złośliwy, zjadliwy (p-a zemsta); straszliwy, okropny, przerażający, haniebny, przeraźliwy, nieznośny; machina p-a = przyrząd wybuchający, napełniony prochem i kartaczami; odnoszący ś. do piekła, pochodzący z piekła, z piekła rodem; kamień p.p. Lapis.

Piekiełko, przypiecek, murek przed otworem pieca; miejsce między piecem amurem, zapiecek.

Piekło, mieszkanie złych duchów; miejsce, gdzie dusze potępione wieczne cierpią męki; szatani, złe duchy, piekielnicy, moce piekielne, potępieńcy; otchłań, miejsce, gdzie przebywali ludzie święci Starego Zakonu do narodzenia Chrystusa (Jezus Chrystus zstąpił do piekieł); przen. straszna bieda, ciężkie życie, okropne utrapienie; wrzaski, krzyki, awantury, wybuchy gniewu, kłótnia; wstąpił do piekieł, po drodze mu było = znacznie zboczył z drogi; człowiek rodem z p-a = łotr, niegodziwiec; baba z p-a rodem = złośnica, wiedźma; jak w p. wrzucił = zginęło bez śladu; w druk., skrzynka, do której wrzucają ś. czcionki już niezdatne.

Pielaczka, Pielarka, kobieta opielająca warzywo z chwastów.

Pielesz, łożysko zwierza, nora, legowisko; gniazdo ptaka drapieżnego; przen., gniazdo ojczyste, dom rodzinny, ognisko rodzinne; wrócić do swoich p-y = pod dach rodzinny.

Pielęgnacjap. Pielęgnowanie.

Pielęgniarka, kobieta, pielęgnująca chorych.

Pielęgniarstwo, umiejętność pielęgnowania chorych a. dzieci.

Pielęgniarz, człowiek, poświęcający ś. pielęgnowaniu chorych, dozorujący chorych.

Pielęgnować, mieć staranie około kogo, otaczać kogo opieką, chodzić około kogo a. około czego z pieczołowitością; p. kwiaty, rośliny = hodować; p. ś., troszczyć ś. o siebie, uważać na siebie; p. swoje ideały, myśli, zamiary = podtrzymywać je w sobie troskliwie, dążyć do ich urzeczywistnienia.

Pielgrzym, nm., pątnik, wędrowiec, odbywający z natchnienia uczuć religijnych podróż, zwłaszcza pieszo, do miejsc świętych.

Pielgrzymek, nm., gatunek małża.

Pielgrzymi, Pielgrzymski, nm., odnoszący ś. do pielgrzyma, właściwy pielgrzymowi; wziąć kij p. = udać ś. na tułaczkę, na wygnanie.

Pielgrzymka, nm., pielgrzymowanie, wędrówka do miejsca świętego; kopi pan ja, udająca ś. do miejsca świętego; kobieta pielgrzymująca.

Pielgrzymować, nm., być pątnikiem, dokonywać pielgrzymki; podróżować, wędrować.

Pielgrzymstwo, nm., stan pielgrzyma; tułactwo; przen., postęp, rozwój.

Pielnik, rodzaj pługa do opielania roślin okopowych (fig.).

Pielucha, chusta płócienna do obwijania niemowlęcia, powijaczka, przen., wiek niemowlęcy, dziecięctwo; od p-ch = od niemowlęctwa; przen., być w p-ch = w stadjum początkowym rozwoju: przemysł. handel, cywilizacja w p-ch.

Pieluszka, zdr. od Pielucha.

Piemia, gr.p. Pjemja.

Pienia, łć.p. Pieniactwo.

Pieniacki, Pieniaczy, przym. od Pieniacz; obłęd p. = objaw choroby umysłowej.

Pieniactwo, łć., procesowanie ś., prawowanie ś., wodzenie ś. po sądach często bez słusznej przyczyny.

Pieniacz, łć., ten. kto lubi się pieniać, człowiek oddany pieniactwu, zaciekły procesowicz; forma żeń. Pieniaczka.

Pieniać, łć., procesować, ciągać kogo po sądach; p. ś., procesować ś. zawzięcie.

Pieniądz, krążek ze szlachetnego kruszcu z herbem państwa, a. wizerunkiem panującego i napisem, wyrobiony przez państwo i przedstawiający pewną stałą wartość, zastępuje dawny handel zamienny: p. złoty, srebrny, miedziany, niklowy; papierek z drukiem, oznaczający wartość odpowiednią do wartości pieniądza metalowego i zastępujący go, banknot, bankocetl; drobne p-e = moneta zdawkowa; w lm., p-e = kapitał, fundusz, zasób, gotowizna, gotówka: być przy p-ach = mieć dużo kapitału; dorobić ś. p-y, zrobić na czym p-e = zbogacić ś.; grube p-e = duże sumy; leżeć na p-ach = mieć duże kapitały; leżące p-e = gotowizna; krwawy p. = ciężko zapracowany; kosztuje piękny p. = znaczną sumę; za tanie p-e = za małą sumę, tanio; za psie p-e = bardzo tanio, za byle co; za tanie p-e psi mięsu jedzą = za nizką cenę otrzymuje ś. kiepski towar; dostać, kupić co bez p-y = na kredyt; bić p-dze = robić w mennicy metalowe znaczki, wyrażające pieniądze; podnieść p-e = odebrać zasób, który ś. złożyło w depozyt; za żadne p-e = za nic w świecie.

Pieniążek, zdr. od Pieniądz.

Pienić, pianę toczyć, czynić pienistym, okrywać pianą, zapieniać; p. ś., wydawać z siebie pianę, okrywać ś. pianą (szampan ś. p-i, koń ś. p-i); przen., burzyć ś., gotować ś., falować: morze ś. p-i; p. ś. ze złości = nie posiadać ś.

Pienie, śpiew, pieśń.

Pieniek, mały pień po ściętym drzewie, pniaczek, klocek; drzewko cienkie rosnące; p. zęba = korzeń pozostały po spróchnieniu a. ułamaniu korony; dęta część pióra, dutka; mieć z kim na p-u = czuć do niego urazę, gniewać ś. na niego, mieć z nim niezałatwione porachunki; nie chce kłaść zdrowej głowy na p-u = nie chce narażać ś.; nie położę głowy na p-u, że... = nie przysięgnę, nie ręczę, że...

Pieniężnik, mający dużo pieniędzy, bogacz, kapitalista.

Pieniężno, przysł., ze znaczną ilością pieniędzy.

Pieniężny, odnoszący ś. do pieniędzy, składający ś. z pieniędzy; kara p-a, pomoc p-a = w pieniądzach; najemny, służący za zapłatę, za pieniądze; służący do przechowywania pieniędzy (wór p.); mający dużo pieniędzy, bogaty w pieniądze; zasób p. = pieniądze odłożone.

Pieniny (-in), miejsca, gdzie ś. woda pieni na rzece na kamienistym dnie a. między skałami.

Pienisty, pieniący ś., pełen piany (p. szampan); okryty pianą, toczący pianę (koń p.).

Piennyp. Pniowy; róża p-a = sztamowa.

Pień, główna gruba łodyga drzewa, wznosząca ś. w kierunku poziomym ku górze, od której rozchodzą ś. boczne konary i gałęzie (fig.); ta część pnia, która pozostaje po ścięciu drzewa, pniak, odziemek; p. macierzysty = pień, pozostawiony w celu puszczenia latorośli; kloc drzewa, kłoda; odcinek, pieniek, kawałek pnia, odcięty w kształcie walca; ród, rodzina, pokolenie; ul z kloca drewnianego; sprzedać zboże na pniu = jeszcze nie ścięte; w p. = zupełnie, ze szczętem, całkowicie; w p. nie wiedzieć = nic a nic; wyrżnąć w p. = wyciąć wszystkich, co do nogi; dać głowę na p. = być ściętym; głuchy, jak p. = nic nie słyszy; drągal, niepojętny, głupi, bałwan, kloc; pierwiastek wyrazu, z którego pochodzą inne wyrazy pokrewne, rdzeń.

Pieńka, włókno konopiane; ptak pliszka.

Pieprz, roślina z rodziny pieprzowatych (fig.); p. angielski = roślina z rodziny mirtowatych, której owoc używa ś. jako przyprawa do potraw (fig.); p. turecki, p. hiszpański — p. Pieprzowiec; p. sprzedawać = być kupcem korzennym; zna ś., jak koza na p-u = wcale ś. nie zna; przepędzić kogo, gdzie p. rośnie = precz, daleko; natarł mu p-u w nos = dał mu ś. we znaki; suchy, jak p. = zupełnie wyschły; przen., gorycz, satyryczność, złośliwość.

Pieprzniczka, naczyńko do podawania pieprzu na stół przy jedzeniu (fig.).

Pieprznik, roślina z gromady grzybów, z rodziny pieprznikowatych (fig.).

Pieprzno, Pieprznie, przysł., z dużą ilością pieprzu, wyrażać ś. p. = nieprzyzwoicie, lubieżnie; jadać p. = z pieprzem.

Pieprzny, mający w sobie wiele pieprzu, suto pieprzony; przen., nieprzyzwoity, rozpustny, wszeteczny, rozwiązły; dowcip p., farsa p-a; przen. (o cenie), wygórowany, bardzo wysoki.

Pieprzojad, ptak z gromady grzebieniowców, rzędu dzięciołowatych, z rodziny tukanów (fig.).

Pieprzowaty, zbliżony kształtem do pieprzu; w lm., p-te = rodzina roślin dwuliściennych.

Pieprzowiec, Pieprznik, roślina z rodziny psiankowatych, pieprz hiszpański a. turecki (fig.).

Pieprzowy, przym. od Pieprz.

Pieprzówka, roślina z rodz. pieprzowatych, pieprznica; wódka na pieprz nalana.

Pieprzyca, roślina z rodziny krzyżowych; pieprznica, jundziłka.

Pieprzyć, osypywać, zaprawiać pieprzem, przydawać do potrawy pieprzu; przen., naznaczyć na co wysoką cenę; dodawać do opowiadania, utworu literackiego pieprzyku, czynić go nieprzyzwoitym, obrażającym skromność.

Pieprzyk, przyprawa korzenna; pieprzny, korzenny smak wina; pierwiastek pornograficzny w utworze literackim, w dziele sztuki, w opowiadaniu i t. d.; plamka czarna na skórze, zwłaszcza na twarzy, muszka, wdzięk.

Pieprzykowaty, pieprzykiem oddający, korzenny; z koloru albo kształtu podobny do pieprzyka.

Piernacz, ukr., rodzaj buławy z piórami, używanej niegdyś przez wyższych oficerów zaporoskich (fig.).

Piernat, materac z pierza a. puchu na całe łóżko, a także do przykrywania ś. zamiast kołdry; przen., niewieściuch, delikacik, piecuch, papinek.

Pierniczek, zdr. od Piernik.

Piernik, ciasto pieczone z miodem i pieprzem, miodownik; przen., stary niedołęga, safanduła, piernikarz.

Piernikarczyk, uczeń u piernikarza, czeladnik, chłopiec piernikarski.

Piernikarka, kobieta, wypiekająca pierniki lub sprzedająca je; żona piernikarza.

Piernikarnia, zakład, gdzie wyrabiają pierniki.

Piernikarstwo, rzemiosło piernikarza, umiejętność wyrabiania pierników.

Piernikarz, fabrykant pierników, sprzedający pierniki.

Piernikowy, odnoszący ś. do piernika, zrobiony z piernika, podobny do piernika; kolor p. = ciemno-bronzowy.

Pierożek, zdr. od Pieróg.

Pieróg, Piróg, potrawa, składająca ś. z placka rozwałkowanego ciasta, owijającego gałkę farszu (mięsa, sera, grzybków siekanych, kapusty i t. p.); p-i zawijane = których brzegi połączone są przez zawijanie; p-i leniwe — zrobione z ciasta, zagniecionego z serem, kraszone masłem; potrawa w kształcie podługowatego bochenka albo struch, z ciasta z farszem wewnątrz (mięsem, rybą, kapustą i t. p.); p. urzędniczy = trójkątny kapelusz stosowany.

Pierrot, fr., komiczna osoba francuskiej pantominy, z twarzą ubieloną, nosząca szerokie białe ubranie z wielkiemi guzami i biały szpiczasty kapelusz, pajac (fig.); osoba w stroju p-a na zabawie kostjumowej.

Piersiczki, zdr. od Pierś.

Piersiopławka, syrena morska, panna morska.

Piersiopławne ryby = mające płetwy brzucho we pod piersiami.

Piersiopłetwe ryby = mające płetwy pod piersiami.

Piersiowy, do piersi ś. odnoszący; głos p. = z piersi wychodzący; brodawka p-a = sutek; choroba p-a = suchoty; chory p. = suchotnik; klatka p-ap. Klatka.

Piersiówka, blacha ochronna na piersi.

Piersisty, mający wydatne, szerokie piersi; p-a, o kobiecie: mająca wielkie piersi.

Pierszeń, roślina z rodziny kosaćcowatych, kozacieczek, tuczeniec.

Pierś, przednia część ciała między szyją a brzuchem (fig.): wązki, szeroki w p-i, bić ś. w p-i, chory na p-i, zasłaniać kraj własną p-ą = bronić go; ręce założył na p-i, dobył ś. krzyk z jego p-i, przytulić kogo do p-i; robić p-ami = z trudnością oddychać; organ wypukły na piersiach u kobiety a. samicy, wytwarzający mleko dla karmienia noworodków: karmić p-ą, dać dziecku p-i, dziecko przy p-ach = niemowlę; odstawić, odsądzić dziecko od p-i = przestać je karmić; p. przybiera = napełnia ś. mlekiem; wyssać co z p-i matki = mieć wrodzone; przen., dusza, duch, serce, charakter; przen., część przednia i górna jakiegoś przedmiotu (p. okrętu).

Pierścienica, roślina z gromady wodorostów*; gatunek robaków.

Pierścienić, skręcać w pierścienie, w loki, zawijać; p. ś., skręcać ś. w pierścienie, w loki, zawijać się.

Pierścieniowaty, mający kształt pierścienia, obrączkowaty.

Pierściennica, motyl z rodziny prządek (fig.) — p. Pierścienica.

Pierścień, kółko, obrączka do wkładania na palec, jako ozdoba (fig.); p. z pieczęcią = sygnet; kółko, obrączka; gonić do p-a = starać ś. kopją na rozpędzonym koniu trafić w zawieszony pierścień; zwój, lok: włosy opadały mu w p-ach; ludzie rozstawieni dokoła kogo a. czego, otoczenie: p. obławy, p. wojsk nieprzyjacielskich dokoła twierdzy; p., rój meteoryczny = gwiazdy spadające, krążące w pewnej odległości dokoła słońca; pas świetlany dokoła planety Saturna (fig.); przyrząd gimnastyczny, składający ś. z dwu kółek żelaznych, uwieszonych na linach.

Pierścionek, zdr. od Pierścień; zamienić p-i = zaręczyć ś.; zabawa towarzyska, polegająca na chwytaniu przesuwanego na sznurku pierścionka.

Pierścionkowy, odnoszący ś. do pierścionka; palec p. = palec u ręki czwarty, serdeczny.

Pierśnyp. Piersiowy.

Pierw, Pierwej, przysł., z początku, przedewszystkim, wpierw, wprzód, dawniej, niegdyś, przedtym, wcześniej, niż, nim, zanim.

Pierwiastek, początek, pierwocina; w chemji: ciało niezłożone, składnik, którego nie umiemy rozłożyć na części składowe, element; w mat., liczba a. wielkość, która, pomnożona przez siebie dwa lub więcej razy, daje daną liczbę a. wielkość (pierwiastek kwadratowy, sześcienny i t. d.); w gram., cząstka główna, z której ś. dany wyraz rozwinął i dał początek innym pokrewnym wyrazom; rdzeń.

Pierwiastka, kobieta, pierwszy raz rodząca; krowa, klacz, pierwszy raz rodząca.

Pierwiastkowanie, w mat., wyciąganie pierwiastka z danej liczby a. wielkości.

Pierwiastkowo, z początku, pierwotnie, naprzód, początkowo.

Pierwiastkowy, początkowy, pierwotny, żywiołowy.

Pierwiosnek, roślina z rodziny pierwiosnkowatych, prymulka (fig.).

Pierwobór, las pierwotny, dziewiczy, nietknięty stopą ludzką.

Pierwobytny, istniejący już w zarodku.

Pierwocina, to, co jest najwcześniejsze, zaczątek, początek, pierwsza próba; p. talentu poetyckiego = pierwszy utwór; pierwszy płód, pierwoplon; pierwsze płody, plony, owoce.

Pierwodawca, pierwszy dawca, ten, który pierwszy od najdawniejszych czasów co komu nadał, prawem ustanowił.

Pierwodruk, pierwsze wydanie jakiegoś dzieła.

Pierwokształt, kształt pierwotny, pierwotna postać czego.

Pierwopis, oryginał, autentyk, autograf.

Pierworoczny, będący w pierwszym roku.

Pierworodek, syn pierworodny.

Pierworodny, który był pierwszym z urodzonych przez matkę; tyczący ś. pierworodztwa; grzech p. = przestępstwo pierwszych rodziców Adama i Ewy, przechodzące w następstwie na wszystkich ludzi, tak że wedle nauki i Kościoła rodzą ś. w grzechu; pierwotny.

Pierworodzice, pierwsi rodzice ludzkości (Adam i Ewa).

Pierworództwo, starszeństwo, prawa tego, który ś. pierwszy urodził, przywileje starszeństwa.

Pierworys, pierwszy szkic, i pierwszy zarys, pierwotny pomysł.

Pierwotek, początek; roślina z gromady wodorostów.

Pierwotniak, zwierzę jednokomórkowe.

Pierwotnie, na początku, naprzód, najpierw.

Pierwotny, jaki był na początku, pierwiastkowy, najpierwszy, najdawniejszy, początkowy; odwieczny, staroświecki, przestarzały, niepostępowy; taki, jakim był dawniej; poprzedni.

Pierwotwór, początkowe dzieło, oryginał.

Pierwotwórca, pierwszy twórca.

Pierwotwórstwo, pierworodztwo.

Pierwotyp, prototyp, typ pierwotny.

Pierwowzór, pierwotny wzór, pierwotna forma, według której tworzą ś. inne kształty, oryginał, na którym wzorują ś. naśladownictwa.

Pierwoźródło, źrodło początkowe.

Pierwsze, po raz pierwszy; po p., z pierwszego względu, na pierwszym miejscu (przy wyliczaniu): najpierw.

Pierwszeństwo, prawo do czego z powodu pewnego przywileju, z powodu zgłoszenia ś. przed innymi; przewaga; przodkowanie komu w czym, prym, wyższość nad kim; mieć, trzymać p. = być pierwszym w czym, przodkować.

Pierwszoklasista, uczeń klasy pierwszej.

Pierwszoklasistka, uczennica klasy pierwszej.

Pierwszokursista, student kursu pierwszego w wyższym zakładzie naukowym.

Pierwszoplanowy, stojący na pierwszym planie, najplastyczniej odtworzony, nieepizodyczny; najwybitniejszy, niedrugorzędny.

Pierwszorazowy, najpierwszy.

Pierwszoroczny, odnoszący się do pierwszego roku; uczeń p. = będący pierwszy rok w danej klasie.

Pierwszorzędny, będący w pierwszym rzędzie, najważniejszy, główny, najcelniejszy, najlepszy, wybitny.

Pierwszorzędowy, formacje pierwszorzędowe: w gieol., najdawniejsze, najpierwej wytworzone, paleozoiczne.

Pierwszy, liczeb. porząd. od jeden; taki, przed którym żadnego niema lub nie było, najwcześniejszy, przodkujący innym, poprzedzający innych, naczelny, przewodzący innym, najgłówniejszy, najważniejszy, najistotniejszy, najwybitniejszy; najdroższy, najmilszy, najprzedniejszy, najznakomitszy, najznaczniejszy, najpierwszy, najpierwotniejszy, początkowy, najdawniejszy (pierwsi rodzice = Adam i Ewa); taki, jakiego dotąd nie było: ciebie p-ego spotykam, co tak mówi; p-e słyszę = nic podobnego dotąd nie słyszałem; p. lepszy, p. z brzegu = byle jaki, bez wyboru brany, jakikolwiek; p. stół = zastawiony dla państwa, nie dla służby; p-e koty za płoty = pierwsze niepowodzenia nie powinny zrażać; on do tego p. = jedyny, niezastąpiony, bardzo skory; p. grudnia = dzień 1 grudnia; odbiorę pensję na p-go = pierwszego dnia miesiąca; p-e nauki, p-e początki, p-e zasady = te, które najwcześniej są udzielane początkującym, zwłaszcza dzieciom; przełamać p-e lody = pokonać najwcześniej nastręczające ś. trudności, zabrać ś. do czego; kupić co z p-ej ręki = od wytwórcy, bez pośredników; obrobić co z p-ego = z grubsza; będę u ciebie w p-ą niedzielę = najwcześniejszą z tych, które nastąpią, najbliższą; przy p-ej sposobności = najwcześniej, jaka się nadarzy; kto p., ten lepszy = uprzedzający innych osiąga cel; liczba p-a = nie dzieląca ś. przez żadną inną bez reszty; p-a krzyżowa = część mięsa wołowego od krzyża.

Pierwszyzna, czynność, po raz pierwszy dokonana a. dokonywająca ś., nowina; to mi nie p. = nie pierwszy raz to robię, często to robiłem, często mi ś. to zdarzało.

Pierzaja, szereg domów, ulica.

Pierzany, wypełniony pierzem (poduszka p-a); obrosły pierzem, opierzony.

Pierzastodzielny, dzielący ś. na podobieństwo piórka; liść p. = pierzasty.

Pierzastolistny, opatrzony liśćmi pierzastemi.

Pierzasty, pełen piór, obrosły pierzem, mający wiele pierza; z kształtu zbliżony do pierza; liść p. = dzielący ś. na drobne listki, po obu stronach ogonka naprzeciwległe lub naprzemianlegle rozmieszczonych.

Pierzch, ucieczka.

Pierzchać, dok. Pierzchnąć; uciekać, zmykać pośpiesznie, w popłochu; ulatywać, niknąć, mijać szybko.

Pierzchliwość, lękliwość, skłonność do lęku, do płoszenia ś., bojaźliwość.

Pierzchliwy, bojaźliwy, lękliwy, trwożliwy, płochliwy, strachliwy; skory do ucieczki; rączy, bystry w biegu.

Pierzchnąćp. nied. Pierzchać; chropowacieć od powietrza.

Pierzchnia, rodzaj siekiery z długim ostrzem.

Pierzchnice, rodzaj wysypki brodawkowatej, najczęściej świerzbiącej; p. podwłosne = wysypka, osiadająca w cebulce włosa.

Pierzchotek, chrząszcz szczypawkowaty.

Pierze, piórka i puch, jako okrycie ptaków; przen., to, co stanowi zewnętrzną postać, pozór: w cudze p. ś. stroić = chcieć uchodzić za coś innego, niż ś. jest wistocie; znać ptaka po p-u = po powierzchowności, po ubraniu sądzić można o człowieku; mieć p. i mięso = mieć urodę i majątek; ni z p-a, ni z mięsa = ni to, ni owo, człowiek nieokreślonego charakteru i zajęcia, człowiek do niczego; w p-e porastać = zbogacać ś.; przyjść znowu do p-a = polepszyć swą dolę.

Pierzyć, osypywać, okrywać pierzem; p. ś. = pióra czyli pierze ronić, linieć (o ptakach).

Pierzyna, poszwa wielkości kołdry, napełniona pierzem, do przykrywania ś. na noc w łóżku; piernat, bety, puchówka; w lm., pościel puchowa; przen., życie gnuśne, ospałe, zniewieściałe; to, co okrywa coś szczelnie (p. śniegu).

Pierzynka, zdr. od Pierzyna.

Pies, w lm., rodzina zwierząt drapieżnych o tępych pazurach i gładkim języku, do której należą psy domowe różnych ras: lisy, szakale, wilki i t. p.; p. samica = suka, małe psa = szczenię; chociaż pies jest zwierzęciem pełnem dodatnich przymiotów, wyrodziło się jednak mnóstwo porównań i wyrażeń nieprzychylnych mu, i tak: zły jak p. = człowiek niegodziwy, nicpoń, nikczemnik, łajdak; ty p-ie! = łajdaku!; coś marnego, nędznego, lichota: czy to p.? = to nie byle co!; strzeż ś. psa, co milczkiem kąsa = obawiaj ś. obłudnika; nie ciągnij p-a za ogon, bo ukąsi = nie narażaj ś. na niej bezpieczeństwo; żyją, jak p. z kotem = w wiecznej niezgodzie; kto chce psa uderzyć, kij znajdzie = kto chce coś wykonać, znajdzie środki do tego; głodny jak p. = okropnie głodny; kłamiesz, jak p. = bezwstydnie, bezczelnie; twardy, chudy i t. p., jak p. = strasznie twardy, chudy i t. p.; dobra p-u i mucha = nie należy gardzić i małą korzyścią; p-y wyją, a miesiąc świeci = mówi ś. o kimś, co jest wyższy nad obmowę ludzką; p. szczeka, wiatr niesie = nie należy zwracać uwagi na plotki; p-u oczy sprzedać = być bezwstydnym; p-a z domu nie wygonić = brzydka pogoda; nie mieć kogo za p-a = gardzić kim; za p-a stoi = nic nie wart; to p-a nie warto = niema żadnej wartości; jest jak p. na uwięzi = ma uciążliwe obowiązki, nie ma swobody; zbić, jak p-a = mocno wybić; jestem spragniony, jak p. = strasznie spragniony; zjadł p. sadło = sumienie go gryzie za zły uczynek; p. i na Bożą mękę szczeka = nikt nie uniknie obmowy nędznych ludzi; p. kości nie ogryzie i drugiemu nie da, p. siana nie zje i krowie ś. nie da = mówi ś. o skąpcu i samolubie nieużytym; przyjdzie na p-a mróz = na każdego przyjdzie bieda; kocha go, jak p-y dziada w ciasnej ulicy = nienawidzi; p-y na kim wieszać = szkalować go; co po p-ie w kościele = mówi ś. o człowieku, który chce dostąpić niezasłużonego zaszczytu; jak p-a z domu go wypędził, palnąć mu w łeb, jak p-u = bez litości; jak na p-a łyko = mówi ś. o człowieku, nawykłym do upokorzeń; wierny, jak p. = bardzo wierny; służyłem ci, jak p. = wiernie; nie dla p-a kiełbasa = za wielki to dla ciebie zaszczyt, ominie cię ta gratka; i p-a tam niema = niema nikogo, niema żywego ducha; p. z kulawą nogą nie przyszedł = nikt ś. nie zjawił; co u p-a! = co u licha!, co to znaczy!; pod p-em = bardzo źle, bardzo kiepsko, nędznie; to p-u na budę ś. nie zdało, na p-a ś. zdało = na nic ś. nie przyda, nic nie warto; zdechł p.! = wszystko stracone!; zejść na p-y = zmarnieć; psy go zjadły = liczna służba zrujnowała go; p. wielki i p. mały = dwa gwiazdozbiory na półkuli południowej.

Piesak, nazwa lisa białego, zwanego izotys, i jego futra; w lm., faworyty, bokobrody.

Piesek, młody pies, mały pies, szczeniak; w szachach i warcabach: pieszek, pionek; przen., francuski p. = delikatniś, pieszczoch, grymaśnik, wybrednik; iron., człowiek, zajmujący niższe, podrzędne stanowisko; p. ziemny — p. Chomik; p. stepowy — p. Świstak.

Piesiec, zwierzę ssące drapieżne z rodziny psów, lis polarny a. niebieski (fig.).

Piestrak, Piestrówka, gatunek grzybów z rodziny truflowatych.

Piestrzenica, gatunek grzyba (fig.).

Pieszak, żołnierz pieszy, piechur; posłaniec pieszy.

Pieszczoch, chłopiec wypieszczony, papinek, ulubieniec, faworyt, gagatek, mamin synek; przen., p. losu, fortuny = człowiek, któremu szczęści ś. w życiu.

Pieszczocha, dziewczyna rozpieszczona, ulubienica, faworyta.

Pieszczony, którego pieszczono; cackany, wychuchany, papinkowaty; miękki, delikatny, subtelny, łagodny; chowany, obłaskawiony, swojski, domowy; p-a mowa = przesadna, egzaltowana; p-e tony = łagodne, miłe, słodkie.

Pieszczoszek, zdr. od Pieszczoch.

Pieszczoszka, zdr. od Pieszczocha, Pieszczota.

Pieszczota, otaczanie czułościami, pieszczenie, karesy; pieszczocha, osoba umiłowana, droga; rzecz pieszczona, otaczana troskliwością.

Pieszczotka, zdr. od Pieszczota.

Pieszczotliwy, Pieściwy, lubiący ś. pieścić, przymilający ś., wyrażający pieszczotę; słodki, luby; nęcący, rozkoszny.

Pieszek, w szachach: pionek pion; w warcabach: każda figura oprócz damy.

Pieszo, piechotą, na własnych nogach, na piechotę.

Pieszy, chodzący na własnych nogach, pieszo, piechotą; piechotą odbywany; p-a podróż, p-a przechadzka; wojsko p-e = piechota; żołnierz p., posąg p. = przedstawiający figurę stojącą, nie na koniu; szarańcza p-a = bez skrzydeł; fasola p-a = nie wijąca ś. po tyczkach, nizka, piechota.

Pieścić, obchodzić ś. z kim z czułością, pieszczotliwie; tulić kogo do siebie z miłością, głaskać kogo, ściskać, całować czule; rozpieszczać, wychowywać zbyt delikatnie, ze zbytniem pobłażaniem, bałamucić; p. ś., zbyt troszczyć ś. o swoją osobę, o swoje zdrowie, przesadnie obawiać ś. wszystkiego, co może zaszkodzić; p. ś. z kim = udzielać komu czułości i nawzajem ich od niego doświadczać, pieścić jeden drugiego; p. ś. z czym = bawić ś. z lubością czymś miłym, delektować ś. czym.

Pieścidełko, to, czym ś. pieszczą; cacko, coś bardzo delikatnego, wdzięcznego, ładniuchnego; osoba pieszczona.

Pieściwyp. Pieszczotliwy.

Pieśniany, odnoszący ś. do pieśni, właściwy pieśni.

Pieśniarski, właściwy pieśniarzom i poetom.

Pieśniarstwo, talent pieśniarski, poetycki; powołanie pieśniarza a. poety; tworzenie pieśni.

Pieśniarz, wykonawca pieśni, śpiewak; twórca pieśni, muzyk; wieszcz, poeta.

Pieśniotwórczy, tworzący pieśni; p-e narzędzie = instrument muzyczny, lutnia, lira; przen., dar poetycki.

Pieśń, pienie, śpiew, melodja, utwór do śpiewania; utwór poetycki do śpiewu, utwór, zawierający bezpośredni wyraz uczucia w różnych dźwięcznych formach zwrotkowych i zastosowanych do różnych okoliczności; część wielkiego poematu: księga, rapsod; p. bez słów = sama melodja, kunsztownie i muzycznie urozmaicona; p. nad pieśniami = utwór biblijny, przypisywany Salomonowi.

Pietr, w wyraż.: napędzić komu p-a = nastraszyć go.

Pietrasznik, roślina z rodziny bal daszkowych; szczwół plamisty (fig.).

Pietruszka, roślina warzywna z rodziny baldaszkowych (fig.).

Pietuch, kogut.

Pietyhorcap. Petyhorzec.

Pjetysta, łć., zwolennik zasad pjetyzmu.

Pjetyzm, łć., podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, wielkie poszanowanie kogoś lub czegoś; fanatyczne trzymanie ś. formułek obrzędowych.

Piewca, śpiewak, pieśniarz, poeta.

Piewik, owad półpokrywy, piewikowaty, skoczek, cykada (fig.).

Piezoelektryczność, gr., własność niektórych kryształów elektryzowania ś. przy ich ściskaniu a. rozszerzaniu, odkryta przez prof. Currie w r. 1880.

Piezometr, gr., przyrząd do mierzenia stopnia ściśliwości płynów.

Pięcioaktowy, utwór sceniczny, mający pięć aktów.

Pięcioarkuszowy, składający ś. z pięciu arkuszy.

Pięcioboczny, mający pięć boków.

Pięciobokp. Pięciokąt.

Pięciobójp. Pentatlon.

Pięciocalowy, na pięć cali długi a. gruby.

Pięcioczłonkowy, składający ś. z pięciu członków.

Pięciodniowy, trwający pięć dni, składający ś. z pięciu dni.

Pięciofrankówka, moneta wartości pięciu franków.

Pięciofuntowy, mający pięć funtów wagi; kosztujący pięć funtów szterlingów.

Pięciogłosowy, z pięciu głosów złożony, ułożony na 5 głosów.

Pięciogodzinny, trwający pięć godzin.

Pięciogroszowy, kosztujący pięć groszy; mający wartość pięciu groszy.

Pięciogroszówka, moneta pięciogroszowa; piątak.

Pięcioguldenowy, kosztujący pięć guldenów; mający cenę pięciu guldenów.

Pięciokąt, figura, mająca pięć boków i kątów, pentagon; rodzaj szkarłupni.

Pięciokilometrowy, na pięć kilometrów długi.

Pięcioklasowy, składający się z pięciu klas.

Pięcioklasówka, szkoła, mająca pięć klas.

Pięciokopiejkowy, mający cenę pięciu kopiejek, kosztujący pięć kopiejek.

Pięciokopiejkówka, moneta pięciokopiejkowa, dziesiątka.

Pięciokrotnie, pięć razy, pięćkroć.

Pięciokrotny, pięć razy powtórzony.

Pięcioksiąg, pięć ksiąg mojżeszowych, stanowiących początek Starego Testamentu, Pentateuch.

Pięciolecie, przeciąg pięciu lat; jubileusz pięcioletni, piąta rocznica czego.

Pięcioletni, trwający pięć lat; mający pięć lat życia, istniejący pięć lat.

Pięciolinja, pięć linji równoległych, na których piszą ś. nuty.

Pięciolist, roślina z rodziny motylkowatych (fig.); w bud., ozdoba architektoniczna w kształcie listka o pięciu płatkach.

Pięciolistny, złożony z pięciu liści: koniczyna p-a.

Pięciołokciowy, na pięć łokci długi a. szeroki.

Pięciołutowy, ważący pięć łutów.

Pięciomarkowy, kosztujący pięć marek, mający wartość 5 marek.

Pięciomiarowy, Pięciostopowy, złożony z pięciu stóp; wiersz p. = pentametr.

Pięciomiesięczny, mający pięć miesięcy życia, trwający pięć miesięcy; co pięć miesięcy przypadający.

Pięciomilimetrowy, na pięć milimetrów długi, szeroki a. gruby; karabin p. = z lufą, mającą 5 mm. średnicy.

Pięciomiljonowy, wynoszący 5 miljonów.

Pięciomilowy, na pięć mil długi.

Pięciominutowy, trwający pięć minut.

Pięciomorgowy, na pięć morgów rozległy; posiadający pięć morgów gruntu.

Pięcioosobowy, składający ś. z pięciu osób; przeznaczony na 5 osób.

Pięciopalcowy, opatrzony pięciu palcami.

Pięciopalcówka, łatwy utwór na fortepjan, przeznaczony dla początkujących, dla wyrobienia sprawności palców.

Pięciopiętrowy, składający ś. z pięciu pięter.

Pięciopłatkowy, składający się z pięciu płatków: kwiat p.

Pięciopręcikowy, opatrzony pięciu pręcikami, składający ś. z pięciu pręcików: kwiat p.

Pięcioprocentowy, wynoszący 5 od sta; przynoszący 5 procentów od sta.

Pięciopromienisty, Pięciopromienny, mający pięć promieni.

Pięciopudowy, ważący pięć pudów.

Pięcioraki, zawierający pięć rożnych gatunków jednej rzeczy.

Pięcioramienny, opatrzony pięciu ramionami, odnogami.

Pięciorazowyp. Pięciokrotny.

Pięciornasób, przysłówek, pięć razy tyle.

Pięciornik, roślina z rodziny zatwarowatych (fig.).

Pięcioro, 5 osób a. o zwierząt rożnej płci; 5 przedmiotów, używanych tylko w lm., np. p. drzwi, schodów i t. p.

Pięciorublowy, kosztujący pięć rubli, zawierający pięć rubli: papierek p.

Pięciorublówka, moneta pięciorublowa.

Pięciorzędowy, o pięciu rzędach.

Pięciosłupkowy, opatrzony pięciu słupkami; kwiat p.

Pięciostopowy, na pięć stóp długi, szeroki a. wysoki; składający ś. z pięciu stóp; pięciomiarowy (wiersz p.).

Pięciostrofowy, mający pięć strof cz. zwrotek.

Pięciostronny, złożony z pięciu stron, zamykający ś. na pięciu stronicach.

Pięciostrunny, opatrzony pięciu strunami.

Pięciostrzałowy, dający 5 strzałów za jednym nabiciem (rewolwer p.).

Pięciosylabowy, zawierający 5 sylab cz. zgłosek.

Pięciościanp. Pentaedr.

Pięciościenny, mający pięć ścian.

Pięciotomowy, złożony z pięciu tomów.

Pięciotygodniowy, trwający 5 tygodni; mający pięć tygodni życia.

Pięciotysięczny, wynoszący 5 tysięcy.

Pięciowarstwowy, składający ś. z pięciu warstw.

Pięciowiekowy, trwający pięć wieków.

Pięciowiersz, zwrotka, składająca ś. z pięciu wierszy; utwór poetyczny pięciowierszowy.

Pięciowłókowy, mający 5 włók obszaru; posiadający pięć włók gruntu.

Pięciozgłoskowy, Pięciosylabowy, złożony z pięciu zgłosek.

Pięciozłotowy, mający cenę pięciu złotych; mający wartość pięciu złotych.

Pięciozłotówka, moneta pięciozłotowa.

Pięciozwrotkowy, złożony z 5 zwrotek czyli strof.

Pięciu, forma osobowo-męska od Pięć: p. panów, iść w p., w p. wypadkach i t. p.

Pięć, liczeb. główny 5: p. kobiet, dzieci, koni i t. d.; gadać ni w p., ni w dziewięć = ni to, ni owo, bez sensu; ożenić ś. ni w p., ni w dziewięć = niestosownie; stopień celujący w szkołach, piątka.

Pięćdziesiąt, liczeb. główny = 50.

Pięćdziesiątka, zbiór pięćdziesięciu jednostek; okres pięćdziesięciu lat życia.

Pięćdziesiątówka, moneta wartości pięćdziesięciu groszy.

Pięćdziesiąty, liczeb. porząd. od. 50; pięćdziesiąt razy mniejszy od całości (jedna pięćdziesiąta = 1/50).

Pięćdziesięciodniowy, mający pięćdziesiąt dni życia; trwający pięćdziesiąt dni.

Pięćdziesięciofuntowy, mający 50 funtów wagi; działo p-e = wyrzucające kule 50-u funtów wagi.

Pięćdziesięciogroszowy, mający cenę 50-u groszy; zawierający 50 groszy.

Pięćdziesięcioguldenowy, kosztujący 50 guldenów; zawierający 50 guldenów.

Pięćdziesięciokilkoletni, mający 50 z górą lat wieku, trwający przeszło 50 lat.

Pięćdziesięciokopiejkowy, kosztujący 50 kopiejek; zawierający 50 kopiejek.

Pięćdziesięciokopiejkówka, moneta wartości 50-u kopiejek.

Pięćdziesięciolecie, 50 lat trwania a. życia; 50-ta rocznica jakiego zdarzenia, jubileusz półwiekowy.

Pięćdziesięcioletni, mający 50 lat życia a. trwania; przypadający raz na 50 lat (jubileusz p.).

Pięćdziesięcioro, 50 ludzi albo zwierząt różnej płci; 50 przedmiotów, wyrażanych tylko w liczbie mnogiej.

Pięćdziesięciorublowy, kosztujący 50 rubli; zawierający 50 rubli.

Pięćdzieslęciorublówka, moneta papierowa wartości 50 rubli.

Pięćdziesiętnik, Pięćdziesiątnik, przełożony nad 50 ludźmi.

Pięćkroć, pięć razy; p. sto tysięcy = 500,000.

Pięćkroćstotysięczny, kosztujący 500,000; wynoszący 500,000; składający ś. z 500,000 jednostek.

Pięćkrotnie, pięć razy.

Pięćset, liczebnik główny = 500.

Pięćsetfrankowy, kosztujący 500 franków; zawierający 500 franków.

Pięćsetny, liczeb. porząd. od 500; 500 razy mniejszy od całości: jedna p-a = 1/500.

Pięćsetrublowy, kosztujący 500 rubli; zawierający 500 rubli.

Piędź, długość od końca wielkiego do końca średniego palca dłoni rozpostartej; miara, skala; ani na p., ani p-ią = ani trochę, ani na włos; nie mieć p-i ziemi = ani kawałka: na p. od ziemi nie odrósł = malec, młokos; swą p-ią kogo mierzyć = z siebie brać miarę; swoją p-ią ś. mierzyć = żyć wedle miary swych dochodów.

Piękne (-ego), przedmiot pięknym, ujmującej powierzchowności; oddać, odpłacić ś. p-ym za nadobne = oddać wet za wet, odpłacić komu równym za równe, krzywdą za krzywdę; na p. = całkiem, zupełnie, doszczętnie.

Pięknie, przysł., z uczuciem piękna; należycie, właściwie, odpowiednio, stosownie, ładnie, ślicznie.

Pięknieć, ładnieć, stawać się pięknym, stawać ś. piękniejszym.

Pięknisia, kobieta piękna, urodziwa, przystojna, elegantka, strojnisia.

Piękniś, ładny, piękny chłopiec, elegant, modniś.

Piękniuchny, Piękniutki, bardzo piękny, śliczny.

Piękno, przymiot tego, co jest piękne, co wywołuje wrażenie dodatnie, niezależnie od swej wartości użytkowej; zdolność odczuwania piękna, wrażliwość estetyczna, zmysł i dar piękna; w dziale sztuki i literatury: harmonja między treścią ideową a sposobem jej uzmysłowienia w dziele; harmonja między całością dzieła a jego poszczególnemi częściami; wzór, ideał piękna, znajdujący odbicie w dziełach sztuki i literatury.

Pięknokwiat, roślina z rodziny storczykowatych.

Pięknolicy, mający lica piękne.

Piękność, właściwość czego, odpowiadająca poczuciu piękna; nadobność, urodziwość, uroda, kształtność, cudność, wygląd estetyczny; rzecz piękna, szczegół w czym piękny: przymiot piękny; kobieta ładna; skończona p. = kobieta bardzo piękna.

Pięknotka, roślina z rodziny złożonych.

Piękny, odpowiadający poczuciu piękna, wywołujący dodatnie wrażenie niezależnie od swej wartości użytkowej, estetyczny, cudny, nadobny, kształtny, ładny, urodziwy, śliczny, przystojny; chwalebny, zaszczytny, zacny, szlachetny; czcigodny: p-a dusza, p. charakter, p-a myśl; spory, znaczny, pokaźny: p-e pieniądze to kosztuje; p. wiek = późna starość; odnoszący ś. do piękna: sztuki p-e = poezja, malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka; p-e słówko, p-e słowa = obłudne, fałszywe, choć słodkie i wabiące; pewnego p-ego poranku, dnia = pierwszego lepszego poranku, dnia.

Piększyć, sztucznemi sposobami robić piękniejszym, upiększać; p. ś., upiększać ś, ozdabiać ś.

Piększydło, przyprawa, służąca do upiększenia, ozdóbka, przybranie (u sukni, we włosach itp.); środki kosmetyczne, służące do piększenia.

Pięściarz, zapaśnik, walczący na kułaki czyli pięście, bokser.

Pięść, dłoń i palce razem stulone. kułak; przen., siła brutalna, przemoc, gwałt: prawo p-i = prawo mocniejszego, prawo przemocy; p. przed prawem = siła przed prawem; podobne, jak p. do nosa = wcale niepodobne.

Pięta, tylna część stopy (2 fig.); po p-ach komu p. deptać = chodzić ciągle za kim, nie dawać mu spokoju, nalegać, pilnować, dokuczać; aż mu w p-y poszło = dotknięto go do żywego; p-ą wiercić = być w strachu a. w kłopocie; ma więcej rozumu w p-ie, niż inny w głowie = jest o wiele mądrzejszy; zbierać p-y umykać szybko; za p-ami czyjemi = tuż za nim; w p-ę mierzył, w nos uderzył = nie trafił, nie domyślił ś.; podnieść p-ę na kogo = uzuchwalić ś. przeciw komu; mam go w p-ie = nic sobie z niego nie robię, lekceważę go, gardzę nim; p. Achillesa = słaba strona czyjaś; część pończochy a. skarpetki, po włożeniu na nogę przypadająca do pięty (zarobić, zacerować p-ę).

Piętka, zdr. od Pięta; cząstka wystająca; odkrajany z wierzchu bochenka kawałek chleba ze skórką; w roślinie: kolanko; w p-ę gonić = głupstwa mówić i robić, tracić rozum, siły umysłowe.

Piętnaste, Po piętnaste, przysł., z piętnastego powodu, na piętnastym miejscu.

Piętnastka, cyfra piętnaście; liczba piętnaście.

Piętnastocentymetrowy, na 15 centymetrów długi, mający otwór o 15-tu centymetrach średnicy.

Piętnastodniowy, żyjący piętnaście dni, trwający piętnaście dni.

Piętnastofuntowy, mający piętnaście funtów wagi; wyrzucający kulę o piętnastu funtach wagi.

Piętnastogodzinny, żyjący piętnaście godzin, trwający piętnaście godzin z rzędu.

Piętnastogroszowy, wynoszący piętnaście groszy.

Piętnastokąt, figura gieometryczna o piętnastu kątach i piętnastu bokach.

Piętnastokątny, posiadający 15 kątów.

Piętnastokopiejkowy, wynoszący piętnaście kopiejek, kosztujący piętnaście kopiejek.

Piętnastokopiejkówka, moneta wartości 15 kopiejek, złotówka.

Piętnastolecie, piętnastoletni okres czasu; rocznica piętnastoletnia; piętnaście lat od jakiegoś zdarzenia.

Piętnastoletni, żyjący lat piętnaście, trwający lat piętnaście.

Piętnastołokciowy, na piętnaście łokci długi a. szeroki.

Piętnastomiesięczny, żyjący 15 miesięcy, istniejący 15 miesięcy.

Piętnastorublowy, wynoszący piętnaście rubli.

Piętnastozłotowy, wynoszący piętnaście złotych, mający wartość piętnastu złotych.

Piętnastu, forma osobowa męska od Piętnaście.

Piętnasty, liczeb. porząd. od 15; piętnaście razy mniejszy od całości (cztery p-e = 4/15).

Piętnaście, Piętnastu, liczebnik główny, forma osobowa męska = 15.

Piętnaścioro, 15 osób a. zwierząt różnych płci; 15 przedmiotów, nie mających lp.: p. drzwi, sań, grabi i t. p.

Piętno, Piątno, narzędzie do cechowania, piętnowania, pieczęć; cecha, znak, znamię, pieczęć; przen., świadectwo, znamię, odbicie: p. zbrodni, hańby; plama, znak na skórze.

Piętnować, znak jaki na czym czynić, znaczyć, kłaść na czym cechę; cechować, naznaczać piętnem, robić na czym wyciski, uwydatniać, wyrażać; p. kogo = uwydatniać cechę ciemną jego charakteru; stemplować; p. zbrodniarza rozpalonym żelazem = wyciskać na jego skórze piętno na znak hańby; p. ś., wyrażać ś., malować ś., wyciskać ś., uwydatniać ś. (potęga woli p-uje ś. na jego czole).

Piętro, część budowli od posadzki do pułapu, zbudowana na niższej takiejże części; w domu mieszkalnym pokoje wzniesione jedne na drugich; kondygnacja; przen., ogół mieszkań, na jednym piętrze rozłożonych; p. w górn., warstwa pokładowa, występująca w kopalni jedna nad drugą.

Piętrowy, przym. od Piętro; położony jeden nad drugim; dom p. = mający jedno piętro.

Piętrzasty, wznoszący ś. piętrami, tarasowaty, spiętrzony.

Piętrzyć, układać w stos coraz wyższy, gromadzić coraz więcej, wznosić jedno nad drugim, spiętrzać; p. ś., wznosić ś. jedno nad drugim, spiętrzać ś., dźwigać ś. w górę; wyrastać, gromadzić ś.

Pigmej, gr., Pigmejczyk, karzełek, malutki człowieczek; przen., człowiek małych zasług, małego znaczenia w porównaniu z ludźmi wysoko cenionemi.

Pigment, łć., barwnik we krwi, nadający kolor skórze i włosom ludzi i zwierząt; barwnik roślinny.

Pigmentowy łć. papier = rodzaj papieru w rożnych barwach do odbitek fotograficznych.

Pigularz, żart., aptekarz.

Piguła, Pigułka, łć., gałeczka utoczona ze środków lekarskich z domieszką, lepiącą te środki w ciasto; przen., gorzka p. = przykrość, przykra wymówka; osłodzić p-ę = złagodzić wyrządzoną przykrość uprzejmością a. grzecznostką; połknąć p-ę = usłyszeć rzecz przykrą, wymówkę.

Pigwa, krzew z rodziny jabłkowatych (f.).

Pijacki, Pijaczy, właściwy pijakom, z pijaków złożony.

Pijaczka, kobieta, oddająca ś. nałogowo pijaństwu.

Pijaczyna, nędzny, pogardy godny pijak.

Pijak, człowiek, nałogowo oddający ś. pijaństwu, bibosz, opój, pijus, pijanica, alkoholik, człowiek trunkowy.

Pijalnia, miejsce, gdzie ś. pije, np. wody mineralne.

Pijalny, służący do picia, zdatny do picia, pitny.

Pijanica, wstrętny pijak, pijaczysko.

Pijaniusieńki, Pijaniuteńki, zupełnie pijany.

Pijany, ten, który ś. upił trunkiem, stracił władzę fizyczną i moralną przez odurzenie ś. napojem, nietrzeźwy; p. jak bela, jak sztok = zupełnie pijany; gdy ci dwaj rzeką, żeś p., możesz iść spać bez nagany = trzeba ulegać namowom, sądom ludzkim; trzymać ś. jak p. płotu = upierać się przy czym; upojony, zaślepiony, odurzony, olśniony: p. dumą, szczęściem; po pijanemu uczyniony, z pijaństwa wynikły: p. swar; po p-emu, przysł., nietrzeźwo będąc pijanym, upiwszy ś., odurzywszy ś. trunkiem.

Pijaństwo, skłonność do nadużywania mocnych, napojów, trunków; opilstwo, nałóg upijania ś., alkoholizm.

Pijar, łć., członek zakonu pod nazwą Zgromadzenia szkół pobożnych, oddanego kształceniu młodzieży i podnoszeniu oświaty krajowej (fig.); inaczej Pijarów nazywają: patres piarum scholarum, dosłownie: ojcowie szkół pobożnych.

Pijarski, przym. od Pijar.

Pijatyka, nadmierne picie trunków w towarzystwie, uczta pijacka.

Pijawka, rodzaj pierścienicy z jedną lub dwiema przysawkami (f.); przen. o człowieku: wyzyskiwacz, zdzierca, lichwiarz.

Pijusp. Pijak.

Pijuskap. Piuska.

Pik, fr., czarny kolor w kształcie listka na kartach do gry (fig.).

Pik!, — wykrz. wyrażający ukłócie, stuknięcie; p.! p.! = miarowe stukanie, kłócie (serce p.! p.!).

Pika, broń ręczna, długie, drzewce zakończone ostrym żelaznym grotem, włócznia, spisa, dzida (fig.); mocna, gęsta tkanina bawełniana; wsadzić komu p-ę = dokuczyć mu.

Pikaćp. dok. Piknąć.

Pikada, fr., linja, wytknięta szeregiem tyczek.

Pikador, hiszp., w hiszpańskich walkach byków: uczestnik walczący konno z włócznią (piką) w ręku (fig.).

Pikanterja, fr., dowcip uszczypliwy; dowcip nieprzyzwoity, nieskromny, lubieżny, pieprzny, tłusty.

Pikantny, fr., korzenny, pieprzny, ostry, szczypiący; zaostrzający ciekawość; drastyczny, nieprzyzwoity, lubieżny.

Pikelhauba, nm., kask, noszony przez wojsko pruskie, zakończony na szczycie ostrym grotem (fig.).

Pikier, fr., to samo co roztrucharz, dojeżdżacz na łowach (fig.).

Pikierek, żartob., filut.

Pikieta, fr., mały oddział żołnierzy, stojący na czatach lub w pobliżu straży, aby ją wzmocnić w razie potrzeby, placówka; rodzaj gry w karty: rumel p.

Pikinjer, nm., żołnierz piką zbrojny.

Pikle, ang., młode jarzynki zamarynowane w occie z korzeniami.

Piknąć, nied. Pikać; uderzyć czymś szpiczastym, ostro zakończonym, np. piką, szpilką; ukłuć, kolnąć, uderzyć, puknąć, zakołatać, zastukać; p-ęło mi serce, to mię p-ęło = dotknęło boleśnie; zaniepokoić, ostrzec przed czymś grożącym; coś mię p-ęło = zaniepokoiło, zwróciło moją uwagę.

Piknik, ang., uczta składkowa, towarzyska zabawa składkowa, wycieczka składkowa w celu i wspólnej zabawy.

Piknometr, gr., przyrząd do mierzenia gęstości płynów a. do oznaczania właściwego ciężaru ciał.

Pikolo, wł., mały; w Niemczech: wyrostek, posługujący w zakładzie jadłodajnym; moneta zdawkowa włoska.

Pikot, fr., minerał, czarna albo brunatna odmiana spinelu.

Pikoty, fr., drobne oczka, swobodnie odstające wzdłuż jednego boku ważkiej koronki nicianej.

Pikować, fr., kłuć, drażnić, dojmować, docinać, dogryzać komu; wzorzysto przeszywać materjał podwójny, przełożony watą, barchanem i t. p.

Pikrat, gr., sól, powstająca z połączenia kwasu pikrynowego z jakim innym związkiem chemicznym.

Pikrolit, gr., minerał, odmiana serpentynu.

Pikromel, łć., inaczej cukier żółciowy, słodko-gorzka substancja zielonawego koloru, dobywana z żółci zwierzęcej.

Pikrynowy gr. kwas = związek węgla, azotu, wodoru i tlenu, żółty barwnik, wybuchający gwałtownie, używany do wyrobu wielu materjałów wybuchowych.

Pikryt, gr., rodzaj skały wybuchowej.

Piktografja, gr., pismo obrazowe, rodzaj pisma ideograficznego.

Pikulina, wł., flecik wyższy o oktawę od zwykłego fletu (fig.).

Pilada, łć., słup, filar, przy którym w ujeżdżalni lub na torze wyścigowym uczą biegać konie na linkach.

Pilar, łć., słup, rozdzielający dwa konie w stajni.

Pilarz, rzemieślnik robiący piły; owad z rzędu błonkoskrzydłych (fig.).

Pilastr, fr., czworograniasty słup, wpuszczony połową lub większą częścią w mur, z którego wystaje, dla wzmocnienia tego muru lub jako ozdoba, filar (fig.).

Pilastrowanie, fr., szereg pilastrów, zdobiących a. wzmacniających ścianę.

Pilaw, Pilaf, pers., ulubiona wschodnia potrawa, złożona z tłustej baraniny, gotowanej z ryżem i polanej masłem.

Pilch, czes., skąpiec; zwierzę koszatka.

Pilić, naglić kogo do czego, popędzać kogo w robocie, pośpieszać.

Pilnie, Pilno, natychmiast, koniecznie, niezbędnie, gwałtownie; z pilnością, starannie, dokładnie, z przejęciem ś., troskliwie, bacznie, pracowicie, usilnie, gorliwie.

Pilnik, sztabka stalowa z powierzchnią ponasiekaną do polerowania drzewa, do ścierania metalów i t. p. (fig.).

Pilnop. Pilnie; prędko, śpiesznie, bez zwłoki; p. mi = śpieszę ś., nagli mię.

Pilność, gorliwość w robieniu czego, przykładanie ś. do roboty, do nauk; staranność, troskliwość, baczność, pracowitość.

Pilnować, strzec bacznie czego a. kogo, doglądać kogo a. czego, — czuwać nad kim a. nad czym, mieć baczenie na kogo a. na co, mieć kogo a. co na uwadze, być na straży kogo a. czego, nie zostawiać bez opieki, trzymać się czego, nie opuszczać czego, nie odstępować, nie oddalać ś. od czego, upatrywać, interesować ś. czym, opiekować ś., starannie chodzić koło czego, zajmować ś. czym; p. ś., oddawać ś. czemu, wdawać ś. w co, wtrącać ś., pilnować jeden drugiego nawzajem; pilnością ś. odznaczać, spełniać gorliwie swoje obowiązki, uważać na siebie; nie porzucać, nie lekceważyć czego a. kogo; trzymać ś. czego ściśle, nie odstępować od czego, przestrzegać czego.

Pilny, Pilen, staranny, troskliwy, dbały, baczny, usilny, gorliwy; pracowity, pieczołowity; oddany czemuś z przejęciem, pracujący nad czymś; nagły, konieczny, ważny.

Pilokarpina, łć., alkaloid z liści jaborandi, krzaku, rosnącego w Brazylji; środek leczniczy napotny i pędzący urynę.

Pilony, Pylon, gr., potężna, czworoboczna, tępo ścięta wieża, ozdabiająca główne wejście świątyń egipskich (fig.).

Pilot, fr., sternik, wprowadzający okręt do portu; ryba morska z rodzaju makreli, mająca do 30 cm. długości, towarzyszy zwykle rekinom (fig.).

Pilotować, fr., wbijać za pomocą kafaru pale, zaostrzone na jednym końcu, w grunt mokry lub niestały, aby uzyskać trwałą podstawę pod budowę.

Pilść, Pilśń, wełna lub sierść grubo splątana i zbita; wojłok, filc.

Pilśnianka, czapka, kapelusz, odzież z pilśni lub wojłoku.

Pilśniany, Pilśniowy, z pilśni zrobiony, wojłokowy, filcowy.

Pilśniarz, rzemieślnik, wyrabiający różne przedmioty z pilśni.

Pilśnić, zbijać jak pilśń; p. ś., splatać ś. jak pilśń.

Pilśńp. Pilść.

Pilzner, nm., Pilzeńskie piwo, piwo bardzo jasne, chmielowe,: mało alkoholiczne, smaku winnego (od miasta Pilzna w Czechach).

Piła, narzędzie żelazne lub stalowe podłużnej formy z ostremi po jednej stronie zębami, służąca do rozrzynania na kawałki drzewa, kości, metali i t. p. (fig.); ryba chrząstkowata poprzecznousta ze skupienia płaszczykowatych (fig.); człowiek nudny i natarczywy; zanudzanie kogoś ciągle tym samym przedmiotem (inaczej p. drewniana).

Piłat, sądzący sprawy tak, jak dla niego wygodnie; P. w Credo, osoba zbyteczna, znajdująca się gdzie nie w porę (od nazwiska namiestnika rzymskiego w Judei, współczesnego Chrystusowi); pręgierz; ustęp, wygódka.

Piław, tur.p. Pilaw.

Piłeczka, zdr. od Piła.

Piłka, kula do gry, do zabawy, zwykle gumowa; mała piła ręczna, fuksszwanc.

Piłkarnia, miejsce, gdzie grywano w piłkę.

Piłkowany, mający krawędzie powycinane jak piła, ząbkowany (liść).

Piłkowaty, mający kształt piłki.

Piłować, rznąć, przerzynać coś piłą; gładzić, polerować pilnikiem; żart., robić coś jednostajnie i nudnie; p. kogo = zanudzać go w sposób natarczywy, ciągle tym samym przedmiotem.

Piment, fr., a. pieprz jawajski, drzewo wysp Antylskich, którego niedojrzałe suszone jagody znane są pod nazwą pieprzu angielskiego, a liście pod mianem ziela angielskiego.

Pimpinella, łć., Pimpernella, fr., biedrzeniec anyż, roślina z rodziny baldaszkowatych, której owoc, wielkości główki od szpilki, aromatyczny, słodkawy, używa ś. w medycynie i jako przyprawa do chleba, wódek.

Pinakl, fr., w architekturze szpiczaste zakończenie wieżyczki (fig.); najwyższa część budynku, szczyt.

Pinakoteka, gr., zbiór obrazów w północnym skrzydle Propyleów na Akropolu w Atenach; wogóle: galerja obrazów i zbiór dzieł sztuki.

Pincetap. Pinseta.

Pinczer, ang., mały pies z długą kudłatą sierścią (fig.).

Pindżak, ang., marynarka, kurtka.

Pinele, łć., orzeszki czyli ziarna z szyszki limby.

Pinezka, fr.p. Piunezka.

Pingwin, nm., ptak podbiegunowy płetwonogi, bezlotek, tłuściel (fig.).

Pinja, łć., sosna włoska, rosnąca w południowej Europie (fig.).

Pinjola, wł., orzech, wydawany przez drzewo pinja.

Pinnit, łć., skamieniałość mięczaka (skorupiaka) morskiego, postacią przypominającego pióro.

Pinolin, łć., olej żywiczny.

Pinseta, Pinceta, fr., sprężynowe szczypczyki do chwytania drobnych przedmiotów (np. części werku zegarka), także do chwytania, i przytrzymywania błon, naczyń przy operacjach chirurgicznych — p. Pensetka.

Pinsować, fr., szczypać, uszczykać.

Piokać, wydawać głos indyczy.

Piołun, roślina z rodziny złożonych, gatunek bylicy (fig.); napój, zaprawiony p-em; gorycz, przykrość, utrapienie; na karmić kogo p-em = nabawić strapienia; mam p. w ustach = mówię z goryczą, z żalem.

Piołunek, wino piołunkowe, zaprawione piołunem; przen., gorycz, gorzkość.

Piołunówka, wódka, nalana na piołun.

Pion, wł., ciężarek, zawieszony na końcu sznurka, jako przyrząd wskazujący na kierunek prostopadły (fig.); linja prostopadła; stawiać mur do p-u; ściana trzyma p.; sonda chirurgiczna.

Pionek, fr., najniższa figura w grze szachowej, pieszek, drab; człowiek, zajmujący podrzędne stanowisko społeczne; człowiek, nie mający własnej woli, dający ś. powodować innemu.

Pionjer, ang., żołnierz w służbie technicznej lub inżenierskiej (wytykanie dróg, budowa mostów, sypanie szańców i t. p.); osadnik amerykański, trzebiący lasy dziewicze; przen., człowiek, torujący innym drogę, krzewiący postęp, oświatę, cywilizację.

Pionjerstwo, ang., zajęcie, prace, obowiązki pionjera.

Pionowa, wł., w mat., linja prostopadła do drugiej linji a. do jakiejś powierzchni.

Pionować, wł., spuszczając pion, mierzyć prostopadłość czego, np. ściany; w chirurgji: sondować.

Pionownica, ., trójkąt prostokątny równoramienny z uwieńczonym u wierzchołka pionem, do oznaczania kierunku prostopadłego; węgielnica, grundwaga.

Pionowo, ., przysł., prostopadle do poziomu.

Pionowy, ., prostopadły, wertykalny, perpendykularny (linja, płaszczyzna p-a).

Piorun, gwałtowne wyładowanie nagromadzonej elektryczności między dwiema chmurami a. między chmurą a ziemią, grom; przen., cios, nieszczęście, klęska, strata bolesna; jak p., p-em = nagle, gwałtownie, szybko, natychmiast, migiem, w mig, duchem; ciskać, sadzić p-ami = przeklinać, kląć; żeby cię jasne p-y spaliły!, niech cię jasny p. trzaśnie!, do stu p-ów!, co u p-a! = co u licha!; idź do p-a! = do licha, do djabła!

Piorunek, zdr. od Piorun; dawny fałszowany półgroszek; skamieniałość z rodzaju belemnitów w kształcie palca, koloru żółto-szarego.

Piorunochron, przyrząd w kształcie metalowego pręta, jednym końcem sterczącego nad dachem budowli, a drugim pogrążonego w ziemi (fig.), zabezpieczający w ten sposób budynki od uderzenia piorunu.

Piorunogroźny, grożący piorunami.

Piorunować, ciskać pioruny, buchać gromami i ogniem; namiętnie i wymownie powstawać przeciw komu a. czemu; kląć, wymyślać, sadzić piorunami, złościć ś., przeklinać, złorzeczyć.

Piorunowiec, pręt kwarcowy, utworzony ze stopionego przez piorun piasku, fulguryt.

Piorunowładny, władający piorunami, gromowładny.

Piorunowy, przym. od Piorun; broń p-a = broń palna; szybkość p-a = nadzwyczaj szybka, błyskawiczna.

Piorunujący, ciskający pioruny; gwałtowny, gniewny, namiętny (mowa p-a); wstrząsający (p-e wrażenie); związki chemiczne, wybuchające od uderzenia, nacisku lub zetknięcia ś. z innemi ciałami; gaz p. = mieszanina dwuch części wodoru i jednej części tlenu.

Piosenka, mała pieśń.

Piosenkarstwo, tworzenie piosenek. pieśniarstwo, jako rodzaj poezji; zbiór piosenek.

Piosenkarz, pieśniarz, tworzący, piszący piosnki; śpiewak piosenek.

Piosennik, zbiór pieśni, piosnek, śpiewnik, kancjonał.

Pioskop, gr., przyrząd do oznaczania ilości tłuszczu w mleku.

Piosneczka, mała piosnka.

Piosnka, mała, krótka pieśń, mały śpiew ze słowami; niewielki utwór liryczny, podzielony na zwrotki, przeznaczony najczęściej do śpiewu, rzadziej do deklamacji; zawsze tę samą p-ę śpiewać = powtarzać zawsze to samo; głuchemu p-ę śpiewać = darmo przekonywać upartego człowieka a. prosić nieużytego; czyją p-ę śpiewać = stosować ś. do czyjejś woli; na czyim wózku siedzisz, tego i p-ę śpiewaj = trzeba dogadzać temu, od kogo zależymy, na czyjej łasce żyjemy; i ja mogę o tym p-ę zaśpiewać = i ja wiem o tym, i ja tego doświadczyłem, i ja mam tu coś do powiedzenia.

Piotrowin, nazwisko mieszczanina krakowskiego, podług podania, wskrzeszonego przez św. Stanisława dla zaświadczenia w sprawie sądowej przed królem Bolesławem Śmiałym; wygląda jak P. = mizernie, blado, jak gdyby z grobu powstał; wskrzeszać P-a = wznawiać dawne rzeczy, to, co już przeminęło i zostało zapomniane.

Piotrusia, żart., śmierć.

Piórko, zdr. od Pióro; p. do zębów = wykałaczka; kiełek, rostek ziarna, który tylko co ś. dobył z ziemi po zasianiu, lub który powstał skutkiem słodowania, to jest namoczenia i ogrzewania ziarn w słodowni; dolna rozszerzona część wiosła, zanurzająca ś. w wodzie; porósł w p-a = opierzył ś., porosły na nim piórka; przen., zbogacił ś., zdumniał, zhardział, spyszniał; lekki, jak p. = bardzo lekki.

Piórkoróg, owad dwuskrzydły długorogi.

Piórkowy, do piórka ś. odnoszący, wyrysowany piórkiem.

Piórnik, pudełko podłużne z drzewa a. blachy do przechowywania pióra i ołówków (fig.); piórko, w które osadzają ś. pędzelki; roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci.

Pióropusz, kita z piór do noszenia na czapce, kapeluszu, szyszaku, hełmie, kasku (fig.).

Pióropusznik, roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci.

Pióro, pokrywa ciała ptaków, wyrastająca z jego naskórka w kształcie pręcika z bocznemi promieniami; pióro składa ś. z dutki (części dętej u osady), stosiny (przedłużenia dutki, pełnego) i chorągiewki (kosmyki po bokach stosiny); p. ptaka, zaostrzone na końcu, jako narzędzie do pisania (p. gęsie); p. hamburskie = gęsie, hartowane w ogniu; temperować p-a = przycinać je tak, aby można niemi pisać; obsadka wraz ze stalówką, przygotowana do pisania, a. sama stalówka; charakter pisma, ręka: to jego p-a pisanie; urząd, zajęcie pisarza w dawnej Polsce: p. pisarza wielkiego, polnego, grodzkiego itp.; zajęcie pisarza, literata, dziennikarza; praca piśmiennicza, tworzenie utworów literackich: bawić ś., zajmować ś. p-em = pisać utwory literackie, żyć z p-a, zarabiać p-em = być literatem z fachu a. przepisując co; to wyszło z pod jego p-a = on jest autorem tego; ten autor ma żywe, jędrne, barwne p. = styl; wojować p-em = prowadzić polemikę w czasopismach i książkach; walka na p-a = polemika piśmiennicza; złożyć, złamać p. = przestać pisać, tworzyć; trzymać p. = być sekretarzem, pisać protokół jakiegoś posiedzenia, narady i t. p.; cienka deszczułka na skrzydle u wiatraka; część składowa pługa, część klucza, obracająca ś. w zamku; bródka, ząb; jazda w p. = jeden koń w hołoblach, drugi przed nim; plama odmiennej maści na sierści końskiej; łopatkowate rozszerzenie dolnej części wiosła.

Pipa, hiszp., beczułka podłużna, używana w Hiszpanji do wina, araku i oliwy = 4, 55 litrom.

Piperazyna, łć., środek lekarski, działający na zmniejszenie kwasu moczowego w organizmie.

Piperydyna, łć., Piperyn, fr., alkaloid, wydobywany z pieprzu.

Pipeta, Pipetka, fr. rurka szklana w jednym końcu szpiczasta, w środku wydęta, osadzona w rurce gutaperkowej, zamkniętej z jednego końca (fig.); służy do zaczerpnięcia małej ilości płynu; lejek zakończony długą rurką i zamknięty błoną (fig.).

Piramida, gr., bryła gieometryczna, za podstawę mająca wielobok, a ścianami bocznemi trójkąty, zbiegające ś. we wspólnym wierzchołku, ostrosłup; olbrzymi grobowiec dawn. królów egipskich kształtu ostrosłupa czworobocznego z wielkich ociosanych kamieni (f.).

Piramidalny, łć., o kształtach piramidy lub ostrosłupa; przen., ogromny, olbrzymi.

Piramidka, gr., rodzaj gry w bilard szesnastu bilami, które przy początku gry ustawiają ś. na bilardzie w trójkąt.

Pirargiryt, gr., ruda srebrna peruwjańska barwy czerwonej.

Pirat, gr., rozbójnik morski, korsarz.

Piraterja, fr., rozbójnictwo morskie, korsarstwo; przen., p. literacka = dopuszczanie ś. plagjatów, korzystanie z cudzych pomysłów a. pracy.

Pirgiel, wróbel.

Pirofag, gr., magik, rzekomo łykający ogień.

Pirofor, gr., nazwa mieszanin samozapalających ś. na powietrzu a. w wodzie.

Piroga, nm., wązkie czółno, wydrążone w pniu drzewa lub wyrobione z kory, używane przez Indjan Ameryki Południowej i dzikich wyspiarzy Oceanu Wielkiego (fig.).

Pirogieneza, Pirogienetyczna gr. reakcja = zjawiska chemiczne, występujące przy bardzo wysokiej temperaturze, dotyczące zwłaszcza związków węgla.

Piroksylina, gr., bawełna strzelnicza, nitroceluloza, do której za materjał służy wata oczyszczona — p. Kolodjum.

Piromancja, gr., wróżenie z ognia.

Piromanja, gr., obłęd umysłowy, objawiający ś. w skłonności do wzniecania pożarów, do podpaleń.

Pirometr, Piroskop, gr., przyrząd do mierzenia bardzo wysokich temperatur, których termometr rtęciowy wskazać nie może.

Pirosfera, gr., ogniste płynne jądro ziemi; przestrzeń we wnętrzu ziemi, napełniona magną.

Pirotechnika, gr., sztuka przygotowywania ogni sztucznych.

Pirotelegraf, gr., telegraf ogniowy; dawanie w nocy sygnałów za pomocą ognia.

Pirożek, zdr. od Piróg.

Pirógp. Pieróg.

Pirryjski gr. taniec, taniec wojenny u starożytnych Greków; p-a miara = miara wierszowa, złożona z dwu sylab krótkich.

Piruet, fr., szybkie okręcenie ś. w miejscu wkoło na jednej nodze, opartej na końcach palców; obrót konia na tylnych nogach z podniesionemi przedniemi.

Piryt, gr., iskrzyk, związek naturalny siarki z metalami.

Pisać, kreślić głoski, z których składają ś. wyrazy, wyrażać na piśmie słowa i myśli, opowiadać, opisywać na piśmie, donosić, komunikować na piśmie, notować na piśmie; tworzyć utwory literackie, być autorem czego; uczyć ś. p. = uczyć ś. kreślić litery; umieć p. = być piśmiennym; złotemby p. jego słowa = to, co mówi, jest bardzo ważne, cenne, dostojne; co było, a nie jest, nie pisze ś. w rejestr = o rzeczach minionych niema co, niewarto mówić; to nie przy mnie p-ne = to dla mnie za trudne do zrozumienia; szeroko jeszcze o tym Dawid p-ł = to jeszcze bardzo niepewne; źle, dobrze, jędrnie, żywo, barwnie p. = mieć styl zły, dobry, jędrny i t. p.; piszą mi... = w liście donoszą; w gazetach piszą = wydrukowano w gazetach; często do mnie pisuje = donosi mi często piśmiennie, koresponduje ze mną; pisz do mnie na Berdyczów! = daj mi spokój!, nie dbam o ciebie!, skończyliśmy z sobą rachunki!; jak cię widzą, tak cię piszą = sądzą po powierzchowności; niech mię ludzie, jak chcą, piszą = niech sądzą o mnie, jak chcą; on to p-ł = jego to charakter pisma a. jego styl; p. prozą a. wierszem = układać utwory wierszowane a. niewierszowane; p. ś., być pisanym: król pisze ś. przez ó; tytułować ś. na piśmie, wyrażać na piśmie swój tytuł: pisze ś. hrabią; oświadczać ś. komu z czym, upewniać kogo o czym (piszę ś. uniżonym sługą = formuła zakończenia listu); p. ś. za kim = być z kim jednego zdania; p. ś. na co = zgadzać ś. na co, zezwalać, wyrażać swą solidarność z czym, aprobować co: p. ś. na jakieś warunki, na czyjeś zdanie i t. p.

Pisanie, rzecz., od Pisać; to, co jest napisanego, pismo, list, odezwa; utwór literacki.

Pisanina, coś dużo a niepotrzebnie napisanego; nudne pisanie.

Pisanka, jaje wielkanocne malowane, kraszanka (fig.); wszelka ozdoba na świeżo potynkowanej ścianie, rylcem dokonana.

Pisany, wyrażony na piśmie: mowa p-a, t. j. wyrażanie myśli na piśmie, nie ustna; malowany, pstry; przeznaczony: co komu p-e, to go nie minie.

Pisarczyk, Pisarek, przepisywacz, kopista, pomocnik pisarza, gryzipiórek; mało zdolny pisarz, autor nędznych utworów.

Pisarka, forma ż. od Pisarz.

Pisarski, przym. od Pisarz; znaki p-e = znaki przestankowe; kurcz p. = kurcz w palcach, przeszkadzający do trzymania pióra i innych drobnych przedmiotów.

Pisarstwo, zajęcie, urząd pisarza; praca piśmiennicza, autorstwo.

Pisarz, ten, co pisze, przepisuje, przepisywacz, kopista, najniższy urzędnik w jakiejś kancelarji, w urzędzie, zajmujący się przepisywaniem, kancelista; p. w sądzie, w cyrkule, u rejenta; p. wojskowy = urzędnik w kancelarji pułkowej; p. prowentowy = zajmujący ś. w zarządzie majątkowym spisywaniem dochodu i rozchodu zboża, okowity, bydła i t. p., prowadzący księgi gospodarcze i dozorujący robotników w polu i na gumnie, ekonom; p. leśny, p. bartny i t. d.; p. u kupca = buchalter i korespondent; nazwa urzędów różnych w dawnej Polsce: p. sądowy = urzędnik przy sądach, zasiadający na sesjach z głosem doradczym, motywujący wyroki, poświadczający ich rzetelność, składający władzom raporty o ilości spraw i wpisów; p. ziemski = pisarz sądowy przy sądach ziemskich; p. miejski a. radziecki = pisarz przy sądach miejskich; p. dekretowy koronny i litewski = pisarz na sądach, odbywanych przez króla; p. wielki koronny i litewski = zarządzający kancelarją koronną; p. polny koronny i litewski = zarządzający kancelarją wojskową przy hetmanach; p. skarbowy koronny i litewski = zarządzający wydziałem skarbu przy królach i podskarbich; p. mniejszy = pisarz przy komisjach wojskowych; autor, literat, dziennikarz; p. dziejów = historyk.

Pisarzewicz, syn pisarza.

Pisarzowa, żona pisarza.

Pisarzówna, córka pisarza.

Pisarzyna, nędzny, lichy pisarz, podrzędny urzędniczek, gryzipiórek; autor bez talentu.

Piscykultura, łć., umiejętna hodowla ryb.

Piscyna, łć., miejsce w zakrystji do zlewania wody, w której myto naczynia święte i prano bieliznę kościelną; naczynie, w którym starożytni przechowywali żywe ryby.

Pisemko, zdr. od Pismo; niewielkie, ulotne pismo, utwór okolicznościowy niewielkich rozmiarów; tytuł wydawnictwa perjodycznego dla dzieci.

Pisemnyp. Piśmienny.

Pisk, wydawanie tonu a. krzyku cienkiego i ostrego; sam ton a. krzyk cienki, ostry, przeraźliwy, przenikliwy; głos piszczący; przen., płacz, jęk, narzekanie.

Piskla, beksa, płaksa, dzieciak skłonny do płaczu, byle czego piszczący, płaczący, stękający.

Pisklątko, zdr. od Pisklę.

Pisklę, Pisklątko, ptaszę jeszcze nie opierzone, piszczące; przen., malutkie dziecię, niemowlę; człowiek, wciąż wyrzekają«y na wszystko, ślamazara, beksa.

Piskliwy, mający głos piszczący, ostry, przenikliwy: głos, krzyk p. = ciągle piszczący.

Piskorz, ryba brzuchopłetwa, ślizowata (fig.);, kręci ś., wije ś., jak posolony p., wyśliznął ś. jak p. = zręcznie, chytrze; ubogi szlachcic, szlachetka.

Piskotać (o jaskółce, o kosie), wydawać głos piskliwy, urywany.

Pismactwo, zatrudnienie pismaka, nędzne autorstwo; niedołężni autorowie, zbiór pisarzów bez talentu.

Pismaczy, przym. od Pismak.

Pismak, lichy, nieudolny pisarz, pisarek, pisarzyna, grafoman.

Pismo, alfabet, abecadło, ogół liter, służących do wyrażania myśli za pomocą pisania; pisanie, sztuka pisania, wyrażania myśli i za pomocą liter; to, co napisane: p. wyraźne, nieczytelne, krzywe, kaligraficzne; list, dokument pisany, notatka, świadectwo i t. p.; to jego p. = charakter pisma, ręka; dać co na p-ie = na papierze, nie ustnie; utwór literacki, dzieło, praca piśmiennicza, książka: p-a Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego; P. a. P. święte = ogół ksiąg Starego i Nowego Testamentu; czasopismo, gazeta, pismo perjodyczne, dziennik, tygodnik, miesięcznik; wydawać, redagować, prenumerować p.; dać wiadomość do pism, podać do pism = napisać do gazet, ogłosić co w nich i t. d.; p. sekretne = za pomocą umówionych znaków; zwąchać p. nosem = przeczuć, przewidzieć niebezpieczeństwo; w drukars., czcionki.

Pismowstręt, wstręt do pisania. szczególnie listów.

Pisnąć, wydać głos piskliwy; p. słówko = zdradzić ś., odezwać ś. z czym, przemówić; ani p-ł = nic nie powiedział, nie zdradził ś.

Pisownia, ogół przepisów pisania poprawnego, ortografja; p. etymologiczna = uwzględniająca pochodzenie wyrazów; p. fonetyczna = zgodna z wymawianiem; p. historyczna = biorąca pod uwagę przyjęty zwyczaj; p. akademicka — przyjęta przez Akademję Umiejętności w Krakowie.

Pistacja, roślina z rodziny terpentyńcowatych i owoc jej, pistacjowe drzewo, kłokocina włoska (f.).

Pistacjowy, mający kolor żółtawo-zielony z brunatnawym; zrobiony z pistacji a. z pistacją (lody p-e); p-e drzewo — p. Pistacja.

Pistol, złota moneta, używana daw. we Francji, Hiszpanji i in. krajach, różnej wartości.

Pistolecik, fr., mały pistolet; zabawka dziecinna w kształcie pistoletu.

Pistolet, gr., krótka ręczna broń palna z mocno wygiętą kolbą (fig.).

Pistoletowy, fr., przym. od Pistolet; w bilardzie: sztos p. = uderzenie kuli bilardowej kijem, bez opierania ręki na bilardzie.

Piston, fr., do broni palnej: przyrządzik metalowy z masą zapalną wewnątrz, nakładany na sztyft z otworkiem, prowadzącym do naboju (fig.); klapa czyli wentyl u instrumentów dętych; tłok stalowy w machinie parowej.

Pistonówka, fr.p. Kapiszonówka.

Pistorjusza aparat = przyrząd w gorzelniach do dystylacji i rektyfikacji.

Pisuar, fr., wychodek do urynowania, szczalnik.

Piszczałka, instrument dęty w kształcie rurki z otworami po bokach, fujarka, flecik, dudka (fig.); p-i w organach = dęte rurki w organach (f.) p. na ptaki wabik na ptaki, naśladujący ich głos; na p-ę jest, a na świeczkę niema = na zbytki są pieniądze, na potrzeby nie.

Piszczeć, dok. Pisnąć; wydawać głos piskliwy, ostry, cienki, przenikliwy; jęczeć, skwierczeć; użalać ś., lamentować, utyskiwać, narzekać; grać na piszczałce, na flecie, świstać, gwizdać; p-czy mi to w uszach = nie mogę o tym zapomnieć, nie daje mi to spokoju; bieda u niego aż p-y = okrutną cierpi biedę, nędzę; ona do tego aż p-y = rwie ś. do tego, pragnie tego namiętnie.

Piszczek, ten, co gra na piszczałce, fujarce; flecista, trębacz, surmacz; gatunek armaty.

Piszczel, narzędzie muzyczne dęte (fujara, flet, dudy, piszczałka); w hucie szklanej przyrząd w kształcie rurki, dość długi, służący do wydymania szkła; gatunek dawniejszej armaty; jedna z kości goleniowych, piszczałka nożna (f.).

Piszczony (-ego), wydawanie pisku przez tarcie na powierzchni wywoskowanej.

Piszczyk, pogardl., niższy urzędnik kancelaryjny, pisarek.

Piśmidło, nędzne, liche pismo; utwór literacki a. pismo perjodyczne, bezwartościowe.

Piśmiennictwo, zajęcie pisarza, autorstwo, praca na polu piśmienniczym, praca literacka; ogół utworów pisarskich pewnego narodu a. pewnej epoki.

Piśmienniczy, odnoszący ś. do piśmiennictwa, pisarski, literacki; ruch p., praca p-a.

Piśmiennie, przysł., za pomocą pisma, listownie, na piśmie.

Piśmienny, dotyczący pisma, odnoszący ś. do pisma, za pomocą pisma dokonywany: odpowiedź p-a = na piśmie, nie ustna; wypracowanie p-e, egzamin p.; pomnik, zabytek p., dowód p. = na piśmie; wojna p-a = polemika literacka; umiejący czytać i pisać; literacki, uczony, autorski, mający zdolności literackie, umiejący ś. wypisać.

Pitagorejczyk, uczeń a. zwolennik mędrca greckiego Pitagoresa (około 500 r. przed Chr.), wierzącego w metempsychozę.

Pitagoresa tablica = tabliczka mnożenia; P. twierdzenie, w gieom., twierdzenie, że w trójkącie prostokątnym kwadrat, wystawiony na przeciwprostokątni, równa się sumie kwadratów na dwu bokach pozostałych.

Pitka, miód pitny; pijatyka, pohulanka; i do p-i i do wybitki = do wszystkiego zdolny; ani do p-i, ani do wybitki = do niczego, niedołęga, niedorajda.

Pitnyp. Pijalny (miód p.).

Pitoreski, fr., malownicze opisy, rysunki.

Pitoreskowy, fr., malowniczy, obrazowy.

Pitrasić, licho gotować; niedbale, nieumiejętnie przyrządzać potrawy.

Piunezka, fr., płaski sztyfcik ze szparką, którym przytwierdza ś. papier do deski, pluskiewka.

Piuri, żółty barwnik indyjski, barwa indyjska.

Piuska, czapeczka księża, okrywająca tonsurę, mycka, kalotka.

Piwiarnia, restauracja z wyszynkiem piwa, bawarja.

Piwiarniany, przym. od Piwiarnia; zakład p-y = bawarja.

Piwiarz, właściciel piwiarni; człowiek, namiętnie pijący piwo.

Piwko, zdr. od Piwo; dobre, smakowite piwo.

Piwne (-ego), napiwek, tryngeld.

Piwnica, izba podziemna, zwykle sklepiona, pod budowlą a. osobno zrobiona, przeznaczona na trunki, jarzyny, mleczywo i t. p.; zapas wina, przechowywanego w beczkach i w butelkach w piwnicy; szynkownia, winiarnia w podziemiu; ciemnica, podziemne więzienie, loch.

Piwniczka, zdr. od Piwnica.

Piwniczny, przym. od Piwnica; powietrze p-e = ciężkie, przejęte stęchlizną.

Piwniczy, dozorca nad piwnicami z trunkiem (np. w klasztorze, w zamku); urząd dworski w dawnej Polsce; pracownik w piwnicy winnej a. piwnej.

Piwny, odnoszący ś. do piwa; zrobiony z piwa a. z piwem; ocet p., drożdże p-e; obwarzanki p-e = używane dawniej na przekąskę przy piwie; mający kolor piwa, brunatno-bronzowy (oczy p-e).

Piwo, napój, otrzymywany za pomocą fermentacji słodu, głównie jęczmiennego, z dodaniem wywaru chmielowego: p. antałkowe = nalewane wprost z antałka; p. butelkowe = ściągane w butelki; iść na p. = do piwiarni; dać komu na p. = dać napiwek, tryngeld; narobić, nawarzyć sobie p. = narobić kłopotu, ambarasu, zmartwienia; wypij p., coś je nawarzył = ponieś skutki swej nierozwagi a. swoich intryg; młode p. musi wyszumieć = mówi ś. o młodym hulace, co do którego jest nadzieja, że ś. ustatkuje; wypijesz p. swego warzywa = poniesiesz skutki swych uczynków; złe p. warzyć = siać rozterki między ludźmi.

Piwonja, roślina ogrodowa z rodziny jaskrowatych (fig.).

Piwosz, człowiek, lubiący namiętnie pić piwo, pijący dużo piwa, bibosz.

Piwowar, ten, co piwo robi, warzy; właściciel browaru.

Piwowarczyk, syn piwowara, chłopiec, uczący ś. piwowarstwa, czeladnik w browarze.

Piwowarnia, zakład, gdzie piwo robią, warzą, browar piwny.

Piwowarski, przym. od Piwowar.

Piwowarstwo, umiejętność robienia, warzenia piwa; zajęcie piwowara.

Piwsko, zgr. od Piwo; złe piwo.

Piza, fr., budowla, w której ściany są zrobione z ubijanej gliny, zmieszanej z plewami, słomą a. wrzosem, mur pizański.

Pizang, malajs., roślina banan.

Pizański fr. murp. Piza.

Pizolit, gr., rodzaj minerałów z gromady sylikoidów, grochowiec.

Piżmaczek, roślina z rodziny przewiercieniowatych, piżemko (fig.).

Piżmo, hebr., masa mazista, czerwonawobrunatna, tłusta, zapalna, o silnym zapachu, znajdująca ś. w gruczole brzusznym zwierzęcia, zwanego piżmowcem, po wysuszeniu używana do pachnideł i jako lek podniecający (bywa i sztuczna).

Piżmoszczur, zwierzę ssące z rzędu gryzoni, z rodziny nornic, dostarczające futra, znanego pod nazwą piżmowców a. małp (fig.).

Piżmować, napawać piżmem; p. ś., perfumować ś. piżmem.

Piżmowiec, zwierzę ssące przeżuwające bezrogie, z rodziny piżmowców, dostarczające piżma (fig.); w lm., futro z piżmoszczura.

Piżmowy, zrobiony z piżma lub zaprawiony piżmem; p-e ziele — p. Piżmaczek; grusza p-a, rodzaj gruszy; kaczka p-a, zwierzę ssące owadożerne z nogami płetwowatemi.

Pjedestałp. Piedestał.

Pjemja, gr., ropne zatrucie krwi.

Pjeta, wł., pobożność, miłosierdzie.

Pjetysta, łć., przejęty pjetyzmem.

Pjetyzm, łć., podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, wielkie poszanowanie kogoś a. czegoś; fanatyczne trzymanie ś. formułek obrzędowych.

Pjezometr, gr.p. Piezometr.

Pjuskap. Piuska.

Plac, nm., miejsce pod gołym niebem, służące do jakiego celu, gdzie ś. co odbywa; kawał ziemi, mający być zużytkowanym; obszar gruntu nie zabudowanego w mieście; obszerne miejsce wśród miasta, gdzie ś. kilka ulic zbiega, rynek; miejsce pod budowę domu; miejsce, na którym ś. coś znajduje, stoi; miejsce, gdzie się coś dokonywa a. dokonało: np. p. boju; p. broni = miejsce parad wojskowych; dostać komu p-u, dotrzymać p-u = nie ulęknąć ś. kogo, nie cofnąć ś., nie uciec; stawić ś. na p-u = do pojedynku, do boju; ostrzelać p. = nie zastawszy przeciwnika na placu pojedynku, strzelić w powietrze i ogłosić go za człowieka niehonorowego; wyzwać kogo na p. = na pojedynek; otrzymać p. = odnieść zwycięstwo; wyjeżdżać z czym na p. = wyrywać ś. z czymś niepotrzebnym.

Placadjutant, nm., oficer pomocnik placmajora.

Placek, płaskie, cienkie ciasto pieczone (p. z miodem, z makiem, z serem, z konfiturami, z szafranem); p-iem padać przed kim = padać komu do nóg, jak długi, na znak uniżoności, korzyć ś. przed kim; masz, babo, p.! = to ci los!; utwór zdatny tylko pod p. = lichy, niedołężny.

Placer, miejsce, zawierające złoto, pole złotodajne, piaski w rzece, zawierające złoto.

Placet, łć., dosł.: podoba ś., przyjmuję; dać swoje p. = zgodzić ś. na co.

Placka, nm., klapka skórzana, na kijku uwiązana, do zabijania much, packa.

Plackarta, nm., bilet na miejsce numerowane w wagonach, niektórych pociągów kolejowych.

Plackomenda, nm., biuro plackomendanta, komendantura.

Plackomendant, nm., oficer, sprawujący nadzorczą władzę w sprawach wojskowych nad większą załogą miasta lub twierdzy.

Plackowaty, z kształtu zbliżony do placka.

Placmajor, nm., oficer, kierujący biurowemi sprawami komendy, przydany do pomocy głównemu komendantowi miasta lub twierdzy.

Placowe, nm., opłata za miejsce na placu za kramy, składowe.

Placówka, polna straż; żołnierze, postawieni na przedniej straży wojska; miejsce tej straży; posterunek, wideta, awanpost; zameczek obronny, forteczka, fortalicja; ważne, odpowiedzialne stanowisko w życiu społecznym.

Placuszek, zdr. od Placek.

Plafon, fr., sufit zdobny malowidłami, stiukiem a. rzeźbą.

Plaga, łć., w lm., p-i = uderzenia batogiem, kijem, bicie, chłosta; klęska, kara boska, bicz boży, dopust boży, nieszczęście, prześladowanie; to p. na mnie! = skaranie boże; rzecz nieznośna, przykra; a to istna p.! = ta rzecz nie do zniesienia!; siedm p-g egipskich = wszystkie nieszczęścia i klęski.

Plagalna łć. kadencja = rodzaj kadencji właściwej śpiewowi gregorjańskiemu; p-y śpiew = śpiew w muzyce gregoriańskiej, w którym finał znajduje ś. w środku utworu zamiast na końcu.

Plagjat, łć., kradzież literacka lub artystyczna, przywłaszczenie Cudzych pomysłów i podawanie ich za własne.

Plagjator, łć., pisarz, wypisujący ustępy z obcych dzieł i podający je za własne.

Plagoskop, gr., chorągiewka na dachu, wskazująca kierunek wiatru, zwłaszcza połączona ze znajdującą ś. pod sufitem różą wiatrów.

Plajta, ang., zbankrutowanie, podstępne bankructwo.

Plaka, fr., wyroby platerowane.

Plakard, fr., rozkaz, zawiadomienie, rozporządzenie, ogłoszenie przybite o rozkazach.

Plakat, Plakata, łć., ogłoszenie, umieszczone w miejscach widocznych, na murach ulicznych, na kjoskach i t. p.. afisz.

Plakieta, fr., płaskorzeźba w metalu, rodzaj medaljonu.

Plama, znak odmiennej barwy na powierzchni jakiegoś ciała, szpecący je: p. na ubraniu, na ciele, p. atramentowa na papierze czyli kleks; wywabianie p-m; ta p. nie puści = nie da ś. wyprać, wywabić; przen., zmaza, zakała, i piętno hańbiące: p. na honorze, na sumieniu; centka odmiennej maści na sierści zwierzęcia; p-y na słońcu = miejsca ciemniejsze na tarczy słonecznej.

Plamica, choroba, w której pokazują się na ciele duże plamy purpurowe.

Plamić, plamami brudzić, robić na czym plamy, brukać, zanieczyszczać, walać; przen., kazić, poniżać, hańbić, zniesławiać; p. ś., brukać, brudzić ś. czym; przen., kazić ś., zniesławiać ś., kalać ś.; p. ś. krwią czyjąś = popełniać zabójstwo, przyczyniać ś. do śmierci czyjejś.

Plamisty, pełen plam, pokryty plamami; łatwo plamiący ś.

Plamka, zdr. od Plama.

Plamonik, środek chemiczny do wywabiania plam, np. na ubraniu.

Plan, łć., naprzód obmyślony w szczegółach sposób wykonania jakiego przedsięwzięcia; w głównych punktach wytknięty szkic, zarys jakiej pracy; pomniejszony rysunek budynku lub miejscowości, dający obraz miejsca, zajętego przez przedmiot, położenia i stosunkowych wymiarów pojedyńczych części: zdejmować p-y; poziome przecięcie, projekt budynku lub robót inżynierskich, grundrys; porządek, w jakim są rozmieszczone przedmioty w stosunku do widza: pierwszy p. = przedmioty najbliższe; dalszy p., drugi p.; sytuacyjny p. = pokazujący położenie budynków, drzew, wód i t. p. względem siebie; pomieszać, pokrzyżować komu p-y = przeszkodzić mu w jego zamierzeniach; przen., program, rozkład, porządek, w jakim sprawy mają być rozstrzygane, stopień zajęcia, jaki budzą co do swej ważności, nagłości; projekt, zarys, zamiar, pomysł, widoki na przyszłość.

Plandeka, nm., płótno nieprzemakalne do przykrywania towarow lub rzeczy.

Planeta, gr., ciało niebieskie, biegnące naokoło słońca po drodze zbliżonej do koła i otrzymujące od niego światło i ciepło.

Planetarjum, łć., przyrząd naukowy, poruszany mechanizmem zegarowym lub korbą, przedstawiający nasz układ słoneczny i ruch planet dokoła słońca (fig.).

Planetarny gr. a. słoneczny system = w astr., nazwa całości świata, składającej ś. z wielkiego ciała niebieskiego zwanego słońcem, i mniejszych ciał (planet), krążących około niego.

Planetnik, gr., astronom, gwiaździarz; astrolog, umiejący niby czytać w planetach, wyprowadzać proroctwa z planet.

Planetoida, gr., mała planeta, niedostrzegalna prawie gołym okiem, krążąca dokoła słońca, asteroida.

Planiglob, Planisfera, gr., mapa gieograficzna półkuli ziemi lub nieba.

Planik, zdr. od Plan.

Planimetr, gr., przyrząd do mechanicznego mierzenia powierzchni figur płaskich, integrator (fig.).

Planimetrja, łć., część gieometrji, zajmująca ś. badaniem figur płaskich, t. j. leżących na jednej płaszczyźnie; gieometrja płaska.

Planisfera, gr.p. Planiglob.

Planizacja, łć., urządzanie i wykonywanie podług zrobionego planu.

Planki, nm., deski, służące do obicia okrętu wewnątrz.

Plankt, łć., narzekanie żałosne, pieśń żałosna, tren, lament.

Plankton, gr., jakikolwiek organizm, żyjący w głębi oceanu; drobniutkie istoty, pływające na powierzchni morza.

Planografja, gr., sposób drukowania z powierzchni płaskich, na których rysunek nie jest ani wgłębiony, ani wypukły.

Planować, łć., układać plany, projektować; równać powierzchnię gruntu, równać ziemię, niwelować; maczać papier drukowy w wodzie z klejem, żeby na nim atrament nie zalewał.

Planowy, nm., przym. od Plan; dążący, zmierzający do jakiegoś planu, naprzód obmyślony.

Plansza, fr., płyta rytowana do odbijania z niej rycin; rycina, sztych.

Plant, fr., nasyp pod kolej żelazną (fig.); p-y a. plantacje = nasypy, miejsca do przechadzek naokoło miasta, wysadzone drzewami i krzewami (p-y krakowskie).

Plantacja, łć., obszar gruntu użyty pod uprawę roślin przemysłowych; sadzenie i uprawa tychże roślin — p. Plant.

Plantator, łć., uprawiający na większą skalę rośliny przemysłowe; właściciel plantacji (zwłaszcza w Ameryce); przen., wyzyskiwacz pracy ludzkiej.

Plantować, łć., wyrównywać powierzchnię gruntu, niwelować teren, aby przedstawiał równą płaszczyznę; sadzić rośliny przemysłowe.

Plask, odgłos, powstający przy uderzeniu jednej powierzchni płaskiej o drugą przy klaskaniu rękami; odgłos przy uderzeniu o powierzchnię wody, plusk.

Plaskać, dok. Plasnąć; uderzać na płask, padać na płask; klaskać.

Plasma, gr., minerał, drogi kamień, ciemno-zielona odmiana chalcedonu — p. Plazma.

Plasnąć, nied. Plaskać; uderzyć płazem, na płask, upaść na płask, klapnąć; chlapnąć; klasnąć.

Plasować, fr., umieszczać; dawać miejsce, posadę, zajęcie chlebodajne; sadzać.

Plaster, nm., masa lecznicza, rozsmarowana na tkaninie, do przykładania na stłuczenia, rany, owrzodzenia i t. p.; p. miodu, wosku = płat wosku z miodem a. bez miodu, wykrojony z ula.

Plasterek, nm., zdr. od Plaster; p. angielski = lepki plaster do zaklejania drobnych skaleczeń; krążek cienki a płaski; krajać jabłka, kartofle, cytrynę, cebulę w p-ki; przyłożyć p. = chcieć uspokoić, pocieszyć.

Plastron, fr., blacha kirysu, osłaniająca piersi, skórzany, miękko wysłany napierśnik dla ochrony od ciosu rapirem przy nauce fechtunku (fig.); rodzaj krawatu z szerokim płatem, spadającym na piersi jako zakończenie; płaskie przybranie ubioru na piersiach; przen., iron., osoba, towarzysząca komu dla opieki, przyzwoitości; nudny a nieunikniony towarzysz.

Plastrowaty, kształtu plastra.

Plastycyzm, gr., zdolność nadawania słowami a. rysunkiem wyrazistości, wypukłości opisom lub obrazom.

Plastyczność, gr., wypukłość, uwypuklenie, uwydatnienie, bryłowatość; zdolność przyjmowania oraz zachowywania nadawanych kształtów; zaleta rysunku, malowidła, w którym przedmioty bryłowato odskakują od tła, zdają ś. mieć naturalną wypukłość; w utworze literackim: obrazowość, barwność stylu, dająca obrazy, odznaczające ś. wielką prawdą życiową, które niemal widzimy.

Plastyczny, gr., dający ś. urabiać w dowolne kształty; wypukły, bryłowaty; obrazowy, barwny; p-e sztuki = te sztuki piękne, które obejmują dzieła, przedstawiające ś. w kształtach, bryłowatych (architektura, rzeźba, snycerstwo); p-a operacja = wstawienie innego kawałka skory w miejsce zniszczonej chorobą a. brakującej po operacji.

Plastydy, Plastydje, gr., ciałka, otaczające jądro komórki roślinnej a. zwierzęcej, bjoplasty, leucyty.

Plastyka, gr., sztuka tworzenia z materjałów miękkich (glina, wosk) lub twardych (marmur) przedmiotów w ich kształtach naturalnych lub zmniejszonych a. powiększonych; uwypuklenie, uwydatnianie, przedstawianie kształtów w formach wydatnych, wypukłych, wyrazistość, wydatność; kształt powierzchni ziemi — p. Plastyczność.

Plata, nm., płyta, tafla, blat, klisza; blacha, stanowiąca część zbroi; p. emulsyjna = tafelka szkła, pokryta warstwą żelatyny, zawierającą bromek srebra.

Platan, łć., jawor, klon.

Plater, cienka warstewka złota a. srebra, którą ś. powleka dla ozdoby a. dla trwałości przedmiot, zrobiony z lichszego metalu; wyroby platerowane.

Platerować, powlekać platerem.

Platforma, fr., dach płaski; miejsce sztucznie podwyższone i wyrównane; łoże działa; podwyższony pomost przed dworcem kolejowym, peron; otwarta część wagonu osobowego; wagon towarowy nie przykryty; rodzaj wozu z szeroką płaską płytą do stawiania lub kładzenia na nią ciężarów (fig.); ogół zasad, według których jakie stronnictwo a. korporacja zamierza działać, i celów, które chce osiągnąć.

Platgzyms, nm., gzyms ozdobny o dużym wyskoku z platą poziomą na wierzchu, np. u kominka.

Platka, nm., zdr. od Plata.

Platoniczna gr. miłość = miłość idealna, duchowa, pełna czci, wolna od zmysłowości.

Platonizm, gr., filozofja Platona, której podstawą jest świat idei, dobra, piękna, prawdy.

Platonizować, gr., czuć, marzyć, rozumować platonicznie.

Platoński, gr., odnoszący ś. do Platona.

Platyna, hiszp., najcięższy ze szlachetnych metali, koloru biało-szarawego.

Platynowy, hiszp., zrobiony z platyny; odnoszący ś. do platyny; p-a gąbka = otrzymywana technicznie platyna w postaci masy dziurkowatej, ma własność pochłaniania niektórych gazów i zgęszczania ich tak silnego, że ś. zapalają, służy do utleniania i do niecenia ognia.

Plazgotać, babrać ś., brzechtać, mącić.

Plazma, gr., ciało białkowate, półpłynne, stanowiące pierwiastkową materję składową tworów organicznych, to samo co protoplazma, zaródź (fig.), płynne osocze krwi, żółtawo-bezbarwne — p. Plasma.

Plazmodja, gr., masa śluzowata grzybów śluzowców.

Plazmogonja, gr., powstawanie organizmów z materji zawierającej białko (hipoteza Haeckela).

Plaża, fr., morskie wybrzeże płaskie i otwarte, z łagodną spadzistością ku morzu; miejsce do i spaceru nad morzem.

Plażyć, bić kogo czym płaskim, chodzić, słaniam ś, zataczam ś., np. płazem pałasza; dawać komu plagi, uderzać, bić.

Plądrować, nm.p. Plondrować.

Pląs, częściej w lm., p-y, skoki, tańce wesołe z gestami i podrygami; pójść w p-y = zacząć tańczyć; być w p-ach względem kogo = nadskakiwać mu, mizdrzyć ś. do niego; o koniu: robić skoki, lansady; cały dzień w p-ach = ciągle skaczący, tańczący, wesoły; wiecznie niespokojny; pająk dwupłucny, podskakujący, hopek.

Pląsacz, ten, co wyprawia pląsy, tanecznik, danser.

Pląsać, skakać, tańczyć, podrygiwać; o zwierzętach: robić skoki, lansady, susy; skakać z radości weselić ś., podrygiwać z uciechy.

Pląsawica, choroba nerwowa, znana pod imieniem tańca św. Wita.

Plątać, wikłać, supłać, gmatwać: p. nici, przędzę, sznurek, włosy; p. sprawę= robić ją zawiłą, mącić, zaciemniać; wplątywać kogo a. co w co; mieszać kogo w co, wciągać kogo w co: mieszać jedno z drugim, brać jedno za drugie; związywać, pętać, krępować, nakładać więzy, pęta; p. ś., wikłać ś., supłać ś., gmatwać ś.; mieszać ś., przewijać ś., przechodzić, mijać w bezładnym korowodzie; dawać bezładno, sprzeczne, niejasne odpowiedzi: kręcić ś. gdzie bez celu, przeszkadzając innym w robocie: p. ś. jak piąte koło u wozu; owijać ś. koło czego (o bluszczu, grochu, powoju); mieszać ś. wtrącać ś. w co, wdawać ś. w co; p-cze mi ś. w głowie = mąci ś., kręci ś.; język mi ś. p-cze = wypowiada mi posłuszeństwo, nie mogę mówić wyraźnie i logicznie (ze wzruszenia, z przerażenia i t. d.): nogi mi ś. p-czą = nie mogę prosto chodzić, słaniam ś. zataczam ś., chwieję ś. (z pijaństwa, z osłabienia i t. p.).

Plątanina, coś splątanego, zagmatwanego, powikłanego (nici, przędza); chaos, zamieszanie, nieład; żmudne rozplątywanie czegoś posupłanego.

Plątawa, roślina z rodziny liljowatych.

Pleban, łć., proboszcz wiejski, paroch.

Plebanja, łć., urząd plebana: dom i grunt, należący do plebana przez czas jego urzędowania.

Plebański, łć., dotyczący plebana a. plebanji.

Plebej, Plebejusz, łć., w starożytnym Rzymie człowiek z gminu, z ludu, nie mający praw obywatelskich; nieszlachcic, chłop a. mieszczanin.

Plebejuszka, Plebejka, łć., forma ż. od Plebejusz, Plebej.

Plebiscyt, łć., w starożytnym Rzymie uchwała zapadła na zgromadzeniu plebsu, pod przewodnictwem trybuna: uchwała narodowa, wynikła z głosowania powszechnego.

Plebs, łć., lud, gmin.

Plecak, torba płócienna na drobiazgi podróżne do noszenia na plecach w podróży pieszej.

Plech, blacha, ciemię; krosta — p. Plesz.

Plecionka, sznur pleciony, taśma, robiona robota plecioną, wianek a. girlanda z kwiatów, równianka, mata: sprzęt, zrobiony przez plecienie, koszyk z łozy, kobiałka: flaszka oplatana do wódki; p. z włosów = warkocz, promień włosów spleciony; przen. pasmo, ogniwo zjawisk, następujących jedno po drugim.

Pleciuga, dużo mówiący o wszystkiem, papla, gaduła, plotkarz.

Plecki (-ów), zdr. od Plecy; małe plecy, plecy u dziecka.

Plecowy, przym. od Plecy.

Plecówka, część mięsa wołowego od pleców, od łopatki.

Pleczyć, stawiać jednego do drugiego plecami; zbijać, nadwerężać plecy (p. konia); p. ś. = stawać jeden do drugiego plecami; (o koniu) zbijać, nadwerężać sobie plecy.

Plecy, tylna strona tułowia między karkiem a krzyżem, grzbiet (fig.); górna część grzbietu od ramion aż do dolnej krawędzi łopatki; szeroki, wązki w p-ach; leżeć na p-ach, paść na p. = na wznak; bić po p-ach, dźwigać ciężary na p-ach, oprzeć ś. o co p-ami; spaść komu na p. = być komu ciężarem, być u kogoś na utrzymaniu; poparcie, stosunki, protekcja; mieć mocne p., mieć p. za sobą; część ubrania, przypadająca na p.; poręcz do oparcia u krzesła, u fotela, u kanapy; tylna ściana jakiegoś sprzętu (szafy, komody, łóżka).

Pleczysty, mający mocne, szerokie plecy, barczysty.

Pleć (pielę, pielesz, piele, pełłem, pielony), oczyszczać z zielska, wyrywać chwasty, rosnące między roślinami użytecznemi i głuszące je.

Pled, ang. rodzaj płaszcza górali szkockich z grubej wełnianej kraciastej tkaniny (fig.); duży szal wełniany gruby, w kratę a. inny deseń, służy do przykrycia.

Plejada, gr., gromada małych gwiazd w konstelacji byka; szereg znakomitych pisarzy mniej więcej jednoczesnych.

Plejzerować, nm., ranić, kaleczyć bronią białą.

Plejzerowany, fr., raniony, skaleczony pałaszem i t. d.

Plektrum, gr., pałeczka do uderzania w struny instrumentu muzycznego dla wydobycia z nich głosu, używana przez starożytnych przy grze na lirze.

Plemić, wydawać potomstwo, rodzić, płodzić, rozmnażać, mnożyć, rozpleniać; p. ś., rozpleniać ś., rozmnażać ś., rozradzać ś.

Plemię, potomstwo, potomkowie, pokolenie, ród, rodzaj; szczep, grupa narodów pokrewnego pochodzenia (p. słowiańskie, giermańskie); rasa, wielka gromada narodów, mających wspólne cechy fizyczne i duchowe (p. kaukaskie, mongolskie); p. jaszczurcze = niegodziwi, wyrodni ludzie, niegodziwiec, wyrodek; p. szlachetne = nieodrodne dziecię, albo dzieci szlachetnych ojców; psie p. = łajdak, łajdacy, łotry.

Plemionko, zdr. od Plemię; drobne, nieliczne plemię, narodek.

Plemnia, organ roślinny, w którym wytwarzają ś. plemniki (fig.).

Plemnik, ruchoma komórka nasienna w nasieniu samczym u roślin (fig.).

Plenarne łć., zebranie — zgromadzenie ś. wszystkich członków jakiej instytucji dla narad, walne posiedzenie.

Plenerzysta, fr., malarz, który w utworach swoich szczególnie unika ostrych kontrastów światła i cieniów, uwzględnia zaś efekt kolorystyczny, oddający przejrzystość powietrza i bogactwa światła.

Plenić, rozmnażać, mnożyć, płodzić, rozpładzać; przynosić plony, plennym czynić, wypleniać, wykorzeniać, wytępiać, wyniszczać, wygładzać; p. ś. = rozmnażać ś., mnożyć ś., rozpładzać ś., rodzić ś. obficie.

Pleniówka, owad dwuskrzydły długorogi (fig.).

Plenipotencja, łć., pełnomocnictwo, upoważnienie do działania w sprawach danej osoby.

Plenipotencjarjusz, łć., pełnomocnik monarszy, poseł drugiego rzędu przy dworze, gdzie niema ambasadora z jego państwa.

Plenipotent, łć., pełnomocnik, upoważniony przez mocodawcę do działania w jego imieniu; zarządzający majątkiem i interesami właściciela wielkiej posiadłości ziemskiej.

Plenny, wydający obfity plon. liczne potomstwo; urodzajny, płodny, bujny, szybko ś. rozmnażający.

Plenum, łć., ogół, wszyscy; pełne posiedzenie lub zgromadzenie.

Pleochroizm, gr.p. Polichroizm.

Pleomorfizm, gr., wielopostaciowość.

Pleonast, gr., minerał, drogi kamień: czarna odmiana spinelu.

Pleonastyczny, gr., zawierający pleonazmy, przepełniony pleonazmami, będący pleonazmem.

Pleonazm, gr., większa ilość wyrazów lub zdań, aniżeli potrzeba do określania rzeczy, nagromadzenie jednoznacznych wyrazów, wada stylu przeciwna zwięzłości (p. rozmyślnie użyty w stylu pięknym dodaje mu barwności, siły i dobitności).

Pleorama, gr., w teatrze dekoracja ruchoma przesuwająca ś.; rodzaj panoramy.

Plereza, fr., białe obszycie sukni żałobnej, pokryte czarną krepą; pióro zwieszające ś. na kapeluszu damskim (fig.)

Plesymetr, gr., stukawka, pukadło: płytka z kości słoniowej, służąca wraz z młoteczkiem do opukiwania lekarskiego (fig.) — p. Perkusja.

Plesz, krążek wygolony na wierzchołku głowy u księży, tonsura, łysina; gołe miejsce wśród zboża (fig.).

Pleszka, zdr. od Plecha; głowa gwoździa a. śruby; ptak wróblowaty śpiewający z rodziny drozdów, kopciuszek (fig.).

Pleszowaty, łysy, pozbawiony włosów.

Pleść, łączyć z sobą dwa albo więcej pasm, sznurków, drutów, nici, promieni włosów, gałązek i t. p., przekładając jedno przez drugie; splatać, zaplatać, wić: p. kosze, włosy, tasiemki, płoty; przen., głupstwa prawić, bzdurzyć, mówić bez sensu, mówić dużo a bezładnie: p. trzy po trzy, p. koszałki opałki, p. duby smalone; p. ś., plątać ś., splatać ś., okręcać ś., owijać ś.: powój ś. p-cie około płotu; zdarzać ś., wydarzać ś., wynikać ze zbiegu okoliczności: wszystko ś. dziwnie p-cie na tym tu biednym świecie; p-cie ś. w głowie, w oczach = troi ś., marzy ś., śni ś., miesza ś.

Pleśniak, stary miód pitny; roślina z gromady grzybów, z rodziny pleśniakowatych.

Pleśniawka, wysypka na błonie śluzowej ust, zwłaszcza u dzieci, afty, bedłki, grzybki.

Pleśnica, grzybek chorobotwórczy.

Pleśnieć, pokrywać ś. z wierzchu pleśnią, gnić, butwieć, psuć ś. z wierzchu; przen., gnuśnieć.

Pleśniwy, pokryty pleśnią, podobny do pleśni, koloru pleśni; koń p. = maści cisawej, biało nakrapiany.

Pleśń, roślina z gromady grzybów (fig.); bedłki, zgaga, grzybki w jamie ustnej, rodzaj wysypki; cecha starości: p. wieków okrywa te odległe zdarzenia.

Pletliwy, Plotliwy, wielomówny, gadatliwy, prawiący nie do rzeczy, trzy po trzy; gaduła; pochodzący z plotek, zmyślony, fałszywy.

Pletnia, rzemień do bicia, składający ś. z kilku pasków, nieco z początku splecionych; coś splecionego, powrosło (ze sznurów konopnych, ze słomy i t. p.).

Pletniak, płot z chróstu pleciony.

Pletometrja, nienaturalna ilość jakich części ciała, np. 6 palców.

Pletora, gr., krwistość całego organizmu (jako oznaka zdrowia) lub oddzielnych części ciała; nadmiar krwi; przen., nadmiar, przepełnienie.

Pletwa, Płetwa, płaska fałda skóry, mieszcząca ś. na grzbiecie ryb a. zakończająca ich kończyny, służąca rybom do poruszania ś. (2 fig.); błony, łączące palce u nóg niektórych ptaków i gadów (fig.).

Pletwal, zwierzę ssące z rzędu wielorybów bezzębnych (fig.).

Pletwisty, posiadający płetwy.

Pletwonogi, Płetwonogi, mający u nóg płetwy; rząd ptaków, rząd zwierząt ssących.

Pleura, gr., opłucna, błona, wyściełająca wnętrze klatki piersiowej, obejmująca płuca.

Pleurotomja, gr., operacja chirurgiczna rozcięcia klatki piersiowej.

Pleuroza, gr., zapalenie opłucnej.

Pleurytyczny, gr., dotyczący opłucnej.

Plewa, obsłonka, zastępująca u roślin trawiastych kielich i koronę kwiatu (fig.).

Plewczany, składający ś. z plewek.

Plewiaczka, Pielaczka, kobieta pieląca.

Plewiarz, Pielacz, robotnik zajęty pieleniem.

Plewiasty, podobny z kształtu do plew; obfitujący w plewy, pełen plew, ościsty: chleb p.

Plewiep. Plewa.

Plewikwiat, roślina z rodziny amarantowatych, grzebykowiec.

Plewka, zdr. od Plewa; cieniutka błonka na komórce organicznej.

Plewnik, skład na plewy.

Plewy, Plewie, okruchy kłosów, słomy, ziarna pomieszane, odpadające przy młóceniu zboża, zgoniny.

Plezjopja, gr., krótkowzroczność, nabyta wskutek rozpatrywania przedmiotów bardzo drobnych.

Plezjozaurus, gr., wężojaszczur, olbrzymi płaz kopalny, z małą głową, a bardzo długą szyją i kadłubem zwierzęcia ssącego, znajdowany w pokładach mezozoicznych (fig.).

Plichta, budka na małym statku dla prowadzącego statek.

Plija, fr., w niektórych grach hazardownych równa liczba oczek u bankiera i ponitera; zagięcie rogu karty w grze karcianej.

Plika, Plik, łć., zwój, pęk papierów.

Plika, łć., kołtun (mniemana choroba włosów).

Plinta, gr., cegła płaska, kwadratowa podstawa pod kolumny, filary i t. p.

Pliocen, gr., Plioceniczna formacja, w gieol., wierzchnie najpóźniejsze (najmłodsze) warstwy pokładów trzeciorzędowych, złożone z pokładów żwirowych, piaskowych i grubej gliny.

Plisa, fr., przybranie sukni damskiej na wierzchu lub u dołu pod spodem, w rodzaju taśmy ze skośnego materjału (f.).

Plisować, fr., obszywać plisą, przybierać plisą.

Pliszka, ptak wróblowaty śpiewający (fig.); gra dziecinna, polegająca na wyrzucaniu drewienek, tak aby padły stroną białą lub czarną wedle umowy; w p-i ci grać = mówi ś. o nieumiejętnym graczu.

Plomba, fr., ołowiana pieczęć przy towarach jako znak opłaconego cła a. jako znak fabryczny; masa (kit lub metal), wypełniająca ząb wypróchniały.

Plombiarz, fr., przykładający plomby do towarów.

Plombować, fr., przyczepiać do towarów plomby; wkładać plomby do spróchniałych zębów.

Plon, zbiór zboża, żniwo; sprzęt, urodzaj; przen., owoc, skutek, wynik usiłowań, rezultat; okrężne, dożynki.

Plondrować, Plądrować, nm., rabować, grabić, łupić; przetrząsać, przewracać wszystko, szukając czegoś.

Plonny, dający obfity plon; plenny, korzystny, intratny, zyskowny.

Plonować, kwitnąć, zakwitać (o zbożu); wydawać pion obfity, obradzać.

Plotka, wieść fałszywa, zmyślona, kłamstwo, wymysł, zwłaszcza uwłaczające czyjemuś dobremu imieniowi; obmowa, oszczerstwo, zniesławienie kogoś; niepotrzebne roznoszenie tego, co ś. usłyszało lub dowiedziało; bzdurstwo, głupstwo, banialuka; człowiek, roznoszący plotki, pleciuga.

Plotkarka, forma ż. od Plotkarz.

Plotkarstwo, robienie, roznoszenie plotek; zbyteczne rozpowiadanie, co gdzie ś. działo, gadulstwa.

Plotkarz, człowiek, zajmujący ś. robieniem i roznoszeniem plotek; niedyskretny rozpowiadacz, co gdzie ś. działo, co usłyszał.

Plotkować, robić plotki, roznosić plotki.

Plucha, flejtuch, brudas, flądra; łajdak; szubrawiec; słota, niepogoda.

Pluchać, Pluchotać, lać z wysoka tak, że płyn wydaje pluskanie; o deszczu: padać rzęsiście kroplami w wielkiej ilości z pluskaniem.

Pluchota, niepogoda, czas dżdżysty, słota.

Pluć, Plwać, dok. Plunąć; wyrzucać z ust ślinę a. flegmę; p. na kogo, na co = gardzić kim albo czym, lekceważyć kogo a. co; p. w sufit, p. wyżej nosa = pysznić ś.; p. i łapać = spędzać czas bezczynnie, nie mieć nic do roboty; strzelać salwą, kulami.

Pludrak, nm., człowiek ubrany w pludry; pogardl., Niemiec.

Pludry, nm., spodnie buchaste, workowate, szarawary, hajdawery; przen., pogardl., Niemcy.

Plugastwo, brud, nieczystość, rzecz ohydna, obrzydliwa, odpychająca, wstrętna; śmiecie, nieczystość, robactwo; czynność, postępek ohydny; istoty plugawe.

Plugawić, brudzić, walać, zanieczyszczać; przen., kazić, hańbić, bezcześcić; p. ś., brudzić ś., zanieczyszczać ś., paskudzić ś.; przen., kazić ś., bezcześcić ś., hańbić się.

Plugawiec, człowiek nieochędożny, brudny; flejtuch, niechluj, plucha; przen., wszetecznik, bezwstydnik, bezecnik, sprośnik.

Plugawieć, stawać ś. plugawym.

Plugawo, Plugawie, przysł. od Plugawy.

Plugawość, nieczystość obrzydliwa, nieochędostwo, ohyda, bezwstyd, brudy, bezeceństwo, wszetecznictwo; rzecz jaka lub przedmiot obrzydliwy.

Plugawy, brudny, niechlujny, ohydny; bezwstydny w postępowaniu, w mówieniu; nikczemny, haniebny, wszeteczny, sprośny.

Plumaż, fr., pióropusz, kita z piór.

Plumpudding, ang., narodowa potrawa angielska z mąki i tłuszczu wołowego z rozmaitemi przyprawami.

Plunąćp. nied. Pluć.

Pluralizm, łć., zmysł społeczny, duch społeczny a. korporacyjny; uznanie równouprawnienia; pogląd, według którego podstawami bytu są nieskończenie liczne, jakościowo różne substancje; monadologja Leibniza.

Pluralny, łć., przym. od Pluralność; p-a ordynacja wyborcza, pluralność, zapewnienie większej liczby posłów tej klasie obywateli, która ma wyższy cenzus wyborczy, uprzywilejowany przez ordynację wyborczą.

Plus, łć., w matematyce znak dodawania lub wielkości dodatniej, wyobrażany przez prosty krzyżyk (+) jako znak więcej; w szkole: znaczek przy stopniu, podnoszący jego wartość (trójka z p-em); przewyżka; przen., zaleta, strona dodatnia.

Plusk!, wykrz. oznaczający odgłos uderzenia twardego ciała o wodę, pluśnięcia a. odgłos, rozlegający ś. przy szybkim rozlaniu płynu, chlup!; rzecz., p. a. pluskot, oznacza takie właśnie odgłosy; niepogoda, słota, szaruga, flaga; ogon ryby a. bobra.

Pluskać, Pluskotać, dok. Plusnąć; uderzać czymś twardym o wodę, robić plusk, rzucać coś do wody z pluskiem, bryzgać wodą; chlapać, chlupać, pryskać jakim płynem; wpadać do wody z pluskiem; p. ś., bawić ś. w wodzie z pluskiem, pluskając ś. kąpać.

Pluskanie, plaskanie po wodzie, bryzganie wodą; p. ś., bawienie ś. w wodzie a. z wodą; kąpanie ś, mycie ś. z pluskiem.

Pluskiewka, mała pluskwa; rodzaj gwoździka z szerokim płaskim łebkiem do przytwierdzania papierów do drzewa (fig.).

Pluskiewnik, roślina z rodziny jaskrowatych, czernica.

Pluskolec, owad półpokrywy z rodzaju pluskiew wodnych (fig.).

Pluskotp. Plusk.

Pluskotaćp. Pluskać.

Pluskotny, wydający plusk, pluszczący; słotny, dżdżysty, niepogodny.

Pluskun, duch wodny w mitologji słowiańskiej.

Pluskwa, owad bezskrzydły, pasorzytny (fig.); przen., człowiek małego wzrostu, wątły, drobny, nędzny, mizerny.

Pluskwi, Pluskwiany, dotyczący pluskwy; zapach p. = pochodzący od pluskwy.

Pluskwowaty, kształtem zbliżony do pluskwy.

Pluslicytant, łć., ten, kto daje największą cenę na licytacji.

Plus minus, łć., mniej więcej.

Plusnąćp. nied. Pluskać; prysnąć, bryznąć, chlapnąć, wpaść z pluskiem w wodę; p. słowem = wypowiedzieć coś szybko bez zastanowienia.

Plusz, fr., tkanina jedwabna, wełniana lub bawełniana, podobna do aksamitu, lecz odróżniająca ś. dłuższym włosem.

Pluszcz, ptak śpiewający z rodziny drozdów (fig.).

Pluszczeć, Pluszczyć, lać ś. strumieniem, ciec z pluskiem, bulgotać, chlupotać: deszcz p-e, krew p-e z rany, p. potem = oblewać ś.; p. krwią ludzką = rozlewać ją; p. zbrodnią = popełniać zbrodnie; przen., marnieć, niszczeć; p. ś., pluskać ś. w wodzie.

Pluszczowate, podrodzina ptaków śpiewających.

Pluszczyćp. Pluszczeć.

Pluszownia, fabryka pluszu a. dział fabryki, gdzie wyrabia się plusz.

Pluśnięcie, Pluśnienie, rzecz, od Plusnąć.

Pluta, niepogoda, flaga, deszcz, słota, chlapanina.

Plutokracja, gr., arystokracja pieniężna, warstwa społeczna, złożona z najbogatszych ludzi bez względu na pochodzenie; bogacze; wpływ bogaczów na rządy kraju.

Plutokrata, gr., arystokrata pieniężny, bogacz, parwenjusz zbogacony.

Pluton, fr., oddział wojska, stanowiący czwartą część kompanji; P., łć., w mit., bóg państwa podziemnego u Rzymian (fig.).

Plutoniczny, łć., powstały skutkiem działania ognia podziemnego; p-a teorja a. plutonizm = pogląd przypisujący utworzenie ś. skorupy ziemskiej sile ognia wewnętrznego ziemi; p-e a. ogniowe skały, utworzone skutkiem stygnięcia roztopionej masy law pierwotnych.

Plutonowy, fr., odnoszący ś. do plutonu wojska; p. ogień = strzały, dawane przez całą kompanję odrazu i ciągle, bez komendy.

Pluwjał, łć., niegdyś rodzaj płaszcza, którym osłaniał ś. kapłan podczas słoty, przy sprawowaniu publicznych procesji (fig.); z czasem przetworzony w ozdobną kapę, wkładaną w czasie uroczystych ceremonji kościelnych; płaszcz koronacyjny cesarzów niemieckich.

Pluwjometrp. Deszczomierz.

Plużyć (o płynie), wytryskać, wylewać ś., bić strumieniem, bryzgać.

Plwaćp. Pluć.

Plwocina, ślina, wyplunięta z ust; flegma, wypluwana z ust wraz ze śliną.

Płaca, zapłata, wynagrodzenie pieniężne za co, nagroda; p. stała = pensja; jaka p., taka praca = jaka zasługa, taka nagroda.

Płachciany, z płachty zrobiony, parciany.

Płachcina, marna, nędzna płachta; okrycie z wytartej płachty, ze zgrzebnego płótna.

Płacheć, płat, szmat, kawał, zagon (p. gruntu).

Płachetka, mała nędzna płachta; każda powierzchnia krzywa, służąca do połączenia, zlania, zgodzenia dwuch lub więcej powierzchni prostych a. krzywych; sklepienie kozubkowate: p. nad oknami a. drzwiami.

Płachta, kawał grubego zgrzebnego płótna; chusta płócienna, którą kobiety wiejskie używają do okrywania ś. a. owijania i noszenia dzieci; płótno, osłaniające statek od deszczu a. skwaru słonecznego; okrycie płócienne szałasów, namiotów; wogóle kawał płótna, oddartego od sztuki, na różne użytki; zasłona.

Płacić, dawać, wyliczać pieniądze, jako należność za pracę a. towar; uiszczać ś. z należności, z długu; p. kogo = opłacać, wynagradzać; p. długi = pokrywać je, zaspokajać; p. rachunki = regulować; wynagradzać, odwzajemniać ś., wetować, odpłacać, zadość czynić; p. miłością za miłość; p. niewdzięcznością za dobrodziejstwa; p. skórą, głową, życiem = odpowiadać, być karanym, przypłacać; (o monecie) mieć kurs, obieg; (o towarze) mieć popyt, być w cenie; przen., być cenionym, poszukiwanym; to nic nie p-i = nic nie jest warte; czas p-i, czas traci = każda rzecz ma względną wartość, zależnie od czasu i okoliczności; chciwy dwa razy p-i = uganiając ś. za większą korzyścią, traci ś. i mniejszą; p. ś., być płaconym, być w cenie.

Płacz, płakanie, wylewanie, ronienie łez; stan człowieka wzruszonego, któremu łzy z oczu płyną; tam będzie p. i zgrzytanie zębów = potępienie wieczne; słyszę czyjś p. = szlochanie, łkanie, chlipanie; na p. mi ś. zbiera = chce mi ś. płakać; na te słowa ona w p. = zaczęła płakać; zanosić ś. od p-u = głośno szlochać, nie mogąc powstrzymać płaczu; ten padół p-u = ziemia, jako miejsce ludzkiej niedoli; p. rzewny = szczery, pochodzący z prawdziwej boleści; p. krokodyli, jaszczurczy = obłudny, udany chytrze i złośliwie; p. nieutulony = którego powstrzymać nie można; przen., wielkie zmartwienie, zgryzota.

Płaczący, u którego łzy płyną, wylewający łzy; żałosny, smutny; drzewo p-e = z obwisającemi gałęźmi: p-a wierzba, brzoza.

Płaczek, ten, co często i lada czego płacze, mazgaj, beksa; mający minę żałosną; człowiek, wynajęty do płakania na pogrzebie.

Płaczka, kobieta, skłonna do płaczu; kobieta, wynajęta do płakania na pogrzebie; w lm., skłonność niemowlęcia do częstego płaczu, beksiwość.

Płaczlin, roślina z rodziny terpentyńcowatych, drzewo mastyksowe.

Płaczliwie, przysł. od Płaczliwy; żałośliwie.

Płaczliwy, skłonny do płaczu, często i za lada powodem płaczący, wylewający łzy z łatwością; wiecznie lamentujący; pobudzający do płaczu, żałosny, smętny, smutny, rozrzewniający; połączony z płaczem a. ze łzami.

Płakać, łzy wylewać, ronić, zalewać ś. łzami: p. rzewnie, gorzko, gorącem i, gorzkiemi łzami, głośno = płacząc szlochać, zanosić ś. od płaczu, zawodzić, żałować kogo; p. krwawemi łzami, p. krwią = rozpaczliwie; p. jak baba, jak dziecko = mazać ś., nie umieć zapanować po męsku nad swojem wzruszeniem; p. jak bóbr = wylewać łzy obficie; p. nad kim albo nad czym = opłakiwać kogo, co, litować ś. nad kim, nad czym płacząc; p. na kogo, na co uskarżać ś., utyskiwać, biadować z płaczem; p. kogo, po kim, za kim = opłakiwać stratę kogoś drogiego, wspominać z płaczem; p. z czego = z jakiego powodu; p. z rozrzewnienia, z radości, z żalu.

Płaksa, ten a. ta co ciągle lub z lada powodu płacze, z łatwością łzy wylewa, beksa, mazgaj; małpa szerokonosa z rodziny ogonatek (f.).

Płanetnik, w mitologji słowiańskiej duch powietrzny, przemieszkujący w chmurach i sprowadzający deszcze i grady, chmurnik; lunatyk; człowiek niespełna rozumu, opętaniec, narwaniec.

Płanetny, odnoszący s. do planety; o pogodzie: dżdżysty, słotny, zmienny; nieprzyjazny.

Płanina, pole wśród gór, polana, połonina.

Płask, poziome położenie czego, położenie czego szeroką powierzchnią ku podstawie, nie na sztorc; płaska strona jakiegoś przedmiotu, najszersza jego powierzchnia, płaz.

Płaskacz, gatunek jęczmienia.

Płaskawy, cokolwiek płaski.

Płaski, stanowiący płaszczyznę, spłaszczony, mający szeroką powierzchnię i małą wysokość, równy, gładki; poziomy; p. grunt = pozbawiony wyniosłości, równy, nie falisty; talerz p. = nie głęboki, do spożywania pokarmów stałych; statek p. = nie głęboki, z wązkiemi brzegami i równym dnem; dach p. = prawie poziomy, nachylony pod kątem bardzo rozwartym; twarz p-a, ciało p-ie, nos p., piersi p-ie; brzeg p. = nie wyniosły, nie wzgórzysty; zwierciadło p-ie = nie wklęsłe i nie wypukłe; przen., pospolity, płytki, czczy, banalny, niesubtelny: żart, koncept p. = trywjalny; dowcip p. = nieprzyzwoity; człowiek p. = powierzchowny, poniżający ś., nikczemny; rymy p-ie = pospolite, gramatyczne; grosz p. = grosz praski; w mat., figura p-a = której wszystkie boki i kąty znajdują ś. na jednej płaszczyźnie; gieometrja figur p-ich = planimetrja.

Płaskobrzeżny, posiadający płaskie brzegi.

Płaskodenny, mający dno płaskie.

Płaskodzioby, posiadający dziób płaski.

Płaskogłowie, płaskość czaszki.

Płaskogłowy, posiadający głowę płaską, spłaszczoną.

Płaskogruby, płaski i gruby.

Płaskokąt, kąt płaski, którego oba boki leżą na jednej płaszczyźnie.

Płaskonos, człowiek o nosie płaskim; ptak, mający dziób spłaszczony; ptak z rodziny kaczek.

Płaskonosy, posiadający nos spłaszczony.

Płaskonóg, mający płaskie stopy; owad dwuskrzydły krótkorogi.

Płaskoryt, figura, wyrzeźbiona na płaskiej powierzchni, tak wykonana, że kontury są zaznaczone rylcem, a tło wybrane i pogłębione.

Płaskorzeźba, sztuka wyrzynania na drzewie, metalu, marmurze, ścianach i t.  rozmaitych figur, postaci i t.  jedną stroną wystających nieco ponad powierzchnię; portret, wizerunek, ozdoba jaka, w taki sposób wykonane (fig.).

Płaskorzeźbiarstwop. Płaskorzeźba.

Płaskoszczyt, płaski szczyt góry.

Płaskościan, ciało, bryła o ścianach płaskich.

Płaskościenny, posiadający płaskie ściany, płaskie boki.

Płaskość, płaski kształt czego; przen., płytkość, czczość, bezsensowność, brak dowcipu, pospolitość.

Płaskowklęsły, mający powierzchnię z jednej strony płaską, a z drugiej wklęsłą.

Płaskowypukły, mający z jednej strony powierzchnię płaską, z drugiej wypukłą.

Płaskowzgórze, Płaskowyż, Płaskowyże, równina wysoko położona.

Płaskówka, motyl z rodzaju mólowców.

Płaskur, płaski kawałek czego, płaska warstwa.

Płasta, roślina z rodziny opuncjowatych.

Płaszcz, szerokie i długie odzienie wierzchnie z rękawami lub bez rękawów, z peleryną, osłaniające całą postać, opończa; p. królewski, arcybiskupi = kapa, pluwjał; nosić p. na dwuch ramionach = dwom panom służyć, być dwulicowym, obłudnym; uciec ś. pod czyjś p. = udać ś. pod czyją opiekę; pokrywka, pozór; w myśl., opierzenie ptaka.

Płaszczenica, płachta lniana, z odmalowanem ciałem Zbawiciela, używana w ceremoniach kościelnych obrządku wschodniego, podczas obchodu pamiątki męki i zmartwychwstania Chryst. Pana.

Płaszczenie, nadawanie czemu płaskiego kształtu, gniecenie; p. ś., stawanie ś. płaskim; przen., uniżanie ś. przed kim, pochlebianie, poniżanie swojej godności.

Płaszczka, ryba chrząstkowata, poprzecznousta, z ciałem płaskim, szerokim (fig.).

Płaszczyć, robić co płaskim, nadawać kształt płaski przez zgniatanie, zaklepywanie, wałkowanie i t. p.; przen., poniżać, uniżać, przywodzić do płaszczenia ś., upadlać; p. ś., robić ś., stawać ś. płaskim, przybierać kształt płaski; przypadać do ziemi, chylić ś. ku ziemi, przysiadać, przykucać; przen., uniżać ś., poniżać ś., upadlać ś. przed kimś mocniejszym dla zyskania sobie jego przychylności, łaski.

Płaszczyk, mały płaszcz, płaszcz kobiecy, dziecięcy; służyć za p. komu = osłaniać czyjeś występki swą powagą, swym wpływem, służyć za parawan; pod p-iem = pod pozorem, pretekstem.

Płaszczyzna, miejsce rozległe, równe i płaskie, równina, powierzchnia; w mat., powierzchnia, mająca tę własność, że jeżeli dwa jakiebądź jej punkty połączymy linją prostą, to wszystkie punkty tej linji będą leżały na tej powierzchni; w fiz., p. wahań = płaszczyzna, w której dokonywa ś. kołysanie wahadła zegarowego; p. pochyła = równia pochyła.

Płat, kawał czego szeroki i płaski: p. ziemi, p. tkaniny, p. skóry.

Płatacz, ten co płata, rozcina; przen., rębacz.

Płatać, dok. Płatnąć; wzdłuż rozcinać, robić cięcia, szczepać, rozszczepiać, ciąć na kawały, ćwiartować, rozbierać na części; p. wołu, wieprza = rozrąbywać na sztuki; p. rybę = rznąć ją i sprawiać; wyrządzać komu co, wyprawiać: p. figle, psoty.

Płatek, mały kawałek jakiej tkaniny, płótna, sukna; szmatka, gałganek, skrawek, okrojek, okrawek; listek, warstewka czego; p. złota malarskiego; kłaczek: p. śniegu (fig.); łatka, plamka odmiennej maści na czole u koni; p. ucha = dolna część ucha zewnętrznego, zwieszająca ś. ku dołowi; p. u kwiatu = jedna z części korony; p-i w oczach, przed oczami = plamki ciemne, które oko chore widzi ciągle przed sobą; jak z p-a wywinął = elegancko jest ubrany, wystrychnięty, jak z igły; jak z p-a wywinął, poszło, jak z p-a = łatwo, gładko poszło, udało się szczęśliwie.

Płatewp. Płatwa.

Płatewka, szczapa, kawał drzewa, drzazga.

Płatka, w grze w karty kara za niewzięcie zadeklarowanej ilości lew, wpadnięcie, bet.

Płatkonóg, ptak podkasały, brodziec.

Płatkowaty, kształtem zbliżony do płatka; składający ś. z płatków.

Płatnąćp. nied. Płatać; uderzyć, palnąć.

Płatnerz, nm., rzemieślnik, wyrabiający zbroje.

Płatniczy, dotyczący wypłaty; rzecz., urzędnik, wypłacający należność pracownikom, płatnik.

Płatnikp. Płatniczy.

Płatność, rzecz., od Płatny; niechybność w płacie; pewność zysku: termin płacenia: p. wekslu.

Płatny, dotyczący płacenia, płatności, otrzymany za pieniądze; taki, który ma być zapłaconym w pewnym terminie: weksel p. za miesiąc, kupon p. w dniu 19 stycznia; uiszczający ś. należycie z długu, wypłacalny: dłużnik p.; ten, któremu płacą, najemny, pobierający pieniądze za swoją pracę: urzędnik p., wojsko p-e, sługa p., być dobrze p-ym: taki, za który trzeba zapłacić: p. bilet, p-e wejście, p-a usługa; cenny, korzystny, zyskowny; popłacający: p-a posada, p-e zajęcie.

Płatowaty, nieco płaski, spłaszczony, kształtem zbliżony do płata, łaciasty.

Płatwa, belka leżąca na ścianach budowli, w której osadzone są krokwie dachu; tratwa.

Pław, pławienie, kąpanie: p. koni, bydła; pływanie, żeglowanie, żegluga; nurt, zdrój, fale; każde zwierzę wodne; przedmiot, unoszący ś. na powierzchni wody, np. pływaki u wędki, u sieci; wpław, przyślą mówi ś. o przepływaniu samemu, a. siedząc na koniu, a. wreszcie na zaprzężonym wozie: wpław przebyć rzekę; wpław ś. puścić = rzucić ś. na szczęście, na los.

Pławaczkap. Pływaczka; łódź, statek, okręt; potrójna sieć rybacka; pęcherz pławny u ryb.

Pławić, puszczać w wodę, wpław, kąpać, nurzać w wodzie w celu umycia a. ochłodzenia: p. konie, bydło; puszczać z wodą, transportować w dół rzeki, spławiać, przewozić wodą w dół a. w górę rzeki, przeprawiać na drugi brzeg rzeki; p. czarownicę = poddawać ją próbie utrzymywania ś. na powierzchni wody; zmieniać stan ciała ze stałego na płynny za pomocą wysokiej temperatury; topić, roztapiać, rozpuszczać: p. rudę = oczyszczać ją za pomocą przopłókiwania; srebro, złoto pławione=czyste; szlamować; p. ś., płynąć, przepływać; nurzać ś., kąpać ś. dla obmycia ś. a. ochłodzenia; p. ś. we krwi = oblewać ś. krwią, krew lać obficie, zabijać, ranić; p. ś. we łzach = płakać rzewnie; p. ś. w słońcu = wygrzewać ś.; p. ś. w rozkoszy, w zbytkach = używać rozkoszy, zbytków; przechodzić ze stanu stałego w płynny, topić ś., roztapiać ś., rozpuszczać ś.; przeprawiać ś. przez wodę, przepływać rzekę, morze; unosić ś. na skrzydłach, wisieć w powietrzu, poruszając zwolna skrzydłami; o zbożu: wypuszczać kłosy, kłosować, kłosić ś.

Pławikonik, gatunek małej ryby morskiej — p. Konik morski.

Pławka, Pływaczka, to, na czym uczą ś. pływać: pęcherze, pęki sitowia, podwiązane pod pachami i t. p.

Pławny, po którym można pływać lub spławiać statki, spławny (rzeka p-a); pływający, utrzymujący ś. na powierzchni wody; służący do pływania (statek p.); topny, łatwy do stopienia; pęcherz p. = u ryb pęcherz, służący im do wznoszenia ś. i zagłębiania.

Płaz, płaska strona jakiego przedmiotu, np. szabli, noża; uderzenie płaską stroną, plaga, raz, cios; nie ujdzie ci to p-em = będziesz za to ukarany; puścić co p-em = bezkarnie; uderzyć kogo p-em (szabli) = nie ostrzem; upaść p-em = szeroką płaszczyzną na ziemię; upaść komu do nóg p-em = ukorzyć ś. przed kim, upaść, jak długi, plackiem; zwierzę ziemnowodne, zimnokrwiste, oddychające płucami a. skrzelami, nagie; przen., człowiek nędzny, nikczemny, pozbawiony godności własnej, upadlający ś.

Płaza, płaz noża, szabli.

Płaziniec, robak płaski, glista płaska.

Płazować, uderzać, bić kogo płazem szabli, pałasza; na płask co ociosywać.

Płazozwierz, istota podobna po części do płaza, a po części do czworonoga.

Płączyca, roślina z rodziny traw, psi ząb.

Płciowy, odnoszący ś. do płci, tyczący ś. instynktu rozrodczego: stosunek p., popęd p., narząd p. męski i żeński = rozrodczy; cechy p-e = różniące samca od samicy; dojrzałość p-a = możność płodzenia, wydawania na świat istot podobnych; układ p. roślin = według płci; organy p-e u rośliny = słupki i pręciki.

Płeć, cechy cielesne, różniące samca od samicy, mężczyznę od kobiety: p. męska i żeńska, dziecię płci męskiej i żeńskiej; osoby obojga p-i = mężczyźni i kobiety; bez różnicy p-i i wieku = wszyscy bez wyjątku; człowiek obojej p-i = hermafrodyta, obojniak; p. brzydka = mężczyźni, p. piękna, słaba = kobiety; p. u roślin: obecność w kwiecie organów płciowych męskich (pręcików) i żeńskich (słupków); cera, kolor skóry, powierzchowność ciała ludzkiego: p. delikatna, śniada, p. biała, czarna, oliwkowa, żółta, miedziana, stosownie do ras; p. jak krew z mlekiem = biała i rumiana, zdrowa; w gram., rodzaj.

Płeśnik, roślina z rodziny złożonych.

Płeśniwo, roślina z gromady grzybów, z rzędu drożdżaków.

Płetwap. Pletwa; p-y raka = kleszcze, nożyce.

Płetwonogip. Pletwonogi.

Płetwonóg, zwierzę drapieżne z rzędu szczerbatych (fig.).

Płocha, w tkactwie: przybijaczka, przyrząd w rodzaju grzebienia do przybijania nici w postawne.

Płochacz halny, ptak śpiewający z rodziny gajówek, wróbel skalny (f.).

Płochliwy, nie dający ś. zbliżyć do siebie, pierzchliwy, bojaźliwy, lękliwy, dziki.

Płocho, przysł., lekkomyślnie, niebacznie, nierozważnie.

Płochostka, płocha błahostka.

Płochość, rzecz. od Płochy.

Płochowesoły, lekkomyślny i wesoły.

Płochy, ten, którego łatwo spłoszyć, przestraszyć; pierzchliwy, lękliwy; nieugłaskany, trwożliwy; lekki, lekkomyślny, niestateczny, niestały, niebaczny, nierozważny, trzpiotowaty, wietrzny, namysłu co robiący lub zrobiony; błahy marny, próżny; nietrwały, znikomy, przemijający, zmienny; czujny, baczny, ostrożny.

Płocicap. Płoć.

Płocicowate, rodzina ryb członkopromiennych.

Płociczka, zdr. od Płocica.

Płocioleszcz, gatunek ryby karpiowatej (fig.).

Płoć, ryba brzuchopłetwa, karpiowata, płotka, płocica, krasnogłazka (fig.).

Płodność, urodzajność, żyzność; zdolność wydawania licznego potomstwa, mnożność.

Płodny, wydający liczny płód, obfity w płód; zdolny do płodzenia, mnożny, plenny; urodzajny, wydający w obfitości owoce, plony, żyzny; wiele tworzący, obfity: wyobraźnia p-a, umysł p., autor p.

Płodorodnyp. Płodny.

Płodowy, przym. od Płód; zostawiony na płód, rozpłodowy; błony p-e = otaczające płód.

Płodoziemny, dotyczący płodów ziemnych.

Płodozmian, system gospodarowania wiejskiego, polegający na tym, że na jednym polu co rok innego rodzaju zasiewa ś. zboże, nic nie zostawiając ugorem.

Płodozmienny, dotyczący płodozmianu: gospodarstwo p-ne.

Płodzić, wydawać na świat płód, potomstwo, rodzić; zapładniać samicę a. kobietę, iżby urodziła potomka; przen., powodem być czego, powodować co; sprawiać, popełniać co, — dopuszczać ś. czego; wydawać plon jaki, rodzić; tworzyć; p. ś., rozradzać ś., rozmnażać ś., ląc ś.; powstawać, wynikać, zjawiać się.

Płodzieniec, roślina z rodziny zapartnicowatych.

Płodziszekp. Czosnek.

Płomienić, czynić płomienistym, rozpalać, rumienić, rozgrzewać: p. ś., rozpłomieniać ś., rozpalać ś., rozżarzać ś.; przen., płonąć, oblewać ś. rumieńcem, rumienić ś.

Płomienieć, być a. stawać się płomienistym, rzucać jasne promienie; rozżarzać, rozogniać; otaczać ś. ogniem, jasnością; gorzeć, pałać, żarzyć ś.; przen., płonąć, rumienić ś., czerwienieć.

Płomienisko, płomień, ogień; widmo płomienne, mara ognista.

Płomienisty, Płomienny, płomieniami otoczony, ognisty, rzucający dokoła płomienie: przen., gwałtowny, namiętny: p-a miłość, p-a wymowa; koloru płomienia, jaskrawo-czerwony.

Płomieniście, Płomienisto, przysł. od Płomienisty.

Płomiennica, żeński duch ognia, czarownica.

Płomiennie, przysł. ogniście, gorąco, namiętnie, gwałtownie.

Płomiennik, roślina jaskier pochyły a. mały, płomieńczyk, hełmek.

Płomiennooki, posiadający oczy, rzucające płomienie, o spojrzeniu ognistym.

Płomienny, barwy płomienia, jaskrawo-czerwony, gorący, namiętny, ognisty.

Płomień, gaz palący ś., ogień w stanie lotnym, buchający; pożar, pożoga; przen., zapał, uniesienie, namiętność, chuć, żądza, pragnienie gorące; p. niebieski = natchnienie z Ducha Św.; przen., plama czerwona na sierści zwierzęcia, smuga barwy płomiennej; rumieniec: stanąć w p-ach = zarumienić ś., rozogniać ś.

Płomieńczyk, gatunek firletki; roślina; jaskier płomieńczyk albo pochyły — p. Płomyk (roślina); kora na drzewach dębowych przy odziemku, obrosła porostem, barwy żółto-złocistej.

Płomyk, mały, słaby płomień; promyk, błysk, odrobina, trocka, nieco; roślina z rodziny poziołkowatych, floks, płomieńczyk.

Płona, przerębel w lodzie.

Płonąć, gorzeć płomieniem, palić ś., być objętym płomieniami; pałać, być pożeranym przez silną namiętność, ulegać chuci gwałtownej, gorzeć, zapalać ś. (p. miłością, gniewem); rumienić ś., rumieńcem ś. okrywać (płonić ś. z gniewu, wstydu, przerażenia); przen., razić oczy barwą czerwoną.

Płonica, choroba szkarlatyno.

Płonić, czynić płonnym, wyjaławiać; robić przeręble w lodzie na rzece a. jeziorze dla udzielania powietrza rybom; rumienić, okrywać rumieńcem; p. ś., stawać ś. płonnym, wyniszczać ś., wyjaławiać ś.; płonąć, rumienić ś., pokrywać ś. rumieńcem.

Płonieć, stawać ś. płonnym, wyniszczać ś., jałowieć.

Płonina, miejsce płonne, nieurodzajne, wy gorzałę, wyprzałe od zbytniej suszy; miejsce nagie, bezleśne, pokryte wątłą trawą; pastwisko na stoku górskim, halizna, hala.

Płoniwo, roślina z gromady mchów liściastych.

Płonka, młode drzewo owocowe, jeszcze nieszczepione, dziczka (grusza, jabłoń i t. p.).

Płonnik, roślina z gromady mchów liściastych (fig.).

Płonnikowate rośliny, rodzina mchów.

Płonność, nieurodzajność, niepłodność, bezużyteczność, bezskuteczność.

Płonny, jałowy, nieurodzajny, niepłodny, nieżyzny: pole p-e, grunt p.; drzewko p-e = płonka, zboże p-e = pozbawione ziarn, wyprzałe, wygorzałe; kłos p. = pusty; przen., daremny, bezużyteczny, bezskuteczny, próżny, bezowocny, marny, czczy: obawa p-a, nadzieja p-a, wysiłek p.; nabój p. = ślepy, bez kuli; kobieta p-a = niepłodna, nie mogąca mieć dzieci.

Płoń, roślina z rodziny goździkowatych, bufonja.

Płosa, pas wymierzony gruntu = 12 zagonom; drąg żelazny.

Płoska, kawałek ziemi ornej wśród lasu.

Płoskuń, Płoskunka, nazwa dawana u ludu konopiom z kwiatami męskiemi; ubranie, bielizna, uszyta z konopnego płótna.

Płoskur, odmiana pszenicy.

Płoszczyca, owad wodny półpokrywy (fig.).

Płoszyć, straszyć kogo, żeby pierzchnął, zlekka przestraszać, lękać kogo; spędzać, odpędzać; p. ś., obawiać ś., przestraszać ś., strachać ś., doznawać trwogi, trwożyć ś., niepokoić ś., uciekać bez pamięci.

Płoszydło, straszydło na ptaki, strach na wróble.

Płot, ogrodzenie z plecionego chróstu a. z kołów, połączonych poprzecznicami: p. dylowany = z żerdzi, z dylów, parkan; p. żywy a. samorodny = żywopłot, p. z grubych, ostro u góry ociosanych bierwion = ostrokół, częstokół; p. łozowy, brzozowy, kamienny, murowany; p. z drutu kolczastego, z chróstu; za p. wyrzucić = odrzucić co, jako rzecz niezdatną; pierwsze koty za p-y = pierwszą robotę, pierwszą próbę trzeba sądzić pobłażliwie, nie trzeba ś. zrażać pierwszym niepowodzeniem; siedzi, leży pod p-em = w pogardzie, w zapomnieniu; śmiały, jak baba za p-em = udaje zucha, kiedy mu nic nie grozi; trafił, jak kulą w p. = nie odgadł, zmylił ś., wyrwał ś. ni w pięć, ni w dziewięć; trzyma ś. jak pijany p-u = nie odstępuje od kogo a. od czego ani na krok, jest uparty w swoich przywidzeniach, nie da ś. przekonać; puścić ś. p-u = ośmielić ś.; chodzić koło p-u = kołować, nieszczerze mówić, mówić ogródkami; hyc tegoż p-u kołem = być z tej samej koterji, tego samego gatunku; p-em stanąć = uszykować ś. w długi szereg; siedzi na koniu, jak pies na p-ie = niezdarnie, niezgrabnie; strzelać z za p-u, z za parkanu = szkodzić komuś, szkalować kogoś, samemu pozostając bezpiecznym.

Płotek, mały, nizki płot.

Płotkap. Płoć.

Płowieć, stawać ś. płowym, żółknieć; pełznąć, tracić właściwy swój kolor, blaknąć; żyto p-je = dojrzewa.

Płowowłosy, posiadający płowe włosy.

Płowy, blado-żółtawy, żółtawoszarawy: włos p.; spłowiały, spełzły; nędzny, nikły, marny.

Płoz, Płoza, rodzaj łyżew, idących wzdłuż sań pod spodem, zakrzywiających ś. w górę, na nich sanie przesuwają ś. po śniegu; deska w pługu, na której osadzony jest lemiesz (fig.).

Płócienkarz, rzemieślnik, wyrabiający płócienka.

Płócienko, delikatniejsze płótno; płótno z nici kolorowych w kratki lub paski, płótno drukowane, używane na bieliznę i ubranie kobiece.

Płóciennica, warsztat, gdzie płótno ś. wyrabia; skład, sklep z płótnem; odzienie płócienne wieśniaka, płótnianka.

Płóciennictwo, wyrabianie płótna.

Płóciennik, tkacz, wyrabiający płótno; człowiek zajmujący się sprzedażą płótna.

Płócienny, zrobiony z płótna (koszula p-a); do płótna ś. odnoszący: warsztat p-y = gdzie płótno ś. robi; tkacz p-y = wyrabiający płótno; kupiec p. = handlujący płótnem; kram, sklep p. = gdzie i sprzedaje ś. płótno; handel p. = handel płótnem.

Płóczka, przyrząd do płókania, i przemywania różnych przedmiotów: p. gorzelnicza = do płókania kartofli (fig.); p. górnicza = rodzaj koryta do przepłókiwania rudy; p. garbarska = kadź do płókania skór; p. chemiczna = flaszka do oczyszczania gazu z obcych przymieszek; p. piwowarska = aparat, w którym płóczą ś. wióry, masa filtracyjna, beczki i t. p.

Płóczkarnia, dział rzeźni, gdzie płóczą kiszki bydlęce — z Płóczka.

Płóczkarz, człowiek, zajmujący ś. wypłókiwaniem piasku złotonośnego; robotnik, zajęty płókaniem kartofli w gorzelni a. buraków w cukrowni.

Płócznica, narzędzie w kształcie gracy, używane przy płókaniu rudy.

Płóczyniec, roślina z rodziny grzybieniowatych.

Płóczywąs, pijak, moczywąs, moczymorda, opój.

Płód, zarodek w żywocie matki; zajść p-em = zajść w ciążę, począć; chodzić z p-em = być brzemienną; p-u nabawić = zapłodnić; poronić p. = porodzić przedwcześnie; p. spędzić = poronić za pomocą środków sztucznych; porzucić p. = porodzić płód niedorosły, niedonoszony, martwy; p. wydać = urodzić; p. martwy, nieżywy = martwym wydany na świat; p. kradziony = owoc pokątnej miłości; p. niezwyczajny = potwór.

potworek, monstrum; dzieci, potomstwo; ród, plemię, pokolenie, rodzaj; wszystko, co wydaje przyroda; owoc, płody ziemi, wytwór, wyrób, produkt, twór, plon, wynik, rezultat.

Płókać, zlekka, powierzchownie omywać co w płynie jakim, zlewając płynem a. zanurzając w nim: p. kieliszki, szklanki, usta, gardło, ranę, bieliznę; p. gardło = napijać ś., lubić wypić; przen., rosić, wilżyć, zlewać zlekka; podmywać wodą, podrywać brzeg; p. ś., kąpać ś, plaskając ś. w wodzie, myć ś., chlustając wodą; być płókanym.

Płókanie, lekkie przemywanie płynem, np. wodą; lekarstwo do płókania, płókanka, np. gardła, nosa.

Płókanina, woda pozostała po płókaniu czego, popłóczki.

Płókankap. Płókanie.

Płótnianka, odzienie wieśniaka z płótna samodziałowego, płóciennica (fig.).

Płótno, tkanina lniana, konopna a. bawełniana na bieliznę, ubrania kobiece i t. p.: p. cienkie, grube, tęgie; p. drukowane = płocienko; p. weba = wyborowy gatunek płótna; p. żaglowe = najgrubsze konopne; p. zgrzebne = pacześne; p. cycowe = perkal kolorowy w deseń; p. holenderskie, szwabskie, kolońskie i t. p.; p. surowe = uie blichowane, szare; p. blichowane, bielone, połbielone i t. d.; przen., obraz olejny, malowany na płótnie; zbladł, jak p. = twarz jego stała ś. trupio białą.

Płucko, zdr. od Płuco

Płucnica, roślina z gromady porostów, obrost (fig.).

Płucnik, roślina z rodziny ogórecznikowatych, płucowe ziele, miodunka (fig.).

Płucny, odnoszący ś. do płuc (choroba p-a); błona p-a = opłucna.

Płuco, Płuca, narząd, służący do oddychania u ludzi i zwierząt kręgowych (fig.); mieć mocne, słabe p-a, chory na p-a, zrywa sobie p-a = krzyczy, dużo śpiewa.

Płucodyszny, oddychający płucami.

Pług, narzędzie rolnicze, służące do orania, spulchniania ziemi, socha (fig.); jarzmo, ciężka praca, brzemię; przyrząd do torowania drogi wśród śniegu; w p-u chodzić (o bydlętach) = ciągnąć pług; ciężko pracować; parobek od p-a — zajmujący ś. oraniem, rataj; p-iem robić = orać.

Pługowy, Płużny, przym. od Pług.

Płużka, przyrząd w skrzypcach i innych narzędziach smyczkowych, do którego przyczepiają ś. struny z dołu; zagon.

Płużyca, narzędzie rolnicze podobne do pługa, ale bez prożka i kołek.

Płużyć, służyć, sprzyjać komu, korzyść przynosić, wywierać dobry skutek, dopisywać, działać | skutecznie, powodzić ś., szczęścić ś., popłacać, mieć wartość.

Płużyn, roślina z rodziny zbuczynowatych.

Płużysko, nędzny, niezgrabny pług; drewniana nasada pługa.

Płyciej, st. wyż. od Płytko.

Płyciuchny, Płyciutki, Płyciuteńki, bardzo płytki, zupełnie płytki.

Płyn, stan skupienia ciała fizycznego o małej spójności i ściśliwości, dużej ruchliwości cząsteczek, ciec.,, stan pośredni między ciałem stałym a lotnym; lekarstwo płynne.

Płynąć (o płynie), zsuwać ś., spadać, ściekać po płaszczyźnie pochyłej (rzeka p-ie), posuwać ś. po powierzchni wody, w czółnie, na okręcie, na statku, tratwie a. wpław; dążyć drogą wodną, żeglować, szybować na falach; krew w żyłach p-ie = krąży, obiega; łzy z oczu p-ną; w moich żyłach krew, nie woda p-ie = mam temperament; w nim moja krew p-ie = jest do mnie podobny z usposobienia wskutek węzłów pokrewieństwa; szlachetna krew w nim p-ie = jest szlachetnego, dostojnego rodu; drzewo p-ie żywicą = wypuszcza z siebie żywicę, ocieka nią; świeca p-ie = stapia ś.; oczy mu p-ną, ma oczy płynące = chory na oczy, z których ciecz płynie; kraina, mlekiem i miodem p-ca = obfitująca we wszystko, żyzna, bogata; p-ną mu słowa = mówi gładko, potoczyście; pieniądze p-ną, jak woda = rozchodzą ś. a. napływają szybko i w znacznej ilości; przen., uchodzić, przechodzić, mijać, ubiegać; czas p-ie szybko, niepostrzeżenie: p-ną godziny, miesiące, lata; przen., wynikać, wypadać, wywodzić ś., wypadać (z bajki p-ie nauka); rozlegać się, rozchodzić się, unosić się: głos p-ie po rosie, dym p-ie ku niebu; posuwać ś. miarowo i powoli: p. po posadzce; posuwać ś. w pewnym kierunku: tłumy p-ą ku kościołowi; trudno przeciw wodzie p. = niepodobna zwalczyć przeciwności zbyt potężnych, trzeba pogodzić ś. z losem.

Płynienie, cieczenie, bieg płynu, upływ, wypływ, czynność upływania; przebywanie jakiej przestrzeni wodą, żegluga; p. miesięczne = perjody niewieście; p. białe = białe upławy (choroba kobieca); p. krwi = krwotok; p. oczu = łzotok.

Płynnie, jednym ciągiem, bez przerwy, gładko, z łatwością, biegle, bez namysłu, potoczyście.

Płynny, będący w stanie płynu, ciekły (nie stały, nie gazowy); potoczysty, gładki, biegły (wymowa p-a); falisty; w gram., spółgłoski p-e = przedniojęzyczne: r, l, ł.

Płynomiar, Płynomierzp. Areometr.

Płyt, tratwa, powiązane bierwiona dla spuszczania ich po wodzie lub dla przeprawienia ś. przez wodę — p. Płyta.

Płyta, gr., tablica kamienna a. metalowa; flisa, tafla kamienna, najczęściej z łupku a. z kamienia ciosowego, używana na chodniki.

Płytek, roślina z rodziny wiesiołkowatych.

Płytka, mała, cienka płyta, tabliczka, deszczułka.

Płytki, płaski, niegłęboki, miałki; p. talerz = płaski, do spożywania stałych pokarmów; przen., powierzchowny, niegruntowny, ograniczony: p. głowa = człowiek mało zdolny, niepojętny; p. wiedza = mało gruntowna.

Płytko, przysł. od Płytki; st. w. płyciej.

Płytkość, przymiot tego, co jest płytkie; p. umysłu = niedokształcenie, niezdolność, głupota.

Pływacki, odnoszący ś. do pływaka, do pływania służący; sport p., konkurs p., szkoła p-a, kostjum p.

Pływacz, ten, co pływa, ten, co umie pływać; pies wodołaz; przen., łgarz, blagier; roślina z rodziny pływaczowatych (fig.).

Pływaczka, kobieta, która pływa, kobieta, umiejąca pływać; pławki z sitowia, z kory, na których dzieci uczą ś. pływać.

Pływaczowate rośliny, rodzina roślin dwuliściennych.

Pływać, utrzymywać ś. na powierzchni wody a. innego płynu, nie tonąć: korek p-a po wodzie, oliwa p-a po powierzchni wody; utrzymywać ś. w wodzie a. na jej powierzchni za pomocą odpowiednich ruchów: ryba p-a w wodzie, kaczka p-a po wodzie, opływać w co, rozkoszować ś. w czym: p. w zachwycie, w zbytkach; p., jak pączek w maśle = mieć wszystkiego poddostatkiem; pławić ś., brodzić, nurzać ś.: p. we krwi, we łzach; chwiać ś. w powietrzu, powiewać, unosić ś.: orzeł p-a w błękicie, pióropusz p-a na hełmie; przeprawiać ś. przez wodę łódką, statkiem, okrętem i t. p.; żart., łgać, kłamać.

Pływak, człowiek, który pływa, który umie pływać, pływacz; popław u wędki, u sieci, pławik, spławik (fig.); beczka, unosząca ś. na powierzchni wody w miejscach płytkich, jako znak ostrzegawczy dla statków, boj; kawał drzewa przyczepiony do boków łodzi, aby utrzymała ś. w równowadze na wodzie; krążek korkowy, w którym osadza ś. knotek w lampie oliwnej; pięcioczłonkowy chrząszcz z rodziny pływakowatych (fig.).

Pływalnia, szkoła pływania, łazienki na rzece a. stawie do pływania.

Pływiec, roślina z rodziny grzybieńcowatych.

Pływka, narzędzie w kształcie krążka do oznaczenia chyżości biegu wody w rzece.

Pnącz, roślina podzwrotnikowa o pniu giętkim, czepiającym ś. innych drzew za pomocą korzeni powietrznych i oplatająca je, tworzy w lasach trudne zapory dla podróżnych (fig.).

Pneumatologja, Pneumatyzm, gr., nauka o duchach, spirytyzm.

Pneumatomachja, gr., zaprzeczanie duchowości człowieka.

Pneumatometr, gr., przyrząd do mierzenia siły oddechu ludzkiego (fig.).

Pneumatoterapja, gr., leczenie powietrzem zgęszczonym a. rozrzedzonym.

Pneumatoza, gr., nagromadzenie powietrza wewnątrz ciała.

Pneumatyczny, gr., oparty na własnościach zgęszczonego lub rozrzedzonego powietrza; p-a machina a. pompa = pompa powietrzna, przyrząd, służący do zgęszczania powietrza a. do wydalania go z przestrzeni hermetycznie zamkniętych (f.); p-a poczta = urządzenie do przesyłania listów i posyłek w wagonikach, przepychanych siłą ścieśnionego powietrza przez rury, ciągnące ś. pod ziemią; p-a kolej = poruszana ścieśnionym powietrzem; p-a poduszka, p-a obręcz = gumowa poduszka, obręcz, wypełniona powietrzem; p-e krzesiwko = przyrząd, w którym gąbka zapala ś. przez nagłe stłoczenie powietrza.

Pneumatyk, gr., w kołowcu (rowerze) bandaż gumowy na koła, napełniony zgęszczonym powietrzem, opona.

Pneumatyka, gr., część mechaniki, obejmująca naukę o równowadze i ruchu gazów, aeromechanika.

Pneumograf, gr., przyrząd, graficznie przedstawiający ruchy ciała, wykonywane skutkiem oddychania.

Pneumologja, gr., nauka o płucach.

Pneumonja, łć., zapalenie płuc.

Pneumoragja, gr., kaszel krwawy.

Pneumoterapja, gr.p. Pneumatoterapja.

Pneumotoraks, gr., niebezpieczna rozedma płuc, powstaje z nagromadzenia ś. powietrza w opłucnej lub z wysięku ropy z płuc (w suchotach).

Pniak, pień, część drzewa lub krzewu, wyciosana z korzenia i odziemku, kawał drzewa obciętego, pieniek, kloc, kłoda.

Pniakowaty, obfitujący w pniaki, mający kształt pniaka.

Pniasty, Pienny, pniem opatrzony, posiadający pień.

Pniomierz, przyrząd do mierzenia szerokości pnia.

Pnisty, mający kształt pnia.

Po, przyim. z przyp. 3 oznacza zwyczaj, sposób, według którego coś ś. czyni a. dokonywa: po swojemu, po dawnemu, po głupiemu, po staremu, po obywatelsku, po kupiecku, po żołniersku, ubierać ś. po polsku, po francusku, po szwedzku; mówić po polsku, po łacinie, po włosku, pisać, rozumieć po niemiecku; po temu = na to przeznaczone, dla tego celu, do tego celu, ku temu: ma głowę po temu = do tego, odpowiednio; to nie czas po temu = niewłaściwy; po cichu, po kryjomu, po prostu = szczerze; w jakiej cenie, po ile: po czemu, po złotemu, w jakiej ilości, po ilu, po jednemu; z 4 przyp., oznacza cel jakiejś czynności: posłać po kogo, po co, po pieniądze, po piwo; skoczyć po rozum do głowy, przyjść po radę; po co? = w jakim celu; po to = w tym celu; po djabłaż to!, po lichaż to!, po jakiego djabła! = niewiadomo w jakim celu; który raz z rzędu, ile razy: ile z rzędu za każdym razem? = po raz pierwszy, po raz drugi, po raz ostatni, po pierwsze, po drugie, po trzy razy, po sto razy z rzędu, po dwa, po trzy dni z rzędu; do jakiego kresu, do jakiej granicy: broda po pas, wpaść w błoto po kolana, być w długach po uszy, mam tego po czubek czoła, po dziurki nosa = aż nadto, aż do przesytu; po dziś dzień = do dnia dzisiejszego; ile czego z rzędu: pracować po trzy godziny dziennie, hulać po trzy dni z rzędu, po wszystkie dni = zawsze, wiecznie; ilu razem: chodzić po dwuch, po trzech; w jakiej cenie: po pięć złotych, po sto rubli, po ile; z 7 przyp. czasie, następującym po jakimś zdarzeniu, po przeminięciu czegoś: po niedzieli, po północy, po weselu; musztarda po obiedzie = spóźnione; już po harapie = już ś. wszystko skończyło; po kolei; mądry Polak po szkodzie = poniósszy stratę; przyjść po czasie = zapóźno; nosić żałobę po kim = po jego śmierci; już po nim! = już zginął, już umarł; już po radości! = już radość nie wróci; oznacza powierzchnię, na której dokonywa ś. jaka czynność a. jakie zjawisko: chodzić po ziemi, ślizgać ś. po lodzie, głaskać po twarzy, bić kogo po twarzy, po grzbiecie, chodzić po drabinie, po schodach, po domu; idzie, jak po grudzie = z oporem, z trudnością; chodzić po słońcu, po mrozie, po księżycu, po deszczu = po miejscach, wystawionych na słońce, na mróz, na deszcz, oświeconych przez księżyc; włóczyć ś. po nocy = podczas nocy; uczy ś. po dniach i nocach; oznacza ruch z jednego miejsca na drugie: chodzić po kościołach, biegać po kominkach = być pieczeniarzem; skakać po stopniach, po gałęziach, krew płynie po żyłach, ból chodzi po kościach; chodzić po mieście, jeździć po świecie, bywać po balach; rozesłać zaproszenie po sąsiadach, mieć kapitały po ludziach; oznacza miejsce, na którym coś ś. znajduje: stać po prawicy, po lewicy, po prawej, po lewej ręce; za pomocą czego, w kierunku czego: po nici dojść do kłębka; po wietrze, po wodzie jechać = z wiatrem, z wodą; wstępować gdzie po drodze; oznacza cel czynności: przychodzić po interesie, po potrzebie; chodzić po prośbie, po kolendzie, po proszonym chlebie; według czego, zgodnie z czym: po swej woli, po cudzej woli, po sprawiedliwości, po prawdzie, po sumieniu; po części = częściowo; po większej części = przeważnie; co nagie, to po djable = nic nie warte; kierować ś. w drodze po słońcu, po gwiazdach; oznacza sprzyjanie czemu: mieć prawo po sobie = za sobą; mieć wiatr po sobie = przyjazny; po swojej stronie; być po kim = trzymać czyjąś stronę; używa ś. przy czasownikach, wyrażających życzenie, oczekiwanie, żądanie, nadzieję: spodziewać ś., wymagać, żądać czego po kim = chcieć co mieć po kim; oznacza użytek, potrzebę, wartość czego: co mi po tym?, nic po tym = nic z tego nie będzie, nic po nim = nic z niego nie będzie, ladaco, niewart; co po psie w kościele? = człowiek nieumiejętny na nic ś. nie przyda; co w dzień po świecy? = rzecz zbyteczna jest niepotrzebna; oznacza pokrewieństwo, powinowactwo: krewni po matce, po ojcu, po mieczu, po kądzieli, brat po Chrystusie; odznacza następstwo, kolejność: pierwszy po Bogu, po królu, jeden po drugim; oznacza, według jakich cech poznaje ś. kogo a. co: poznawać kogo po głosie, poznawać godzinę po słońcu,, po oczach widać, że zuch; pokazywać co po sobie; sądzić o kim po powierzchowności; znać pana po cholewach; w jakiej cenie, po ile: płacić po rublu, po kopiejce; ile a. ilu naraz: brać lekarstwo po łyżeczce, dawać ubogim po groszu, dzieciom po jabłku, zbierać po groszu, oskubywać gęś po piórku, pc trosze; jako przyimek nierozdzielny z czasownikami nadaje im różne znaczenia: 1) nadaje znaczenie czasowników dokonanych: słać — posłać, rwać — porwać, sadzić — posadzić; 2) oznacza czynność, wielekroć ponawianą względem wielu przedmiotów a. osób z kolei, albo względem jednego przedmiotu a. osoby wielokrotnie: porobić, połupać, pościnać, pomordować; 3) oznacza czynność, dokonywaną z przerwami: popłakiwać, pośpiewywać, pokrzykiwać; 4) oznacza czynność, trwającą jakiś czas: pograć, pohaftować, pocierpieć, poczekać; 5) oznacza czynność zupełnie ukończoną a. dotyczącą wielu przedmiotów: poszyć, poreperować, poprzeć, pogryźć; b) oznacza czynność, przechodzącą na pewną cząstkę przedmiotu: pokosztować, popróbować; 7) oznacza czynność dokonaną względem jakiego przedmiotu w rozmaity sposób i w różnych kierunkach: połamać, powyginać, powykręcać, poszarpać; 8) oznacza czynność, dokonywaną na powierzchni jakiegoś przedmiotu: pobielić, pomalować, polać, popieprzyć, pocukrzyć; 9) oznacza czynność szybko rozpoczętą: potoczyć ś., pobiec, poskoczyć, pognać; 10) oznacza czynność a. ruch przed siebie: posunąć, popchnąć, postąpić, popełznąć; 11) z czasownikami częstotliwemi nie tworzy czasowników dokonanych: nosić — ponosić, dźwigać — podźwigać, wstawać — powstawać; w połączeniu z innemi częściami mowy nadaje im różne znaczenia, np.: pozew, pogłówne, podymne, pomorze, porzecze, posejmowy, pokościelny, pojezuicki, pogrobowiec, pomyślny, ponętny, pościg, pochwała itp.; łącząc ś. z rzeczownikami, czasem zmienia ś. na pa: padół, parów, pagórek, parobek itd.
NB. Inne wyrazy z przedrostkiem po, nie mające osobnego znaczenia znajdują ś. we właściwym alfabecie.

Poadministrować, jakiś czas pobyć administratorem.

Poadmirować, przez jakiś czas admirować.

Poadoptować, poprzyjmować wiele dzieci za swoje.

Poadresować, napisać wiele adresów do wielu osób.

Poagitować, przez jakiś czas zająć ś. agitacją.

Poakademicki, pozostały po akademji.

Po akademicku, jak akademik; w sposób teoretyczny, nie biorąc pod uwagę warunków życia praktycznego, a. zastosowania.

Poaplikować, pobyć jakiś czas aplikantem.

Poaresztować, zaaresztować wszystkich a. wszystko po kolei.

Poarjański, pozostały po arjanach.

Poartyleryjski, pozostały po artylerji.

Poaugustjański, pozostały po Augustjanach.

Poawansować, naudzielać wiele awansów.

Poawanturować się, narobić przez jakiś czas dużo awantur.

Pobabieć (o kobiecie), zestarzeć się.

Pobabrać, powalać, pobrudzić; p. ś., powalać ś., pobrudzić ś.; jakiś czas strawić na babraniu ś.

Pobajać, nagadać głupstw, baśni, narobić plotek.

Pobajdurzyć, pogadać, pogawędzić, nagadać ś. bajd.

Pobalować, potańczyć, pohulać.

Pobałamucić, pokręcić, pogmatwać, pozakręcać komu w głowie (p. panny); p. ś., spędzić jakiś czas na bałamuceniu, na bałamuctwach.

Pobankietować, poucztować, pohulać.

Pobankrutować, zbankrutować jeden po drugim.

Pobaranieć, pogłupieć.

Pobaraszkować, pofiglować, pozbytkować, pobawić ś. wesoło i swobodnie.

Pobarłożyć, zaśmiecić; przen., pobzdurzyć, nabajać głupstw.

Pobarwić, pofarbować, pomalować.

Pobawić, pobyć, pozostać gdzie przez jakiś czas; p. ś., pewien czas spędzić na zabawie.

Pobazgrać, pokryć bazgraniną, pogryzmolić.

Pobazyljański, pozostały po Bazyljanach.

Pobeczeć, beczeć przez jakiś czas; przen., popłakać; p. ś., spłakać ś. (o kilku osobach).

Pobejcować, pokryć bejcą.

Pobekiwać, trochę beczyć, trochę płakać, chlipać, płakać od czasu do czasu, z przerwami.

Pobełtać, zmącić, skłócić.

Pobenedyktyński, pozostały po Benedyktynach.

Pobereże, dawniejsza część województwa Bracławskiego nad Dniestrem aż ku granicom tatarskim; pobrzeże, miejsce nad brzegiem, pas ziemi nadbrzeżnej.

Pobereżnik, młr., strażnik leśny, pilnujący lasów po ich brzegach.

Pobernardyński, pozostały po Bernardynach.

Pobestwieć, stać ś. jak zwierzę, przyjąć obyczaje zwierząt, porozjuszać się.

Pobiała, polewa cynowa, pokrywająca wnętrzne ściany naczyń kuchennych miedzianych i żelaznych, pobielenie.

Pobicie, zbicie, obicie, wybicie; dokonane pobijanie, obijanie; przykrycie np. dachu, poszycie, dachówka, gonty.

Pobić, dokonać bicia; wybić, zbić, stłuc, potłuc, wytłuc, wygrzmocić, wyłomotać; zwyciężyć, zwalczyć, pokonać, rozbić: p. nieprzyjaciela; p. wrogów na głowę = rozbić doszczętnie; p. kogo w wyścigu = prześcignąć; pozabijać, pomordować: p. kury, gęsi, cielęta; potłuc, pognieść, ziniętosić: grad p-ł zboże = obalił, przygniótł; wbić głębiej, wtłoczyć głębiej za pomocą uderzania: p. gwóźdź, klin, obręcz; pokryć czym: p. dach gontami, kanapę pluszem; p. ś., poczubić ś., wybić jeden drugiego, stoczyć z kim bójkę, pozwolić komu pobić siebie.

Pobiec, Pobiegnąć, Pobieżeć, biegiem udać ś. dokąd, popędzić, pośpieszyć ś., poskoczyć.

Pobiedować, Pobiedzić się, przez jakiś czas biedę przecierpieć, namordować ś. nad czym.

Pobiegać, jakiś czas stracić na bieganiu, pobawić ś. bieganiem.

Pobiegnąćp. Pobiec.

Pobielacz, rzemieślnik, zajmujący ś. bieleniem rondlów, kotłów i t. p.

Pobielać, dok. Pobielić; czymś białym powlekać, malować białą farbą; białym czynić, białym walać; powlekać pobiałą: p. naczynia kuchenne; p. ś., walać ś. czym białym, pokrywać ś. białą barwą.

Pobielany, mający na sobie pobiałę, pomalowany na biało.

Pobieleć, przybrać białą barwę, posiwieć.

Pobielićp. nied. Pobielać.

Pobierać, dok. Pobrać; brać co, otrzymywać stale: p. płacę, pensję, emeryturę; p. podatki = wybierać je, ściągać; p. naukę albo nauki = uczyć ś., kształcić ś.; p. procenty od kapitału = otrzymywać; p. ś., być branym, wybieranym, pobieranym; zawierać małżeństwo, żenić się.

Pobieżećp. Pobiec.

Pobieżnie, przysł., powierzchownie, niegruntownie, przelotnie.

Pobieżny, powierzchowny, niegruntowny, przelotny, szybki: p-e wiadomości, p. rzut oka.

Pobijaćp. dok. Pobić; p. dom dachówką, meble adamaszkiem = pokryć; p. beczki obręczami = ściśle otoczyć, ściskać; p. gwóźdź, klin, czop i t. p. = wbijać.

Pobijak, młotek drewniany do prostowania blachy lub do uderzania w dłóto.

Pobiórp. Pobór.

Pobirbantować, strawić jakiś czas na birbantce, pohulać.

Pobiskupi, ten, który dawniej należał do biskupów.

Pobisurmanić, porobić jednego po drugim bisurmanami, poturczyć; przen., rozhultaić; p. ś., przejść na wiarę mahometańską; przen., rozpuścić ś., rozhultaić ś.

Pobladnąć, Poblednieć, stać się bladym, zblednąć.

Poblaknąć, o materji kolorowej: nieco wyblakować, spłowieć, wypełznąć, stracić kolor; p-kła twarz = wynędzniała, pobladła.

Poblizki, znajdujący ś. tuż, w blizkości; mało odległy, sąsiedni, niedaleki.

Pobliże, Poblizkość, blizkość, miejsce poblizkie, okolica niedaleka, sąsiedztwo; w p-u, przysł. blizko, w blizkości, w sąsiedztwie, tuż pod bokiem, niedaleko.

Pobluzgać, schlapać, powalać jakim płynem, poplamić.

Pobłaznować, zabawiać ś. błaznowaniem, robieniem błazeństw.

Pobłaźnić, zrobić głupstwo, wystrychnąć na błazna, na głupca; zamącić w głowie; p. ś., skompromitować ś., wystrychnąć ś. na dudka.

Pobłażać komu, pozwalać komu na wszystko; tolerować czyje błędy; patrzeć przez szpary na czyjeś złe postępowanie; przepuszczać komu, puszczać płazem.

Pobłażliwie, przysł., pozwalając na wszystko, patrząc na wszystko przez palce.

Pobłażliwość, Pobłażanie, zbytnia miękkość w stosunku do kogo, pozwalanie komu na wszystko.

Pobłażliwy, nadto wyrozumiały, skłonny do pobłażania.

Pobłądzenie, usterka, błąd, omyłka, wina, występek.

Pobłądzić, popełnić błąd, omyłkę, zbłądzić, omylić ś., zgrzeszyć, zawinić, dopuścić ś. występku; stracić drogę, nie wiedzieć dokąd iść, zbłąkać ś., zabłąkać się.

Pobłąkać się, błąkać ś. jakiś czas, powałęsać się.

Pobłocić, pochlapać błotem, uszargać, ubłocić; p. ś., pochlapać ś. błotem, ubłocić ś., uszargać ś.

Pobłogosławić, udzielić komu błogosławieństwa: p. syna, córkę; p. związek małżeński = pozwolić ś. pobrać, dać ślub; obdarzyć kogo powodzeniem, poszczęścić komu w czym; obdarzyć szczęściem (p-ł Bóg naszej pracy).

Pobłysk, przejaw chwilowy światła jasności; błysk, blask, odbity od czego; pobłyskiwanie, błyskanie; przejaw świetny, objaw: p. genjuszu, natchnienia.

Pobłyskiwać, Połyskiwać, błyskać z przerwami.

Pobłyskliwy, połyskujący, rzucający blaski, połyski.

Pobłyszczeć, przez pewien czas błyszczeć.

Pobocze, strona boczna, bok, spadek boczny góry, nasypu.

Pobocznica, strona boczna czego, bok; flank kolumny, wojska, armji; bokowa aleja, galerja, komnata, kaplica poboczna i t. p.; żona poboczna, nałożnica.

Pobocznie, przysł., z boku, bokiem, na uboczu, na stronie; tuż, obok, bliziutko, pod ręką.

Poboczny, znajdujący ś. z boku, tuż, obok, boczny; uboczny, postronny, drugorzędny, niegłówny, niezasadniczy; nieprawy, nielegalny: dochody p-e; żona p-a = nałożnica; dziecko p-e = z nieprawego łoża; idący nie w prostej linji: spadek p., krewny p.

Poboczyć się, podąsać się.

Pobogacić się, zrobić duży majątek, przyjść do bogactw (o wielu osobach).

Pobojczyk, stempel do nabijania i czyszczenia strzelby, ladsztok.

Pobojować, powojować przez jakiś czas.

Pobojowisko, miejsce boju, bitwy; miejsce, na którym walczono; plac, pole bitwy.

Poboleć, boleć przez pewien czas; przeboleć, przecierpieć jakiś czas.

Pobolewać, boleć z przerwami.

Pobonifraterski, pozostały po Bonifratrach, niegdyś do nich należący.

Poborca, urzędnik, wybierający pobory, podatki, daniny, czynsze i t. d; urzędnik, wybierający dochody rządowe, kasjer.

Poborgować, dać co na kredyt (towar); przen., pofolgować komu, darować, przepuścić, wybaczyć.

Poborować, porobić wiele otworów, dziur borem.

Poborykać się, pomęczyć się przez jakiś czas, pomocować się.

Pobość, pobić rogami, pozabijać, uderzając rogami, poprzebijać.

Poboże, porzecze Bohu.

Pobożnie, przysł. od Pobożny.

Pobożnisia, nadmiernie pobożna, bigotka, dewotka.

Pobożnisiostwo, przesadna, obłudna nabożność, świętoszkostwo.

Pobożniś, człowiek nadmiernie i obłudnie pobożny, świętoszek, bigot, liżyobrazek.

Pobożność, wykonywanie z pjetyzmem obowiązków religijnych, zgodność życia i postępowania z nakazami Boskiemi, bogobojność, cześć oddawana Bogu, religijność, świątobliwość, pjetyzm.

Pobożny, gorliwy w wykonywaniu obowiązków religijnych, oddany modlitwie; nabożny, świątobliwy; p-e szkoły = szkoły pijarskie.

Pobożyć się, zakląć ś. na Boga, przysiąc.

Pobój, pobicie, wybicie kogo; krwawa bitwa, rzeź, pogrom.

Pobór, wybieranie, np. podatków, danin, czynszu, cła i t. d.; p. do wojska, p. wojskowy = wybieranie rekruta, branka, konskrypcja, zaciąg wojskowy.

Pobraćp. nied. Pobierać.

Pobratać, związać węzłem braterskim, nawiązać stosunki serdeczne, jakby rodzinne, bratać; pogodzić, pojednać; p. ś., wejść w przyjaźń braterską, w zażyłość serdeczną, w poufałość, w braterstwo, zbratać się.

Pobraterski, otrzymany w spadku po bracie.

Pobratnić, pobratać.

Pobratymstwo, związek braterski, przyjaźń, poufałość serdeczna, zażyłość ścisła; powinowactwo, wspólność pochodzenia, pokrewieństwo.

Pobratyniec, Pobratym, Pobratymca, współplemiennik, rodak; przyjaciel wierny, druh.

Pobrawować, przez jakiś czas udawać zucha.

Pobredzić, nagadać, narobić głupstw, pokpić sprawę, poszkapić się.

Pobrnąć, powlec ś., przejść! przez co, brnąc; zagłębić ś.

Pobroczyć, powalać, pochlapać, pokrwawię; p. ś., powalać ś., pochlapać ś., pokrwawić ś.

Pobrodzić, pochodzić po wodzie; pójść przez wodę brodem.

Pobroić, nabroić, narobić czego złego.

Pobronować, przeciągnąć broną po polu; zbronować wszystko.

Pobronzować, powlec bronzem, powlec farbą bronzową.

Pobronzowieć, stać ś. bronzowym.

Pobróździć, porobić na czym bruzdy, szramy, kresy i t. d.; pokryć brózdami; przen. skopać, splondrować, spustoszyć, zniszczyć; pomieszać, powikłać, popsuć czyje zamiary, pobałamucić.

Pobrudzić, Pobrukać, zanieczyścić, brudem pokryć, powalać; p. ś., zabrudzić ś., posmolić ś., powalać się.

Pobrukować, pokryć brukiem ulice, wybrukować.

Pobrunatnieć, stać ś. brunatnym.

Pobrykać, wierzgając nogami, poskakać; przen., pohulać, poswawolić, poigrać.

Pobrykiwać, brykać od czasu do czasu.

Pobryzgać, pochlapać wodą, błotem; bryzgając czym, powalać.

Pobrząkać, postukać czymś brzęczącym, pograć na jakim instrumencie od niechcenia.

Pobrząkiwać, Pobrzękiwać, brząkać z przerwami.

Pobrzdąkać, pograć trochę na jakim instrumencie.

Pobrzeże, miejsce nad brzegiem, brzegi, wybrzeże, nadbrzeże; część kraju, rozciągająca się wzdłuż brzegu morskiego lub rzeki; kresy, pogranicze.

Pobrzeżne (-ego), prawo pobierania podatku od statków, wicin, za zatrzymywanie ś. u brzegu; sam podatek, opłata brzegowa.

Pobrzeżny, położony nad brzegiem, nadmorski, nadrzeczny, kresowy, pograniczny; p-i mieszkańcy = mieszkający na pobrzeżu morza a. rzeki; p-e notatki = marginesowe, robione na brzegach księgi; p-a lina = cuma.

Pobrzęczeć, wydawać brzęk przez pewien czas.

Pobrzękiwać, wydawać od czasu do czasu odgłos brzęczący, uderzać czymś, wydającym brzęk.

Pobrzmiewać, brzmieć z lekka od czasu do czasu.

Pobrzydnąć, stać ś. brzydszym, zbrzydnąć.

Pobrzydzić, powalać, poplugawić.

Pobudka, to, co pobudza do czego, powód, pochop, bodziec, podnieta; to, co wywołuje nasze czyny, motyw postępowania; pieśń a. hymn budzący, hejnał; bicie w bębny a. granie na trąbach nad świtem a. na alarm.

Pobudliwość, zdolność wywoływania i przyjmowania wrażeń; zdolność tkanek organizmu ludzkiego a. zwierzęcego reagowania na pobudki zewnętrzne.

Pobudować, powystawiać jakieś budowle, wznieść gmachy, uskutecznić budowanie, zbudować, wznieść; p. ś., powystawiać sobie budowle mieszkalne.

Pobudzać, dok. Pobudzić; być pobudką komu do czego, zachęcać, zniewalać, zagrzewać, podniecać, być bodźcem komu do czego, popychać, podżegać kogo do czego; wzniecać, sprawiać, wywoływać, powodować.

Pobudzająco, w sposób pobudzający, zachęcający.

Pobudzićp. nied. Pobudzać; zbudzić jednego po drugim; p. ś., obudzić ś., zbudzić ś. wzajemnie.

Pobujać, przez jakiś czas pokołysać, pohuśtać; przez jakąś chwilę unosić ś. w powietrzu, pobiegać swobodnie, polatać, poigrać; p. ś., pohuśtać ś.

Pobuntować, zbuntować wiela; p. ś., zbuntować ś.

Poburczeć, pogderać, ponudzić, pozrzędzić, pomruczeć.

Poburzać, dok. Poburzyć; wzburzać, drażnić, podniecać, poduszczać; p. ś., wzburzać ś., oburzać ś., obruszać ś., gniewać ś., gorszyć się.

Poburzowy, następujący po burzy.

Poburzyćp. nied. Poburzać; zburzyć, porujnować, poniszczyć, poprzewracać; sprawić zamęt, podniecić, pobuntować.

Pobutelkować, ściągnąć płyn z beczki do butelek, porozlewać w butelki.

Pobutwieć, zbutwieć, spróchnieć, zgnić.

Pobuzować, wybić, wytłuc, wytuzować; p. ś., napalić dużym ogniem.

Pobuże, kraj położony nad rzeką Bugiem.

Pobyć, pobawić, pozostać gdzie jakiś czas, pomieszkać, przebyć, zabawić w jednym a. wielu miejscach; pobądź: zatrzymaj ś., pozostań, poczekaj.

Pobyt, przebywanie, pobycie, przemieszkiwanie jakiś czas gdzie a. u kogo, zabawienie w jakim miejscu przez pewien czas; istnienie, egzystencja, życie; wysłać złodzieja gdzie na p. = osiedlić go gdzie bez prawa wydalania ś.; karta p-u, karta p. = dowód legitymacyjny dla niestałych mieszkańców miasta w Rosji.

Pobytowiec, Pobytowy, złodziej, wysłany na pobyt do pewnej miejscowości za karę.

Pobytowy, przym. od Pobyt; złodziej p. = pobytowiec.

Pobzdurzyć, Pobajdurzyć, nabajać, nagadać głupstw, nabredzić.

Pocackać, popieścić; p. ś., popieścić ś.

Pocałować, dotknąć kogo ustami na znak szacunku, miłości, przyjaźni, serdeczności: p. w rękę, w głowę, w ramię, w usta; przen., uderzyć, dotknąć boleśnie; p. klamkę, p. stół = odejść z niczym, odejść ze wstydem; p. ś., oddać sobie nawzajem pocałunek.

Pocałunek, Pocałowanie, całus; p. Judasza, judaszowy = nieszczery, przeniewierczy, zdradny.

Pocechować, pooznaczać pewną liczbę przedmiotów cechami, znakami; p. ś., porobić na sobie znaki, cechy.

Poceckać sięp. Pocackać się.

Pocedzić, dużo przecedzić.

Pocenie się, okrywanie ś., oblewanie ś. potem.

Pocentkowaćp. Pocętkować.

Poceremonjować się, robić ceremonje, wzdragać ś. przez chwilę.

Pocerkiewny, ten, który niegdyś należał do cerkwi.

Pocerować, wycerować, scerować wszystko, co było.

Pocertować się, poceremonjować się.

Pocętkować, Pocentkować, okryć cętkami; p. ś., okryć ś. cętkami, plamkami.

Pochapać, połapać, pochwytać; poszarpać, zedrzeć, poniszczyć.

Pocharkać, zawalać charkociną.

Pocharkiwać, pokaszliwać, pochrząkiwać.

Pochełpić się, popysznić ś., pochlubić ś. czym.

Pochewka, zdr. od Pochwa.

Pochewkowaty, Pochewkowy, podobny do pochewki.

Pochewkowy, przym. od Pochewka; liście p-e = obejmujące łodygę, jak pochwa.

Pochędożyć, poczyścić.

Pochichotać, Pochychotać, pośmiać się.

Pochimerować, pogrymasić, pokaprysić.

Pochlapać, Pochlapać się, popryskać (ś.), poplamić (ś.).

Pochlastać, pobryzgać, powalać, pobrudzić, poszargać; pociąć, pokiereszować, poćwiartować; przen., poprzemazywać, poprzekreślać ustępy dla ich wyrzucenia (o litworze piśmienniczym).

Pochlebca, Podchlebca, Pochlebiacz, pochlebiający komu, wszystko w innym chwalący, lizus.

Pochlebczy, starający ś. przypodobać, obłudnie chwalący, nadskakujący.

Pochlebiać, dok. Pochlebić; mówić a. czynić coś takiego, czym można ś. komuś przypodobać dla zyskania jego łaski, przychylności, względów, podlizywać ś; p. ś., starać ś. komuś przypochlebić.

Pochlebnie, z uznaniem, chlubnie, z pochwałą.

Pochlebniśp. Pochlebca.

Pochlebny, wyrażony z uzna| niem, zasługujący na pochwałę,! chlubny, zaszczytny.

Pochlebstwo, postępek a. słowa pochlebne, w celu przypodobania ś. komu; fałszywe chwalenie kogo w oczy.

Pochlipać, trochę ś. napić, pochłeptać; popłakać.

Pochlubić się, poszczycić ś., pochwalić ś., zasłużyć na pochwałę.

Pochlupać, pobełtać, pobełkotać, pomieszać płyn; pochlapać, pobrodzić po wodzie, po błocie.

Pochlustać, pobryzgać, pochlapać.

Pochłaniacz, przyrząd do pochłaniania czego.

Pochłaniać, for. dok. Pochłonąć; przyjmować co w siebie, wciągać w siebie, absorbować, zabierać, połykać chciwie, pożerać; przejmować ś. czym, czytać co chciwie; w chemji, rozpuszczać w sobie; w fiz., p. światło = absorbować je przy przepuszczaniu przez siebie.

Pochłonąćp. dok. Pochłaniać.

Pochłonny, pochłaniający.

Pochłopieć, stać ś. jak chłopy, schłopieć.

Pochmurnawy, nieco pochmurny, trochę zachmurzony.

Pochmurniep. Pochmurno.

Pochmurnieć, stawać ś. pochmurnym; pokrywać ś. chmurami (o niebie); przen., posępnieć, stawać ś. ponurym, smutnym.

Pochmurno, Pochmurnie, o niebie pokrytym chmurami: niesłonecznie, niepogodnie, posępnie, ponuro, ciemnawo.

Pochmurny, zakryty, zasuty chmurami, zachmurzony; przen., posępny, smutny, melancholijny, zamyślony, zasępiony, ponury, mroczny, gniewny, kwaśny.

Pochmurzać, dok. Pochmurzyc; pokrywać chmurami, zachmurzać (o niebie); przen., zasępiać, czynić ponurym, posępnym; p. ś., stawać ś. pochmurnym, pokrywać ś. chmurami (o niebie); przen., pochmurnieć, posępnieć, zasępiać ś., tracić humor, smutnieć.

Pochmurze, niebo pochmurne, zasępione, ciemne.

Pochodnia, rodzaj wielkiej świecy smolnej, płonącej szerokim światłem, drzazga smolna, palaca ś. do przyświecania idącym, używana także w ceremoniach pogrzebowych, kościelnych i t. p. (fig.); żagwi a; ciało niebieskie, słońce, księżyc, w Int., gwiazdy; głownia, ogień, pożar (p. wojny, p. zniszczenia); żywa p. = człowiek płonący; światło w znaczeniu duchowym: p. wiary prawdziwej, cywilizacji, prawdy; zgasła p. jego życia = umarł.

Pochodnik, roślina z rodziny pochodnikowatych; w gram., wyraz pochodny, pochodzący od innego, pierwiastkowego, pierwotnego.

Pochodny, pochodzący od czegoś innego, od innych, nie pierwotny, nie pierwiastkowy: wyraz p. = pochodnik.

Pochodowy, przym. od Pochód.

Pochodzenie, ród, rodowód, początek, źródło.

Pochodzić, przejść ś. trochę, użyć przechadzki, pospacerować; p. za czym = porobić pewne starania, zabiegi około czego, dla osiągnięcia czegoś; p. w czym = ponosić co na sobie (o ubraniu i obuwiu); brać swój początek; wywodzić swój ród, wywodzić ś., brać skąd swoje źródło; wypływać, wynikać, rodzić ś., tworzyć ś.

Pochodzistość, spadzistość, spadek, pochyłość; znaczna przestrzeń na odległość wystrzału karabinowego, ogołocona z wszelkich budowli, w celu przeszkodzenia niespodzianemu zbliżeniu ś. nieprzyjaciela.

Pochodzisty, spadzisty, pochyły, stromy, urwisty.

Pochop, powód, pobudka, podnieta, sposobność, okazja do czego (dawać p. do czego); ochota, gorliwość do czego, pochopność, rozmach, zapęd.

Pochopnie, przysł., ochoczo, chętnie; prędko, bystro, szybko, bez namysłu.

Pochopny, ochoczy, chętny, skory, skłonny, nieleniwy, prędki do czego, biorący ś. do czego z zapałem.

Pochować, poukrywać, ukryć, schować wszystko, zataić; zachować, przechować do pewnego czasu a. przez pewien czas: p. zboże do zimy; pokarmić: p. wieprzka przez kilka tygodni; pogrześć, pogrzebać umarłego; p. dwoje dzieci = stracił, umarły mu; p. ś., schować ś., ukryć ś.; przen., poznikać, poginąć; przeżyć czas jakiś; być pogrzebionym.

Pochód, w p. = wyruszenie wojska w drogę, ciągnienie wojska, marsz; kroczenie tłumu, orszaku ludzi, najczęściej w sposób uroczysty, procesja; w p.! = marsz! naprzód! (komenda wojskowa).

Pochówek, Pochów, pogrzeb; uczta pogrzebowa, stypa.

Pochrapać, przespać ś. trochę.

Pochrapywać, chrapać z przerwami.

Pochronić, poukrywać.

Pochropowacieć, stać ś. chropowatym.

Pochrypnąć, Pochrzypnąć, nabawić ś. chrypki, ochrypnąć.

Pochrystusowy, ten, który nastąpił po Chrystusie.

Pochrząkiwać, coraz a. trochę chrząkać.

Pochrzcić, ochrzcić pewną liczbę osób jedną po drugiej; przen., poprzezywać, ponadawać miana, przezwiska.

Pochrześcijański, który nastąpił po przyjęciu chrztu.

Pochrześnik, niemowlę a. człowiek, ochrzczony przez kogo, za wpływem czyim.

Pochrzęst, chrzęst powtarzający się.

Pochrzyn, Pochrzynowiec, roślina z rodziny pochrzynowatych, batat (fig.).

Pochrzynowate rośliny = rodzina roślin jednoliściennych.

Pochuchać, trochę nachuchać.

Pochuchrać, poszarpać, poturbować.

Pochudnąć, schudnąć (o wielu osobach); schudnąć nieco.

Pochutnik, roślina z rodz. roślin kwiatowych jednoliściennych (fig.).

Pochutniwać, Pochutnywać, okazywać radość po sobie, cieszyć ś. z czego, tuszyć sobie; p. komu = zachęcać, dodawać ochoty.

Pochwa, pokrowiec, futerał wązki na miecz, szablę, szpadę (fig.); rodzaj powłoki, którą otoczone są przed rozwinięciem ś. główki kwiatowe niektórych roślin (np. czosnku, cebuli); rozszerzenie ogonka a. blaszki liściowej, obejmującej łodygę (fig.); część wewnętrzna narządu płciowego żeńskiego.

Pochwalać, dok. Pochwalić; odzywać ś. o kim a. o czym zaszczytnie, pochlebnie, z pochwałą, wyrażać swoje uznanie względem kogo a. czego; wielbić, Czcić: niech będzie p-ony = powitanie chrześcijańskie, rozpowszechnione zwłaszcza u ludu polskiego; p. Pana Boga = wielbić modlitwą; potwierdzać chwaląc, aprobować co; p. ś., chwalić siebie samego, szczycić ś., chlubić ś. czym, przechwalać ś. czym; p. ś. na kogo = odgrażać ś. komu.

Pochwalny, przynoszący pochwałę, godny pochwały, wyrażający pochwałę, zawierający pochwałę: mowa p-a, pieśń p-a; zaszczytny, chlubny, chwalebny; list p. = nagroda uczniom za pilność w naukach a. wytwórcom na wystawach za pracę i umiejętność, niższa od nagrody, od medalu, od dyplomu uznania.

Pochwalony, którego pochwalono; skrócone pozdrowienie chrześcijańskie u ludu polskiego = niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.

Pochwała, chwalenie, pochwalenie, wyrażanie ś, z pochwałą, świadectwo zaszczytne, pochlebne o kim a. o czym; to, co ś. mówi lub pisze dla pochwalenia: osypywać kogo p-ami, zyskać p-ę, być godnym p-y; p. szkolna = list pochwalny; utwór pisarski chwalczy, panegiryk.

Pochwiać, chwiejąc poruszyć, wprowadzić co w chwilowy ruch drżący, zakołysać; p. ś., pokołysać ś., powahać ś.

Pochwiasty, mający kształt pochwy; w bot., liść, tworzący u nasady pochwę, obejmującą łodygę.

Pochwiatka, roślina z rodziny wargowych.

Pochworogi, mający rogi pochwowate (wewnątrz puste).

Pochwycić, wziąć szybko, porwać, złapać, schwycić; przen., pojąć, zrozumieć odrazu, bez namysłu; p. myśl, ideę: ująć, przejąć ś. nią; p. ś., porwać ś., złapać ś., zerwać ś., powstać nagle, z pośpiechem.

Pochwytać, nied. Pochwytywać, schwytać wszystkich jednego po drugim, połapać; pozabierać, poprzywłaszczać sobie; połapać potrosze różnych wiadomości; pojąć, zrozumieć coś niecoś.

Pochwytny, dający ś. pochwycić, uchwytny; dający ś. dostrzec, dostrzegalny; zdolny do chwytania, chwytny; pojętny, bystry.

Pochyba, w wyraż.: bez p-y = niezawodnie, z pewnością.

Pochybny, taki, który zawieść może, omylny, niepewny, wątpliwy, zawodny, zwodniczy, błędny; skryty, tajemny, sekretny, tajemniczy.

Pochylać, dok. Pochylić; wyprowadzać z pionowego położenia, nadając kierunek ukośny, nakłaniać, skłaniać ku dołowi, ku ziemi, nachylać, schylać: starość p-a człowieka ku ziemi; p. głowę = zwieszać, spuszczać, skłaniać; w gram., samogłoska p-ona = pośrednia między dwoma dźwiękami, ścieśniona, wyraża ś. przez literę z kreską (é = pośrednie między e i i albo y; ó = pośrednie między o i u, dziś wymawia ś., jak u; á w gwarach = pośrednie między a i o); p. ś., wychodzić z pionowego położenia i przybierać ukośne, nachylać ś., schylać ś., nakłaniać ś. ku ziemi, opadać, zwisać: grozić upadkiem, mieć ś. ku upadkowi; przen., przechylać ś., skłaniać ś. na czyją stronę.

Pochylićp. nied. Pochylać.

Pochylnia, chodnik, pochyło idący w kopalni (fig.).

Pochyła, linja prosta, tworząca z daną prostą kąt ostry a. rozwarty.

Pochyło, przysł., niepionowo, niepoziomo, ukośnie, krzywo.

Pochyłość, nachylenie ś., spadzistość; miejsce pochyłe, spad, spadek; p. ekliptyki = kąt, jaki tworzy ekliptyka z płaszczyzną równika; p. drogi planety = kąt, i jaki tworzy płaszczyzna drogi planety z płaszczyzną ekliptyki.

Pochyły, nie pionowy, nie poziomy, ukośny, krzywy, nachylony, pochylony, spadzisty.

Pociapać, porąbać na drobne kawałki, połupać, posiekać.

Pociąć, pokrajać, porąbać, posiec na drobne kawałki jakim o1 strym narzędziem; poranić, pokiereszować; pogryźć, pościnać korą a. toporem: p. trawę na łące, drzewa w lesie; potłuc, poprzybijać: grad p-ął zboże; p. ś., popękać, pokrajać ś.; pościnać ś. od mrozu lodem.

Pociąg, pociągnięcie, pociągnienie, ciągnienie: koń do p-u = dobry do ciągnięcia ciężarów, koń pociągowy; jednym p-em, za jednym p-em = odrazu, od jednego razu; zrobienie rysu, narysowanie, nakreślenie: zrobić co jednym p-em pendzla, pióra; szereg wagonów kolejowych, osobowych a. towarowych, ciągnionych przez lokomotywę i stanowiących jedną całość: p. osobowy, towarowy, osobowo-towarowy czyli mieszany; p. błyskawiczny, kurjerski, pośpieszny, zwyczajny; p. wołowy = idący wolno i zatrzymujący ś. na wszystkich przystankach; p. miejscowy a. spacerowy a. podmiejski = obsługujący letniska podmiejskie i nie dochodzący do stacji krańcowej; p. pocztowy = przewożący listy i posyłki; p. gospodarczy = wysyłany na potrzeby kolei; p. nadzwyczajny = najśpieszniejszy, osobno, umyślnie wysyłany, ekspres; p. sanitarny = wiozący służbę lekarską i chorych; p. komunikacji bezpośredniej = przewożący podróżnych przez wielkie przestrzenie bez przesiadania, ekspres; szereg wozów transportowych, przewożących żywność i furaż dla wojska; całkowity zaprząg: dwa konie, dwa woły; przen., powab, ponęta, wabik, magnes, skłonność, chęć ku komu a. czemu: mieć p. do kogo a. czego; pasmo, ciąg, łańcuch (p. myśli).

Pociągać, dok. Pociągnąć; ciągnieniem posuwać, poruszać, przenosić, przewozić z miejsca na miejsce, przybliżać, pomykać; szargać, targać; p. do sądu, do odpowiedzialności = zmuszać do zdawania sprawy, do zadośćuczynienia, zażądać stawiennictwa, zapozywać kogo, zaskarżać, proces komu wytaczać; przen., sprowadzać, powodować co, być przyczyną czego, wywoływać; przen., nęcić, wabić, ujmować, zniewalać,: zjednywać, skłaniać ku sobie; powlekać, pokrywać: p. farbą, lakierem; ostrzyć, wecować; zalatywać, powiewać (o wietrze); p. nosem = wąchać, wciągać śluz w nos zamiast go wytrzeć; p. ś., pociągać siebie samego; trwać, przedłużać ś., ciągnąć ś.

Pociągająco, przysł., w sposób uprzejmy, skłaniający, pociągający.

Pociągający, powabny, ponętny, ujmujący.

Pociągły, mający większą długość niż szerokość, podługowaty, podłużny, owalny, wysmukły, ściągły (twarz p-a); wabiący, kuszący, nęcący; ciągnący ś.

Pociągnąć, nied. Pociągać; ciężar z miejsca ruszyć, uciągnąć, posunąć, targnąć; p. z butelki, i z dzbana, z kufelka, z gąsiorka = napić ś., wypić, popić, łyknąć; p. linję = przeprowadzić ją dalej; p. worka = wydać trochę pieniędzy; p. z kogo = wyzyskać go, wyłudzić od niego pieniądze; skłonić, zniewolić do czego, wciągnąć, poprowadzić: p. do złego, do dobrego; p. do zguby — doprowadzić; uderzyć, kopnąć; p. karty, pasjans, kabałę = rozłożyć; p. sztosu, djabełka = zagrać w te gry; pójść, i udać ś. dalej, puścić ś. w drogę, pojechać, posunąć ś.; pożyć, potrwać, pobyć; chory niedługo p-nie = umrze; zajść, zajechać, dojść do czego: z taką sumą niedaleko p-niesz = nie na długo ci starczy; p. ś., pociągnąć siebie samego, potrwać, powlec ś.: to ś. długo p-nie = potrwa; wysilić ś., wytężyć wszystkie siły, użyć wszystkich I środków dla osiągnięcia czego.

Pociągnienie, Pociągnięcie, rzecz. od Pociągnąć.

Pociągowy, zdolny do ciągnięcia: koń p. = nie do jazdy wierzchem; należący do pociągu, przy pociągu będący: służba p-a; siła p-a = ilość siły potrzebnej do poruszenia, do pociągnięcia.

Pocichnąć, ucichnąć, zamilknąć.

Pocichu, cicho, cichaczem, ukradkiem; mówić p. = szeptem.

Pocichutku, Pocichuteńku, Pocichutenieczku, przysł., bardzo cicho.

Pocić, wywoływać poty, okrywać, oblewać potem; p. głowę = wytężać, wysilać umysł, biedzić ś. nad czymś, łamać sobie, suszyć sobie głowę nad czymś trudnym; p. ś., potnieć, pokrywać ś., oblewać ś. potem, być skłonnym do pocenia ś.; przen., męczyć ś., trudzić ś. nad czymś, mozolić ś., znoić ś., robić coś z trudem, łamać sobie, suszyć sobie głowę; p. ś. krwawo nad kawałkiem chleba = z trudem zarabiać na utrzymanie; wilgotnieć, wilgocią, parą się okrywać.

Pociec, Pocieknąć, popłynąć, zacząć ciec; ociec jakim płynem; oblać ś.; pofrunąć, pierzchnąć, poszybować (o ptakach).

Pociecha, to, czym ś. pocieszamy a. pocieszamy innych; to, co przynosi ulgę w smutku, strapieniu, troskach, pocieszenie; anioł p-chy = przynoszący ukojenie; to, czym cieszymy siebie a. innych; radość, uciecha, ukontentowanie, przyjemność, rozkosz; rzecz zabawna, wesoła: mieliśmy z nim sto p-ch, tysiąc p-ch = bawił nas; przen., p-y = dzieci.

Pociejowski, tandetny, w lichym gatunku (od Pociejowa w Warszawie); p-a plaga = rodzaj cięcia rapierem a. szablą (od nazwiska Pociej).

Pociejów, miejsce przy ulicy Bagno w Warszawie, pełne nieładu, gdzie sprzedają różnorodne rupiecie i tandetę, nieporządek, mieszanina.

Pocieknąćp. Pociec.

Pociemku, Po ciemku, przysł. w ciemności, omackiem.

Pociemnić, zrobić ciemniejszym, przyciemnić, ująć światła; nadać czemu kolor ciemniejszy.

Pociemnieć, stać ś. ciemnym a. ciemniejszym, okryć ś. ciemnością, zmierzchnąć; oślepnąć; p-iało = zmierzchło, zachmurzyło ś.; p-iało mi w oczach = zaszły mi oczy mgłą, mrokiem, byłem blizki omdlenia.

Pocieniować, porobić na rysunku a. na obrazie cienie, wycieniować, wymalować cień, zrobić efekty światłocienia.

Pocierać, dok. Potrzeć; trzeć czym po czym, trzeć jedno o drugie, trzeć z przerwami, pociągać ręką po czym: p. czoło, p. ręce = trzeć jedną rękę o drugą; p. maścią, lekarstwem płynnym, oliwą = nacierać; p. żelazo magnesem; p. bursztyn jedwabiem dla wywołania siły elektrycznej; p. kim = pomiatać nim, lekceważyć go; p. ś., trzeć samego siebie; p. ś. po głowie, po kolanie; ocierać ś. o kogo, o co; ścierać ś., rozdzielać ś. na drobne cząstki: siano w sienniku ś. potarło.

Pocierpieć, przecierpieć nieco, znieść cierpliwie coś przez pewien czas, przeboleć.

Pocierpnąć, ścierpnąć, zdrętwieć.

Pocieszać, dok. Pocieszyć; wymawiać słowa pociechy, ukojenia, przynosić komu ulgę w smutku, frasunku, w kłopotach;, komuś stroskanemu sprawiać ukontentowanie, koić, tulić w żalu; p. ś., uspokajać ś. nieco w smutku; doznawać jakiejś ulgi w zmartwieniu, w troskach, nabierać otuchy.

Pocieszający, przynoszący ulgę w smutku, w cierpieniu, w utrapieniu, w troskach, sprawiający radość stroskanemu: pomyślny, pożądany, radosny.

Pocieszenie, pociecha; to, co pociesza, rzecz pocieszająca, ulga w strapieniu; M. Boska P-a = jako Patronka strapionych.

Pociesznie, przysł., pocieszająco, przynosząc ulgę, dając pociechę; zabawnie, śmiesznie, komicznie.

Pocieszny, przynoszący pociechę, ulgę w strapieniu, pocieszający; zabawny, ucieszny, wzbudzający śmiech, komiczny, groteskowy, śmieszny, żartobliwy.

Pocieszyciel, ten, co pociesza, przynosi ulgę w utrapieniu, w smutku, w kłopocie; Duch św.

Pocieszycielka, ta, co pociesza, przynosi ulgę w utrapieniu; P. strapionych = N. M. Panna; żart., wódka, gorzałka.

Pocieszyć, dok. od Pocieszać.

Pocieśnić, zrobić ciaśniejszym, ścieśnić, zwęzić.

Pocięgiel, rzemień, którym szewc, gdy szyje, przytrzymuje robotę na kolanie (fig.).

Pociężeć, stać ś. cięższym.

Pociosać, Pociesać, ciosać przez jakiś czas, wyciosać, ściosać, postrugać; przen., okrzesać, ogładzić.

Pociot, mąż ciotki; wuj, wujaszek; czarownik, ciota.

Pociotek, brat cioteczny, siostra cioteczna, daleki krewny, powinowaty.

Pocisk, ciśnienie, ciskanie, rzut, rzucenie; to, co rzucamy, ciskamy na kogo a na co, przedmiot rzucony dla zadania ciosu: strzała. oszczep, kula, śrót; p. miłości, p. Amora = uczucie miłości, namiętność; przen., raz, cios, napaść: p. zawiści, potwarzy, obmowy, nienawiści.

Pociskać, porzucać wszystko na ziemię; przyciskać, naciskać; p. ś., narzucać ś, nagniewać ś., wściekać się.

Pocisnąćp. nied. Pociskać; przycisnąć, nacisnąć, nagnieść, naprzeć, natrzeć; p. kogo = zmusić kogo do czego, przyprzeć do muru.

Pociśnięcie, nacisk, przyciśnięcie.

Pociupać, porąbać na małe kawałki, podziobać.

Pocmokiwać, Pocmukiwać, cmokać z przerwami, possać.

Pocmoktać, pomlaskać, possać, ucałować.

Poco, przysł., dlaczego? na co? w jakim celu?

Pocofać, cofnąć jednego po drugim; p. ś., cofnąć ś. po kolei, wycofać się.

Pocudować, narobić nieporządku, poprzewracać, przeinaczyć, powikłać, pokręcić.

Pocukrzyć, Pocukrować, osypać cukrem, ocukrzyć, przyprawić cukrem.

Pocupać, pójść powoli za kim, aby go śledzić.

Pocwałować, pojechać w cwał konno, popędzić, pogalopować; p. ś., pogotować ś. jakiś czas gwałtownie.

Pocyfrować, poznaczyć cyframi, ponumerować.

Pocyrklować, obwieść, określić cyrklem, porozmierzać.

Pocysterski, ten, który dawniej należał do Cystersów.

Poczarować, zaczarować, pozaklinać; oczarować, olśnić, wprawić w zdumienie, w zachwyt.

Począć, nied. Poczynać; zacząć, rozpocząć, napocząć; zajść w ciążę, zostać brzemienną; zrobić, uczynić: co ja p-nę! = co zrobię ze sobą; postąpić; p. sobie = poradzić sobie, postąpić sobie; p. ś., zacząć ś., być poczętym (o płodzie).

Początek, poczynanie, rozpoczynanie, rozpoczęcie, pierwszy objaw czego, zaczęcie ś.; p. roboty, p. roku, p. życia; na p-u = przedewszystkiem; z p-em = od chwili, gdy co ś. zaczyna; dać p. czemu = być przyczyną; mów, rób od p-u = jeszcze raz, nanowo, powtórnie; niezły p.! = dobrze ś. zaczyna!; zrobić komu p. = dać mu pierwszy zarobek; na p. = na razie, tymczasowo; z p-u = zrazu, początkowo, na razie; od p-u do końca = wszystko bez wyjątku, wszystko całkowicie; w piątek dobry p. = robota, rozpoczęta w piątek, darzy ś., udaje ś.; p. rzeki = źródło; p-i czego = pierwociny, pierwsze podstawy, zasady, zaczątek, zawiązek, pierwsze kroki, pierwszy występ; uczyć dziecko p-ów = nauk początkowych, t. j. czytania, pisania, rachunków; ród, pochodzenie; przyczyna, powód, źródło; przen. sprawca, winowajca; pierwiastek, żywioł, element.

Początkodawca, dający początek czemu; twórca, inicjator.

Początkować, dawać czemu początek, wszczynać co, inicjować; p. w czym = być w czym nieobeznanym, poczynać czegoś ś. liczyć., oznajmiać ś. z czym, stawiać pierwsze kroki w czym.

Początkowo, przysł., pierwotnie, z początku, w pierwszej chwili.

Początkowy, stojący na początku, zaczynający co, pierwszy z brzegu; pierwiastkowy, pierwotny; szkoła p-a = elementarna, nauka p-a = najniższy stopień nauczania, nauka pierwszych początków.

Początkujący, zaczynający się uczyć.

Poczciarz, oficjalista pocztowy.

Poczcić, uczcić, uhonorować, zaszczycić; uczęstować, u fetować.

Poczciwp. Poczciwy.

Poczciwie, przysł., według sumienia, nie czyniąc komu szkody, zacnie, z dobrocią, z honorem.

Poczciwiec, Poczciwina, Poczciwota, Poczciwotka, człowiek zacny, poczciwy, honorowy; dobry człowiek, zacna dusza.

Poczciwość, postępowanie podług sumienia, nie czynienie krzywdy; prawość, sumienność, sprawiedliwość, cnota, cześć, honor, dobre imię; skromność, cześć niewieścia, niewinność; p-ści człowiek = zacny, dobry; na p.! = na honor! (przysięgam); na p-i skarany = odsądzony od czci; sądzić o p. = sądzić sprawę o cześć; odsądzić p-i = pozbawić czci.

Poczciwy, postępujący poczciwie, nie żądający cudzej krzywdy, uczciwy, rzetelny, sumienny, chlubny, chwalebny, zaszczytny, cześć przynoszący, dostojny; prawy, honorowy, cny, zacny, cnotliwy, godny; prostoduszny, dobroduszny; p. z kościami = nawskroś poczciwy, bardzo poczciwy; przyzwoity, porządny, schludny, należyty.

Poczekać, zatrzymać ś. z czym jakąś chwilę, przeczekać czas niejaki, mieć cierpliwość, odłożyć co, zwlec do jakiegoś czasu; grożąc: p-aj! = dam ja ci, zobaczysz!

Poczekalnia, pokój dla oczekujących: u lekarza, adwokata, w gmachu urzędowym.

Poczekalny, przeznaczony dla oczekujących: izba p-a = poczekalnia.

Poczekanie, rzecz., od Poczekać; na p-u = w tej chwili, natychmiast, nie zwłócząc, od razu, bezzwłocznie.

Po czemu? po ile? po jakiej cenie?

Poczepiać, połączyć, poszczepiać jedno do drugiego.

Poczerniać, Poczernić, czynić czarnym, powlekać, mazać czymś czarnym, ubrudzić; p. ś., czernić ś., mazać ś. czymś czarnym, brudzić się.

Poczerniały, ten, który poczerniał, sczerniały.

Poczernićp. nied. Poczerniać.

Poczernieć, stać ś. czarnym, sczernieć, nabyć czarnego koloru. pociemnieć.

Poczerpnąć, zaczerpnąć, nabrać


Poczerstwieć, stać ś. czerstwym.

Poczert, roślina z rodziny borowicowatych, zapieprz.

Poczerwieniały, ten, który stał ś. czerwonym, nabrał barwy czerwonej, zarumieniony.

Poczerwienić, czerwonym uczynić, pomalować czerwoną barwą.

Poczerwienieć, Poczerwienić ś., stać ś. czerwonym, nabrać czerwonej barwy, zarumienić ś., zapłonić się.

Poczesać, uczesać jednego po drugim, przygładzić za pomocą czesania; pognać, popędzić (o zwierzynie); p. ś., uczesać ś., przygładzić sobie włosy.

Poczesne (-ego), mały podarunek, w znak czci ofiarowany komu, zwłaszcza zwierzchnikowi; zapłata za poradę, za naukę; honorarjum; napiwek, poczęstunek.

Poczesny, poczciwy, zacny, godny szacunku, honorowy, czcigodny, szanowny; okazały, pokaźny, nie byle jaki.

Poczet, liczba: p. dni naszych; księga p-tów = czwarta księga Mojżeszowa; p. rzymski = okres lat piętnastu, liczba rzymska, indykcja, indykt; rachunek, zdawanie rachunku z czego, sprawozdanie, zdawanie sprawy z czego: dać p., zdać p., uczynić p.; to nie idzie w p. = nie liczy ś.; spis, rejestr, szereg, lista: wpisać ś. w p., być zaliczonym w p.; orszak, świta, drużyna, oddział wojska; tłum, gromada, tłuszcza.

Poczęcie, dokonana czynność poczynania, początek; o niewieście: stanie ś. brzemienną, zajście; Niepokalane P. N. Panny = jedna z tajemnic wiary katolickiej; p. M. Boskiej w żywocie św. Anny bez grzechu; święto, uroczysty obchód tej tajemnicy; dzień, w którym wypada to święto.

Poczęstować, prosić kogo na jadło, picie, cygaro i t. p., potraktować go, ufetować; p. kogo kijem, pięścią = obić, uderzyć, wygrzmocić, wytuzować.

Poczęstunek, to, czym kogo częstują, przyjęcie, traktament, funda; napiwek.

Poczętki, zakon żeński św. Teresy, Karmelitanki.

Poczęty, zaczęty, pochodzący.

Poczhalter, nm., urzędnik poczty, utrzymujący konie i wozy dla przewożenia osób, rzeczy, listów i paczek.

Poczhalterja, nm., stacja pocztowa, na której można dostać koni i wozów na dalszą drogę.

Poczłapać, człapiąc, powlec ś., pójść, poleźć.

Poczmajster, Poczmistrz, nm., zawiadujący pocztą, kierownik biura, z którego są rozwożone osoby i rzeczy i gdzie ś. wydają listy i posyłki, nadesłane pocztą.

Poczochrać, potargać: p. włosy, nici, przędzę.

Poczołgać się, udać ś., powlec ś. gdzie, czołgając się.

Poczta, nm., zarząd, utrzymujący po miastach i drogach konie dla przeważenia podróżnych, listów, pieniędzy i rzeczy; dom, gdzie mieści ś. stacja pocztowa, pocztamt; przen., listy i przesyłki, otrzymane przez pocztę lub przeznaczone do wysłania na pocztę; dzień, w którym listy i gazety nadchodzą; wiadomości, które nadeszły pocztą; wóz, spotkany w drodze, należący do zarządu poczty i wiozący podróżnych a. rzeczy; wideta, posterunek żołnierski; żołnierz na posterunku; rodzaj zabawy towarzyskiej; kartki z napisami, posyłane od jednego ucznia do drugiego w klasie; puścić co w p-ę = w kolej, od jednego do drugiego; p. pantoflowa — p. Pantoflowa poczta; karta p-owap. Pocztówka.

Pocztamt, nm., biuro zarządu poczty, poczta.

Pocztarek, nm., chłopiec, który zamiast pocztyljona roznosi lub rozwozi korespondencję.

Pocztarz, nm., urzędnik pocztowy, pocztyljon; listonosz, roznoszący listy z poczty.

Pocztowiec, nm.p. Pocztarz; gołąb pocztowy, szeregowiec, żołnierz z pocztu; dragon.

Pocztowy, nm., odnoszący ś. do poczty, należący do poczty: karetka p-a = do przewożenia podróżnych, jadących pocztą; marka p-a = karteczka ze stemplem państwowym i ceną, przyklejana do listu, jako dowód opłaty za jego przesyłkę; dzień p. = = w którym dawniej przychodziła poczta i przywoziła listy; gołąb p. = przyuczony do przenoszenia korespondencji: papier p. = listowy; śledź p. = śledź w doskonałym gatunku, przywożony dawniej pocztą; karta p-ap. Pocztówka; pociąg p. = przewożący listy i przesyłki; haft p. = rodzaj haftu; należący do pocztu: żołnierz p. = szeregowiec w jeździe polskiej nieszlacheckiego pochodzenia.

Pocztówka, nm., odkryta karta, wysyłana pocztą, z marką niższej ceny, aniżeli list zamknięty; korespondentka, odkrytka, karta pocztowa.

Pocztyljon, fr., woźnica poczty.

Poczubić się, pobić się.

Poczucie, odczuwanie czego, przenikanie jakiegoś wrażenia do świadomości, świadomość: p. zimna, gorąca, bólu; p. godności własnej, p. honoru.

Poczuć, nied. Poczuwać; poznać coś za pośrednictwem zmysłów, odczuć, uczuć, przyjąć jakieś wrażenie: p. ciepło, chłód, ból, zapach, odór; psy p-ły zwierza = zwąchały, zwietrzyły; p. pieniądze u kogo = przewiedzieć ś. o nich, zwąchać je; doświadczyć czego, pojąć co, zdać sobie sprawę z czego: p. wolę Bożą = uczuć miłość, skłonność do osoby innej płci; przez długi czas popamiętać, nie zapomnieć nauczki; p. ś., uczuć ś. jakim; p. ś. chorym, zdrowym; p-ła ś. matką = poczuła pierwsze ruchy płodu w żywocie.

Poczuwaćp. dok. Poczuć; odczuwać co od czasu do czasu; p. ś. do czego = czuć ś. obowiązanym do czego, nie być obojętnym względem czego, brać co do serca; czuć swoją winę, swoje postępowanie.

Poczwanić się, pochwalić się.

Poczwara, istota straszna i obrzydła, odrażająca, potwór, brzydal, pokraka; duch, larwa, straszydło, upiór, widmo.

Poczwarka, stan przeobrażenia gąsienicy w owada doskonałego (f.).

Poczwarnik, roślina z rodziny storczykowatych, oszczernik.

Poczwarny, szkaradny, potworny, przebrzydły, obrzydliwy.

Poczwarte, Po czwarte, po raz czwarty, ze względu czwartego.

Poczwórnie, przysł., cztery razy, czterokrotnie.

Poczwórny, cztery razy powtórzony, złożony z czterech przedmiotów; zaprząg p. = z czterech koni, czwórka.

Poczynać, dok. Począć; dawać czemu początek, początek czego robić, zaczynać co, rozpoczynać; zaczynać jakąś czynność, brać ś. do jakiej pracy; napoczynać co, np. butelkę, beczkę piwa, wina, chleb, ser; p. sobie = postępować w pewien sposób, zachowywać ś., sprawować ś., radzić sobie w czym; p. ś., zaczynać ś., brać początek, źródło, życie.

Poczynić, zrobić pewną liczbę czego, porobić wszystko; p. kroki o co = porobić starania.

Poczyścić, oczyścić wszystko jedno po drugim; załatwić się z czyszczeniem.

Poczytać, nied. Poczytywać; przez jakiś czas zająć ś. czytaniem; wziąć co w rachubę, mieć (co na względzie: p-am mu to za dobre, za złe, za zasługę, za grzech; p. ś., ocenić ś., uznać ś., uważać ś., mieć ś. za co.

Poczytalność, świadomość, odpowiedzialność za swoje czyny.

Poczytalny, odpowiedzialny za swoje postępki, świadomy swoich czynów, przytomny.

Poczytność, uznanie czego za warte ogólnego czytania, rozpowszechnienie między czytającymi.

Poczytny, znajdujący chętnych i licznych czytelników, powszechnie czytany.

Poczytywać, dok. Poczytać; co za co, kogo za co uważać, mniemać, sądzić, mieć co za co: p. co komu za hańbę, za winę, za cnotę, za zasługę i t. d. = liczyć, uznawać za hańbę, za cnotę itd.; p. kogo między kim = liczyć, zaliczać, kłaść w poczet; p. ś., mieć ś., uważać ś. za co.

Poćmić, popalić przez pewien czas: p. fajkę; pobolić: ząb p-i i przestanie.

Poćwiartować, podzielić, porznąć, pokrajać na ćwierci, t. j. na cztery części; porznąć, porąbać, pokrajać, poszarpać na kawałki, na sztuki, popłatać.

Poćwiczyć się, spędzić jakiś czas na ćwiczeniu ś. w czym, pouczyć ś., poegzercytować ś.

Poćwiertować p. Poćwiartować.

Pod, Pode, przyim. z 4 przyp. oznacza, ze czynność jakaś odbywa ś. poniżej czego, ze ruch kieruje ś. ka dolnej części czego: garnąć pod siebie, wleźć pod łóżko, podsunąć coś pod oczy, pod nos; cel, przeznaczenie przedmiotu: grunt pod kartofle, koń pod wierzch, pod siodło, wóz pod rzeczy; ruch, skierowany ku pewnemu przedmiotowi: zbliżyć ś. pod miasto, pójść pod ścianę; dostanie ś. pod czyjeś zwierzchnictwo, w zależność od kogo: podpaść pod czyją władzę, uciec ś, pod czyją obronę, wziąć kogo pod swoją opiekę, wziąć kogo pod dozór policji; kres jakiej czynności: wznieść budynek pod dach; termin przybliżony: pod wieczór, pod koniec lata, pod starość, pod ten czas, pod moją nieobecność; czynność, dokonywaną w kierunku przeciwnym czemu: patrzeć pod światło; czesać, głaskać pod włos; sposób, w jaki co ś. robi: wytknąć granicę pod sznur, ułożyć stertę pod strych = równo; używa ś. też w różnych wyrażeniach, np. wziąć kogo pod klucz = zamknąć; brać kogo pod rękę, pod pachę; śmiać ś. pod nos = prosto w oczy; puścić finfę pod nos = zadrwić z kogo; zaciągnąć ś. pod czyje chorągwie = pójść pod niego; pod szubienicę = na stracenie; dać pożyczkę pod zastaw ruchomości, papierów procentowych; psie głosy nie idą pod niebiosy = oszczerstwa ludzi niegodziwych nie powinny być brane pod uwagę; być zapiętym pod szyję; z przyp. 6-m oznacza miejsce, na którym coś ś. dokonywa a. na którym coś ś. znajduje: leżeć pod stołem, pod łóżkiem, spać pod kołdrą, pod gołym niebem, pod dachem = w domostwie; zależność od kogoś, jako od zwierzchnika: służyć pod Kościuszką, być pod panowaniem pruskiem, majątek pod czyimś zarządem, mieć pod sobą tysiąc ludzi = pod swoimi rozkazami, być ich zwierzchnikiem, dowódcą; przyczynę: paść pod ciosem, pod razem, pod gradem kul, zrobić co pod przymusem, pod groźbą; , zastrzeżenie, ograniczenie czego: zrobić co pod warunkiem, zeznawać co pod przysięgą, pod słowem honoru, pod sekretem; wydać co pod rachunkiem; pod tym względem; zakazywać co pod błogosławieństwem, pod karą śmierci; pod gardłem = narażając ś. na karę śmierci; pod utratą czci = narażając ś. na utratę czci; posiadanie czego, zaopatrzenie w co: żołnierz pod bronią, wozy pod rzeczami; położenie jednego przedmiotu w blizkości drugiego, zwłaszcza wyższego: pod miastem, pod Krakowem, pod bokiem czyim = tuż obok; pod ręką, pod oczami = tuż zaraz; leżeć pod płotem, pod drzwiami, chodzić pod oknem; czas, kiedy coś ś. dokonywa: pod panowaniem króla Batorego, pod tym czasem = wówczas; z pod oznacza dążenie do wydobycia ś. z pod tego, co górowało, z pod czyjegoś zwierzchnictwa, a. oddalenie ś. od jakiegoś przedmiotu, opuszczenie miejsca, niżej jego położonego: wydostać ś. z pod jarzma, iść z pod Krakowa, Mazur z pod Warszawy; pod wchodzi w skład różnych wyrażeń, przybierając przytem różne znaczenia: np. gospoda pod Czerwonym Kogutem = pod godłem Czerwonego Koguta, wymalowanym na szyldzie nad wejściem; mruknąć co pod nosem; kościół pod wezwaniem św. Anny, św. Stanisława; książka pod tytułem „Podręczny słownik języka polskiego“; słynąć pod nazwiskiem, pod imieniem; pisywać pod pseudonimem; trzymać kogo a. co pod kluczem = w zamknięciu; chować co pod korcem = w ukryciu; mówić pod przenośnią = za pomocą przenośni; robić co pod pozorem, pod płaszczykiem, pod pokrywką; sklep, fabryka pod firmą = mające firmę; mieć siwego konia pod sobą = jechać na nim; list pod wczorajszą datą; być pod dobrą datą = upić ś.; pod jako przyimek nierozdzielny w połączeniu z czasownikami i imionami, nadaje im następujące znaczenia: 1) czynność, dokonywającą się w kierunku, jakiegoś przedmiotu a. w pobliżu przedmiotu: pod1 chodzić, podbiegać, podstawiać, podsuwać, podwale, podgródek, podlesie; 2) zależność od jakiejś osoby: podbijać, poddawać ś., podlegać, poddany; 3) kierunek czynności z dołu ku górze: podnosić, podrastać, podwyższać, podburzać; 4) czynność tajoną, sekretną: podpatrywać, podsłuchać, podkradać ś.; 5) słaby stopień czynności, niezupełne jej dokonanie: podrobić, podpić sobie, podskubnąć, podweselić, podjeść sobie; 6) niższy urząd, niższe stanowisko: podsędek, podmajstrzy, podleśniczy, podkomisja, podoficer, podpułkownik; 7) w chemii oznacza, że w danym związku jest pewnego pierwiastku mniej, niż w innym: kwas podsiarczany, podtlenek srebra.

Podaćp. nied. Podawać.

Podagra, gr., choroba z nabrzmieniem stawów u nóg, artretyzm w nogach, dna nożna.

Podagryczka, gr., forma ż. od Podagryk.

Podagrycznik, gr., roślina z rodziny baldaszkowych, śnitka.

Podagryczny, gr., chory na podagrę, tyczący ś. podagry.

Podagryk, gr., człowiek, chory na podagrę.

Podajnośćp. Podatność.

Podal, niedaleko, opodal, dalej.

Podalgja, gr., ból w nogach, rwanie w nogach.

Podalpejski, znajdujący ś., rozciągający ś. pod Alpami, właściwy okolicom Alp.

Podanie, dokonana czynność podawania, wniosek, przedstawienie, propozycja; prośba do władz, do sądu na piśmie, ułożona według pewnych, prawem a. zwyczajem określonych form: wnieść, napisać p., przyjąć, odrzucić p.; w gieom., zagadnienie, prawda, którą dowodami stwierdzić należy; wspomnienie o czym, ustnie przekazywane, dotyczące pewnej epoki, miejscowości albo pewnej osobistości; tradycja, legienda.

Podaniowy, dotyczący podania; tradycyjny, legiendowy.

Podany, ten, którego podano, to, co zostało podane: obiad p., herbata p-na; przedstawiony do wzięcia, oddany, przekazany; wysunięty naprzód, zwrócony ku pewnej stronie.

Podapeniński, leżący pod Apeninami, położony, mieszkający w blizkości Apenin.

Podaptekarz, pomocnik aptekarza, kandydat aptekarski.

Podarek, Podarunek, to, co ś. komu daje bez wynagrodzenia, co ś. darowuje; mały dar, prezent, wiązanie, gościniec, upominek.

Podarować, nied. Podarowywać; darować co, dać darmo, bez wynagrodzenia, bez zapłaty; dać jako dar, darowiznę; przebaczyć, odpuścić, nie karać za winę.

Podarowywaćp. dok. Podarować.

Podarunekp. Podarek.

Podatek, opłata, wnoszona w różny sposób przez obywateli na rzecz państwa dla zaspokojenia jego potrzeb: p. bezpośredni = płacony przez osoby z racji ich majątku, zajęcia, stanowiska i t. p.; p. pośredni = płacony przy spożywaniu produktów zbytku lub użytku codziennego, np. akcyza od trunków, tytuniu, zapałek, inaczej podatek konsumcyjny; p. dochodowy = zależny od wysokości dochodu poszczególnych obywateli; p. przemysłowy = pobierany od przemysłowców; p. domowy = od nieruchomości miejskich, inaczej podymne; p. komorniany a. mieszkaniowy = od wysokości opłacanego komornego w miastach, nakładany na lokatorów; p. gruntowy = od właścicieli ziemskich; p. repartycyjny = oznaczający wysokość podatku, przypadającego na gminę, okrąg, miasto i t. p.; p. osobisty = poduszne, pogłówne; p. od towarów, sprowadzanych z zagranicy = cło; p. spadkowy = opłata, pobierana od spadkobierców na rzecz skarbu; p. stemplowy = opłata, uiszczana w formie marek przy kwitach, rachunkach, podaniach, kontraktach i t. p.

Podatkować, nakładać podatki.

Podatkowanie, czynność płacenia podatków; sposób rozkładania podatków.

Podatność, poddawanie ś., nadawanie ś., zdolność do czego, przystosowywanie do czego, odpowiedniość, uległość.

Podatny, Podajny, zdatny, sposobny do czego, z łatwością ulegający czemu; odpowiedni, stosowny, przystosowujący ś., wydajny, żyzny (grunt p.).

Podawać, dok. Podać; dawać co komu w ręce, przynosić mu do rąk, przybliżać co do kogo dla oddania, wręczać, pomagać komu we wzięciu czego: p. komu rękę, p. sobie ręce = na znak zgody; p. komu rękę = dopomagać mu w potrzebie; p. wodę, p. obiad, p. do stołu = przy nosić jedzenie na stół; p. karetę = kazać jej zajechać; p. podanie, petycję = wnosić je, składać władzom; p. skargę do sądu = składać, wnosić; p. rachunek = przedstawiać go do zapłacenia; p. cenę = powiedzieć; coś otrzymanego dawać następnemu z kolei: p. piłkę, p. plotkę, wieść z ust do ust; p. dziecko do chrztu = trzymać je, być mu ojcem chrzestnym a. matką chrzestną; narażać, wystawiać kogo na co: p. kogo na obmowę, na pośmiech, na pośmiewisko ludzkie, w niebezpieczeństwo; narzucać, naznaczać, zsyłać, nastręczać; powierzać, poruczać, polecać, dyktować, rozkazywać, przepisywać; p. w wątpliwość = nie wierzyć, nie ufać, kwestjonować co; udzielać wiadomości o czym, komunikować, przekazywać potomnym wieść o czym; przytaczać, podsuwać, podstawiać, projektować co, wnosić co, występować z czym: p. myśl, projekt, sposób; podstawiać, wystawiać, wysuwać, zwracać, obracać: p. rękę do ucałowania, p. szyję pod topór; p. bok nieprzyjacielowi = nie stawiać mu czoła, unikać walnej bitwy; p. tył = uciekać; ogłaszać: p. co do gazet; zamieszczać, kazać wpisać: p. kogo na listę zaproszonych, kandydatów; p. ś., kazać siebie zapisać, dyktować imię swoje i nazwisko, kazać ogłosić o sobie: p. ś. na listę kandydatów, p. ś. do urzędu, p. ś. do gazet, p. ś. do dymisji; p. ś. za kogo = udawać go; przechylać ś., skłaniać ś.: p. ś. w tył, naprzód.

Podawca, ten, co podaje, projektodawca, wnioskodawca; p. listu = oddawca, okaziciel; p. plebana = kolator.

Podawczy, podający, przekazujący, nadawczy.

Podaż, zaofiarowanie towaru na sprzedaż, ilość pewnego towaru, znajdującego ś. w danej chwili na rynku.

Podążać, nied. Podążyć; dążąc, iść; iść tuż za kim, udawać ś. dokąd, śpieszyć ś.

Podbaldach, Podbaldaszek, kwiatostan, w którym kwiaty mają szypułki nierówne, lecz dochodzące do tej samej wysokości działek, wierzchołka.

Podbałkański, leżący pod Bałkanami, położony, mieszkający w blizkości Bałkan.

Podbarcze, część nogi przedniej zwierząt, odpowiadająca anatomicznie ludzkiemu przedramieniu.

Podbarwiać, dok. Podbarwić; podmalowywać, zagruntować jedną barwą pod drugi kolor.

Podbasować komu, nagadać mu pochlebstw, pochlebić, schlebić.

Podbechtaćp. nied. Podbechtywać.

Podbechtywacz, poduszczyciel, podżegacz, podszczuwacz.

Podbechtywać, dok. Podbechtać; poduszczać, podżegać, podjudzać, podniecać kogo, namawiać do czego złego.

Podbelczep. Nadsłupie.

Podbestwiać, dok. Podbestwić; rozjątrzać kogo na kogo a. przeciw komu, podburzać, podjudzać, podżegać; wzniecać w kim nienawiść przeciw komu.

Podbiał, roślina z rodziny złożonych (fig.).

Podbicie, podbój, zawojowanie, ujarzmienie; podszewka u sukni, u odzienia; futro pod paltem zimowym; p. u nogi = górna część stopy ludzkiej; część buta, pokrywająca podbicie u nogi; p. ś., zbytnie strudzenie a. pokaleczenie nóg (choroba koni, psów).

Podbićp. nied. Podbijać.

Podbiecp. nied. Podbiegać.

Podbieg, przyrząd gimnastyczny, służący do wbiegania, zbiegania i zeskoków.

Podbiegać, dok. Podbiec; biegiem, pędem zbliżać ś. do kogo a. czego, przybiegać, podchodzić, nabierać, nabiegać (p. krwią, ropą).

Podbiegły, nabiegły, ociekły (krwią, materją).

Podbiegunowy, położony blizko bieguna, mieszkający pod biegunem.

Podbielały, ten, który stał się nieco białym, białawy.

Podbierać, dok. Podebrać; brać co od spodu, wybierać co z dołu: p. ziemię od korzenia; brać trochę, nie wszystko zabierać: p. pszczoły = wycinać część plastrów miodu z ula, p. kartofle = wybierać część kartofli z pod każdego krzaka; zabierać pisklęta z gniazda; zbierać: p. śmietanę z mleka; podgarniać, skupiać pod siebie, ku sobie; podmywać (o rzece); zbierać co nożem, ścinać z wierzchu.

Podbijacz, podbijający, zdobywca, ujarzmiciel.

Podbijać, dok. Podbić; uderzaniem od spodu podnosić co w górę, podrzucać: p. kogo w dumę, p. komu bębenka = schlebiać mu; p. licytującego = pędzić go w górę, by dawał wciąż wyższą cenę; p. komu nogę = uderzać go w nogę, by ś. potknął i przewrócił; p. komu oczy, gębę = uderzy wszy robić siniaki na twarzy, pod oczami; uderzaniem wbijać, wtłaczać, wpędzać głębiej, osadzać mocniej; przen., zawojowywać, ujarzmiać, opanowywać, poddawać swej władzy, hołdować; zniewalać, pociągać ku sobie, czarować, opanowywać wdziękiem, urokiem; przybijać coś niżej czegoś, od spodu; podszywać czym, zwłaszcza futrem; p. buty = nabijać ich podeszwę czym, np. ćwiekami; p. ś., nadwerężać, ranić, ścierać sobie nogi (o koniach, o bydle).

Podbitka, podszewka, podbicie, podszycie odzienia (np. futrem); sufit, podsufitka; w druk., justunek w postaci sztabika pod ostatni wiersz kolumny, ryga.

Podbość, ubość, ugodzić rogami od dołu; przen., poduszczyć, podbechtać, podburzyć, podbuntować.

Podbój, podbijanie, podbicie czego pod swoją władzę, zdobywanie, zdobycie, zabór, zhołdowanie, ujarzmienie.

Podbródek, dolna część twarzy pod wargami, u mężczyzn zwykle porastająca włosami (fig.); u osób otyłych obwisła część ciała pod brodą, podgardle; włosy, rosnące pod brodą; łańcuszki, stanowiące część munsztuka; rodzaj śliniaczka dla dzieci; chustka na szyję do zawiązywania pod brodą.

Podbrudzić, trochę zbrudzić.

Podbrygadjer, stopień wojskowy niższy od brygadjera.

Podbrzusze, dolna część brzucha, podpępcze, podołek; narządy rodne u kobiety.

Podbrzuszny, położony pod brzuchem, odnoszący ś. do podbrzusza.

Podbudowywać, dok. Podbudować; wzniósłszy co wyżej, budować pod nim część jaką, podmurować; wznieść nieco wyżej jaką budowlę; nieco dalej podprowadzić zaczęte budowanie.

Podbudynek, Podbudowanie, to, co podbudowane, dolna część budowli, przybudówka.

Podbudzać, dok. Podbudzić; poduszczać, podżegać do czego, być bodźcem, ożywiać, podniecać, wzmagać energję, podnosić siłę żywotną.

Podbuntować, podżec, podburzyć, zbuntować.

Podburzać, dok. Podburzyć; podbechtywać, podmawiać do zaburzeń, buntować, podżegać.

Podburzyciel, buntujący, podżegający.

Podchędożyć, nied. Podchędożać; trochę oczyścić, odczyścić z wierzchu.

Podchleb-p. Pochleb-.

Podchmiel, podpicie sobie, zażycie trunków w niewielkiej ilości.

Podchmielać, dok. Podchmielić; chmielem nieco zaprawiać; p. sobie = podpijać sobie nieco, używać trunku trochę zanadto.

Podchmielony, chmielem zaprawiony, podochocony, wpół pijany.

Podchodny, podchodzący jeden pod drugiego, sąsiedni, graniczny, stykający ś. jeden z drugim; polować na p-ego = podchodząc zwierza.

Podchodzenie, rzecz. od Podchodzićp. Podchód.

Podchodzić, dok. Podejść; idąc zbliżać ś., podsuwać ś., podstępować; podpływać, podciekać; zbliżać ś. do kogo niepostrzeżenie, podkradać ś, zakradać ś.; napastować, niepokoić wycieczkami; walczyć z kim podstępem, sposobem nieuczciwym, podjazdowo; oszukiwać, zwodzić, wywodzić w pole; nabiegać, napływać, napełniać ś., pokrywać ś.: rana p-dzi krwią, mleko p-dzi serwatką, oczy łzami; p. pod co = podpadać pod co, zaliczać ś. do czego, być objętym przez co.

Podchorąży, żołnierz, noszący sztandar, chorągiew; namiestnik, zastępca chorążego; uczeń szkoły wojskowej w Warszawie od 1815—1830 r. (fig.).

Podchować, wyhodować do pewnego wieku, podpaść: p. prosię, cielę; p. ś., wychować ś. do pewnego czasu, do pewnego wieku.

Podchód, podchodzenie, ukradkowe zbliżanie ś. do czego, ukradkowa wycieczka, podjazd; niespodziana napaść na nieprzygotowanego nieprzyjaciela; podstęp, podejście, oszustwo; przykop.

Podchwycićp. nied. Podchwytywać.

Podchwyt, chwycenie drążka gimnastycznego z dołu — p. Podchwycenie.

Podchwytywać, dok. Podchwycić; chwytać z dołu, ujmować za dolną krawędź; znienacka chwytać, podchodzić kogo nagle, zaskakiwać; odzywać ś., wtrącać ś. i do rozmowy, korzystać z okazji, by powiedzieć swoje, zauważać, robić uwagę; wyzyskiwać, korzystać chytrze z czego.

Podciąćp. nied. Podcinać.

Podciągać, dok. Podciągnąć; ciąggnąć do góry, podnosić za pomocą ciągnięcia; ciągnąc, zbliżać; przebierać miarę w piciu (trunków); p. pod co = zaliczać do czego, ściągać do czego, stosować do czego, za pomocą czego; p. ś., być podciągniętym; podnosić ś. do góry.

Podciekać, dok. Podciec, Podcieknąć; ciekąc podpływać, podchodzić: o wodzie a. innym płynie.

Podcienie, miejsce ocienione, daszek na słupkach u wejścia domu (fig.); podjazd przed domem.

Podcieniowywać, dok. Podcieniować; dodawać cienie na rysunku, uwydatniać na nim cienie; kłaść nacisk na pewne słowa, w celu uwydatnienia ich.

Podcierać, dok. Podetrzeć; obcierać od spodu, wycierać dolną powierzchnię czego; uszkadzać, kaleczyć nieco przez tarcie; p. ś., obcierać, wycierać siebie od spodu.

Podcieś, Podcios, pierwsza sztuka drzewa, zaczynająca ścianę w budowli drewnianej; podwalina.

Podcięty, przecięty od dołu, przycięty, ucięty; trochę pijany, podchmielony, mający w czubie.

Podcinać, dok. Podciąć; obcinać, odcinać od dołu, od spodu, podrzynać, trochę ścinać, przycinać od dołu, nadrzynać; uderzać od dołu: p. konie batem.

Podciosp. Podcieś.

Podciosywać, dok. Podciosać; podrąbywać, podcinać, ciosać od dołu, od spodu; p-sać języka = pohamować go, ukrócić.

Podcyfrować, oznaczyć u dołu swoją cyfrą, pierwszą literą imienia i nazwiska; podpisać jakiś dokument, list, inicjałami a. podpisem skróconym, podznaczyć.

Podczas, przyim., w czasie czego, w trakcie czego, jednocześnie z czym; p. gdy... = w tym samym czasie, kiedy...; gdy tymczasem... (w zdaniach przeciwstawnych).

Podczaszanka, córka podczaszego.

Podczaszostwo, zajęcie, urząd, tytuł podczaszego; zbior., podczaszy z żoną.

Podczaszować, podawać na stół napoje, spełniać obowiązki podczaszego, być podczaszym.

Podczaszy, urzędnik dworu królewskiego, mający pieczę nad napojami, podawanemi na stół monarchy; w dawnej Polsce godność tytularna.

Podczaszyc, syn podczaszego.

Podczaszyna, żona podczaszego.

Podczerewie, skórka spodnia od strony brzucha lisa, tchórza, bobra.

Podczerniać, dok. Podczernić; sernic od dołu, powlekać czarną barwą dolną powierzchnię czego; trochę przyczerniać.

Podczernieć, stać ś. trochę czarniejszym.

Podczerwienieć, trochę poczerwienieć, nabrać trochę czerwonej barwy.

Podczesać, zaczesać nieco w górę.

Podczołek, przysionek czołowy, oparty na słupach, w jakiejś budowli.

Podczołgać się, przysunąć się czołgając, podpełznąć, podejść.

Podczos, Podcios, młoda główka kapuściana i potrawa z niej; jarzyna z liści posiekanych młodej kapusty, buraków a. sałaty; potrawa z liści kapuścianych z kaszą jęczmienną, zaprawiona słoniną.

Podczyszczać, dok. Podczyścić; trochę oczyszczać.

Poddachowy, umieszczony tuż pod dachem, nakryty dachem.

Poddaćp. nied. Poddawać.

Poddajać, dok. Poddoić; od czasu do czasu wydajać mleko, pozostawiając nieco w wymionach; trochę wydajać; wyciągać u kogo podstępem, pochlebstwem, pewną ilość pieniędzy.

Poddana, forma ż. od Poddany.

Poddanie, rzecz., od Poddać; oddanie czego pod władzę czyją, pod dozór; oddanie czego zwyciężcy do jego rozporządzenia; p. miasta, fortecy, kapitulacja; p. ś., oddanie ś., uległość zwycięzcy, nieprzyjacielowi; uległość, pokora, rezygnacja: znosić cierpienia, poniżenia z p-em.

Poddaniec, ten, co ś. poddał jako jeniec — p. Poddany.

Poddanka, forma ż. od Poddany.

Poddany (-ego), podległy jakiemuś monarsze a. rządowi; stały mieszkaniec państwa, mającego rząd monarchiczny; chłop pańszczyźniany w zależności od dziedzica — szlachcica.

Poddańczuch, niewolniczy służalec.

Poddańczy, dotyczący poddanego a. poddańca, hołdowniczy.

Poddaństwo, bezwzględna zależność względem monarchy, pana; przynależność prawna do pewnego państwa, obywatelstwo; przyjąć p. niemieckie, austrjackie; zbior., wszyscy poddani jakiegoś monarchy a. pana — dziedzica; akt bezwzględnej uległości.

Poddasze, najwyższa część budynku, tuż pod dachem położona, strych, góra; mieszkanie tuż pod dachem, facjatka; wystająca część dachu, ochraniająca ściany od deszczu, podstrzesze.

Poddawać, dok. Poddać; przydawać, dodawać od dołu, u dołu podkładać pod co; pomagać komu do włożenia na ramiona jakiego ciężaru; podsuwać, dokładać, dodawać, dostarczać czego, przyrzucać; oddawać pod czyjąś władzę, czynić od czegoś a. kogoś zależnym, czynić uległym, zaprzedawać w niewolę; nastręczać, nadarzać, inspirować, nasuwać: sugestjonować; p. jaką myśl, projekt; p. ś., oddać ś. pod czyjąś władzę, czyjeś panowanie, zaprzedawać ś. w niewolę, oddawać ś. na łaskę i niełaskę, kapitulować; ulegać czemu, pogrążać ś. w czym, dać panować nad sobą czemu: p. ś. rozpaczy, smutkowi.

Poddawanie, wydawanie, oddawanie, przydawanie czego, dawanie, nadawanie czego komu; narzucanie komu swej woli, sugiestja.

Poddawca, Poddawacz, ten, który poddaje.

Poddawczyni, forma ż. od Poddawca.

Poddenek, podstawka pod dno naczynia; belka pod podłogą,

Poddenny, położony pod dnem, taki, którego kładą pod dno jakiego naczynia, jako podstawkę,

Poddębczak, gatunek grzyba.

Poddjakon, gr., kleryk, który otrzymał, pierwsze święcenie kapłańskie, subdjakon.

Poddłubywać, dok. Poddłubać; trochę co dłubać, dłubaniem nadwerężać, uszkadzać co, robić w czym wydrążenie od spodu za pomocą dłubania.

Poddmuch, podniecenie, podżegnięcie, podmawianie.

Poddmuchiwać, dok. Poddmuchać, Poddmuchnąć; za pomocą dmuchania od spodu podpędzać w górę; dmuchaniem z dołu podniecać: p. ogień; przen., podżegać, podbechtywać do czego.

Poddoićp. nied. Poddajać.

Poddostatkiem, przysł., dość dużo, obficie.

Poddylować, podbić dylami od spodu.

Poddymać, dok. Poddąć; dąć na co od spodu, dmuchaniem od spodu pędzić co w górę; przen., podżegać, poduszczać, buntować; przen., w dumę wbijać.

Poddymiać, dok. Poddymić; napuszczać gdzie dymu, kopcić co dymem z pod spodu, podkurzać, podwędzać; przydymiać potrawę.

Poddymka, rodzaj wachlarza, którym rozdmuchują ogień w kuchni.

Poddział, nowe dzielenie na mniejsze części rzeczy już podzielonej; część powstała z takiego dzielenia; dział niższego rzędu.

Poddzielać, dok. Poddzielić; robić dzielenie czego na części jeszcze drobniejsze.

Poddzierać, dok. Podedrzeć; podnosić co trochę do góry.

Poddzierżawca, ten, co wziął co w dzierżawę od dzierżawcy.

Poddzierżawiać, brać co w dzierżawę od dzierżawcy; mając co w dzierżawie, oddawać jeszcze w dzierżawę.

Poddźwięk, dźwięk nieokreślony.

Poddźwigać, dok. Poddźwignąć; podnosić coś ciężkiego nieco w górę, dźwigać w górę, podważać, dźwigając podsuwać co w kierunku czego; przen., podnosić z upadku, pomagać, ratować z biedy, z kłopotów.

Podep. Pod.

Podebraćp. nied. Podbierać.

Podedrwiwać, nieco drwić z kogo, podkpiwać.

Podedrzećp. nied. Poddzierać.

Podedworze, Przeddworze, plac przed dworem, przez który wjeżdża ś. na główny dziedziniec.

Podegnać, Podgonićp. nied. Podganiać.

Podegraćp. nied. Podgrywać.

Podejmować, dok. Podjąć; podnosić coś leżącego a. upadłego; wznosić, dźwigać, zadzierać co do góry; p. głowę do góry = zadzierać, pysznić ś.; p. suknię = podnosić, podkasywać; ponosić, znosić, cierpieć, narażać ś. na co: p. trud, fatygę, pracę; ugaszczać, częstować, przyjmować w domu gościnnie, karmić, żywić, utrzymywać, mieć na swoim wikcie; p. ś., brać na siebie wykonanie czego, przedsiębrać co, dokładać starań do załatwienia czego.

Podejrzany, budzący podejrzenie, nieufność, niepewny, wątpliwy, niebezpieczny.

Podejrzeć, podpatrzyć, podglądnąć — p. nied. Podejrzewać.

Podejrzenie, podpatrzenie, dostrzeżenie czego z ukrycia; posądzenie kogo o co, mniemanie względem kogo, że tak jest, a nie inaczej, poszlaka; wpaść w p. = ściągnąć je na siebie; mieć na kogo p. = podejrzewać go o co; padło na mnie p. = posądzono mnie o co; rzucać na kogo p. = ogłaszać kogo podejrzanym, godnym podejrzenia, posądzać go o co.

Podejrzewać, dok. Podejrzeć; patrzeć na co z dołu, od spodu, podglądać; mniemać względem kogo, że tak jest, a nie inaczej, posądzać kogo o co, mieć kogo o co w podejrzeniu.

Podejrzliwie, z nieufnością, z niedowierzaniem.

Podejrzliwośćp. Podejrzliwy.

Podejrzliwy, skłonny do ciągłego podejrzewania, posądzania kogo o co bez powodów, niedowierzający, nieufny.

Podejście, zbliżenie ś. ku czemu a. pod co; podstęp, zdrada, fortel, oszustwo.

Podejść, dok. Podchodzić; zbliżyć ś., podstąpić; p. kogo = zaskoczyć znagła, zajść niespodzianie, zastać nieprzygotowanego, zaczaić ś.; przen., oszukać, wywieść w pole kogo, postąpić z kim zdradnie; p. płynem, ropą i t. p. = nabiec, pokryć ś., zapełnić ś.

Podejźrzon, roślina z gromady paprotników (fig.).

Podelgnąć, przylgnąć pod czym; trochę zelżyć.

Podełba, z p. patrzeć, spoglądać = z pod oka, ponuro, groźnie, gniewnie, nieufnie.

Podemknąć, nied. Podmykać; podsunąć szybko, podejść nieznacznie.

Podenuncjować, zadenuncjować jednego po drugim.

Podepchnąć, Podepchać, nied. Podpychać; wepchnąć pod co, wtłoczyć pod co.

Podeprzećp. nied. Podpierać.

Podeptać, nogami co pognieść, potłuc, potratować, zniweczyć; żart., pójść wolno i ociężale, powlec ś., poszłapać, podreptać; zlekceważyć, sponiewierać, znieważyć, wzgardzić.

Poderwaćp. nied. Podrywać.

Poderżnąć, Podrzezaćp. nied. Podrzynać.

Podeschnąćp. nied. Podsychać.

Podesłać, nied. Podsyłać; przysłać co tajemnie.

Podesłać, nied. Podścielać; posłać co pod kim, podłożyć.

Podesłanie, ukończona czynność podsyłania; ukończona czynność podścielania; to, co podesłano, podściółka, podściół, posłanie, pościel.

Podessać, possać nieco, nassać ś. trochę.

Podest, wł., rozszerzony pomost między kondygnacjami schodów (fig.); u skoczków: deseczka do odbijania ś.

Podesta, wł., burmistrz a. wójt we Włoszech.

Podeszewp. Podeszwa.

Podeszły, który podszedł czym, napełnił ś., ociekł; nabiegł: człowiek p. = będący w późniejszych latach, podstarzały; p. w lata a. w latach = starzec.

Podeszwa, Podeszew, spodnia część stopy, skóra pod spodem stopy; od głowy do p-y = od stóp do głowy, cały, jak jest; pokazać p-y = uciec; skóra gruba, którą ś. daje pod spód buta: dać nowe p-y do butów = podzelować; p. w pończosze, skarpetce = spodnia ich część, okrywająca podeszwę stopy; skórka na buty, język na p-ę = człowiek wygadany, wykrętny; w bud., najniższa, szersza nieco część fundamentu pod budynkiem.

Podeszwica, ryba gardłopłetwa, z rodziny bokopływów, język morski (fig.).

Podetknąć, Podetkać, Podtykać; przen., podsunąć dać: p. myśli, projekty.

Podetonować, zdetonować wielu, sprowadzić zamieszanie.

Podetrzećp. nied. Podcierać; obetrzeć z pod spodu; podpiłować, poderznąć, skaleczyć tarciem.

Podeżreć, trochę zeżreć, podjeść sobie.

Podfarbowywać, dok. Podfarbować; dodawać farby, nadawać czemu nieco inną barwę; farbować od spodu,

Podfastrygować, przyszyć fastrygami od spodu.

Podfermentować, trochę sfermentować.

Podfiltrować, trochę przefiltrować, trochę oczyścić z mętów.

Podfrunąć, fruwając, lecąc na skrzydłach, zbliżyć ś. do czego; fruwając, wznieść ś. do góry.

Podfryzować, podczesać, trochę ufryzować.

Podfutrować, opatrzyć co wewnątrz a. od spodu filtrowaniem, szalowaniem, podbić deskami; piece p. = wyłożyć je w środku gliną, cegłami; nieco złajać kogo; p. ś., przen., podszyć ś., zabarwić ś.

Podgajać, dok. podgoić; podleczać, trochę zagoić; p. ś., trochę zabliźnić ś., nieco ś. zagoić.

Podgalać, dok. Podgolić; golić od spodu wąsy, brodę, włosy na głowie; przen., podskubywać kogo, wyciągać od kogo pewną ilość pieniędzy.

Podganiaćp. dok. Podgonić, Podegnać; podpędzać, pędzeniem przybliżać, przypędzać, popędzać, napędzać do czego, przypilać.

Podgardlany, umieszczony pod gardłem, zrobiony z podgardla: kiszka p-a.

Podgardle, część przednia szyi pod gardłem u ludzi i u zwierząt (fig.); skóra obwisła pod gardłem u tłustych ludzi i tucznych zwierząt; rzemyk u czapki, zakładany pod brodę, podpinka; pewien rodzaj nabrzmiałości pod gardłem, wole; rzemień podgardłowy u munsztuka końskiego.

Podgardlica, część zaprzęgu końskiego, umieszczona pod gardłem i składająca ś. z drążka z pętlicami; część jarzma pod szyją wołu, składająca ś. z cienkiego drążka; część przewodu pokarmowego u ptaków, podgardłek.

Podgarniać, Podgartywać, dok. Podgarnąć; garnąc podsuwać, podkładać pod co; podmiatać w jedno miejsce; p. ogień, śmiecie; p. sobie włosy = zgarniać je nieco do góry; przen., poddawać pod swoją moc, władzę, opanowywać, zagarniać co dla siebie.

Podgarnirować, podszyć falbanką.

Podgatunek, grupa powstała z rodzielenia gatunku w klasyfikacji przyrodniczej.

Podgatunkowywać, rozdzielać na podgatunki.

Podgiąćp. nied. Podginać.

Podglądacz, ten, który podgląda, podpatruje, zbyt ciekawy, wywiadowca, szpieg.

Podglądać, dok. Podejrzeć; podpatrywać, podzierać pod co, zaglądać od spodu; przen., mieć na kogo baczne oko, pilnować, szpiegować, śledzić kogo pilnie.

Podglebie, warstwa ziemi, położona pod glebą, podgrunt.

Podgłodzić, nieco wygłodzić, nic nie dać jeść przez pewien czas.

Podgłówny, umieszczony pod głową; nie główny, nie przedni, drugorzędny, pośledniejszy.

Podgniatać, dok. Podgnieść; gniotąc poleiskać, podchylać co; nieco przygniatać, nadgniatać, trochę przyciskać.

Podgniezdnik, każdy z drapieżnych ptaków, co, wyleciawszy z gniazda, da ś. schwytać na ziemi.

Podgniły, ten, który zgnił częściowo, nadgniły, nieco nadpsuty.

Podgnoić, ugnoić trochę, zaprawić nieco gnojem; p. ś., trochę ś. zgnoić.

Podgoićp. nied. Podgajać.

Podgoleniowy, Podgolenny, pod golenią umieszczony.

Podgolićp. nied. Podgalać.

Podgonićp. Podegnać.

Podgorzał, roślina z rodziny złożonych, krokos dziki.

Podgorzałka, ptak z rzędu kaczkowatych, z rodziny kaczek, głowienka, kaczka czerwonoszyja (fig.).

Podgorzały, podsmalony, przypalony nieco, mający barwę ciemno-żółtą, podpalany.

Podgorzeć, nied. Podgorywać; spalić ś., ogorzeć od spodu, osmalić ś. od dołu.

Podgorzelec, ptak z rzędu kaczkowatych, z rodziny kaczek, ohar (fig.).

Podgotowywać, dok. Podgotować; trochę gotować, warzyć w pewnej mierze, podwarzać; p. ś., gotować ś. w pewnym stopniu, podwarzać ś.

Podgórczykp. Podgórzanin.

Podgórski, położony w blizkości gór a. u ich stóp; mieszkający w okolicy gór, pochodzący z okolicy górskiej.

Podgórzanin, Podgórczyk, mieszkaniec podgórza, człowiek, pochodzący z podgórza.

Podgórzanka, mieszkanka podgórza.

Podgórze, kraina rozłożona w blizkości gór, okolica podgórska.

Podgrabiać, dok. Podgrabić; podgarniać nieco grabiami, podsuwać grabiami w pewne miejsce.

Podgrdykowy, umieszczony pod grdyką.

Podgrobowy, znajdujący ś. pod grobem, wychodzący z pod grobu.

Podgrodzić, nieco ogrodzić, zagrodzić do pewnego miejsca, do pewnego kresu.

Podgrodzie, miejsce położone pod miastem, przedmieście.

Podgrudzać się, dok. Podgrudzić ś.; kaleczyć, podbijać sobie nogi na grudzie (o koniach, o psach i t. p.).

Podgruntp. Podglebie.

Podgruntować, podłożyć grunt pod farbę, zagruntować.

Podgrupa, grupa powstała z podzielenia większej grupy.

Podgrywać, dok. Podegrać; ogrywać nieco kogo w karty albo w inną grę hazardowną; tak wychodzić w grze w karty, by przeciwnik nie wziął lewy na swoje figury.

Podgryzać, dok. Podgryźć; gryźć co od spodu, nadgryzać od dołu; gryząc od dołu nadwerężać, niszczyć.

Podgrzebieniowy, położony pod grzebieniem łopatki: mięsień p.

Podgrzebywać, dok. Podgrzebać; za pomocą grzebania podgarniać, podmiatać.

Podgrzewaćp. Podegrzewać.

Podgrzybek, gatunek grzyba jadalnego (fig.).

Podgrzywie, u zwierzęcia: część karku, umieszczona pod grzywą

Podgwiazdny, położony pod gwiazdami, podniebny.

Podgwizdywać, gwizdać z przerwami.

Podgzymsować, podeprzeć gzymsem, umieścić pod czymś gzyms dla wzmocnienia.

Podhalanin, góral tatrzański, mieszkaniec Podhala; człowiek, urodzony na Podhalu.

Podhale, kraina rozłożona u stóp Tatr od polskiej strony.

Podhalski, przym. od Podhale.

Podhodować, wyhodować do pewnego wieku, przekarmić do pewnego terminu.

Podhoroszczyzna, dawniejsza powinność chłopów w województwach ruskich, t. j. na Wołyniu, Podolu, Ukrainie, odbywania dróg dla swego pana; podatek roczny, składany w zamian tej powinności.

Podinspektor, pomocnik inspektora,

Podjadać, podgryzać co, toczyć spodu, od korzenia; przen., dokuczać, dojadać, dogryzać komu, docinkami drażnić kogo — p. dok. Podjeść; p. ś., wżerać ś., wdzierać ś. w co.

Podjadek, owad prostoskrzydły skaczący, turkuć (fig.); przen., dokuczliwy pochlebca.

Podjarzemny, Podjarzmowy, zaprzęgowy w jarzmo: wół, osieł p.

Podjawor, gatunek nizkiego klonu, podklon, klon krzewowy, czarnoklon.

Podjazd, oddział żołnierzy,, wysłany dla utarczki z nieprzyjacielem lub dla zasięgnięcia języka, wieści; wycieczka oddziału żołnierzy; miejsce u wrót, u drzwi ganków i t. p., gdzie podjeżdżają pojazdy; przejazd pod torem kolejowym.

Podjazdka, rodzaj lekkiej łodzi.

Podjazdowy, dokonywany za pomocą podjazdów: wojna p-a = partyzantka; dotyczący podjazdów, podjeżdżania; droga p-a = boczna; kolej p-a = bocznica, kolejka; przen., podstępny, zdradziecki, przypadkowy, dorywczy.

Podjąćp. nied. Podejmować.

Podjechaćp. nied. Podjeżdżać.

Podjeść, nied. Podjadać; zjeść trochę, dla zaspokojenia pierwszego głodu; najeść ś. do syta (podjadłem sobie).

Podjezdek, mały, młody konik, żmudzinek, hetka, mierzynek.

Podjeżdżać, dok. Podjechać; jadąc zbliżać ś. do jakiego miejsca; wjeżdżać pod co; posuwać ś. nieco dalej w podróży; przen., postępować, posuwać ś. w jakiej robocie; popisywać ś. z czym; napadać z nienacka, prowadzić walkę podjazdową; p. konia = ujeżdżać go, wprawiać do biegu; przen., podchodzić, oszukiwać podstępnie, zwodzić, w pole wyprowadzać.

Podjęzycze, część jamy ustnej pod językiem.

Podjęzykowy, położony pod językiem; kość p-a = gnyk.

Podjudzać, dok. Podjudzić; pobudzać, poduszczać, podburzać, podbuntowywać, podmawiać do czego złego.

Podjum, łć., u starożytnych Rzymian podwyższenie dokoła areny cyrkowej, murem od niej oddzielone, z miejscami dla senatorów, posłów zagranicznych, westalek; pomost podwyższony dla łatwiejszego widzenia, co się wokoło odbywa, lub podwyższona platforma, skąd patrzeć można (np. w panoramie); podłoga na scenie w teatrze.

Podjurzać, dok. Podjurzyć; zapalać gniewem, podburzać, budzić w kim złe namiętności, podniecać kogo.

Podkacik, pomocnik kata.

Podkadzać, dok. Podkadzić; nakadzić od dołu, podkurzać; dymem od spodu dojmować; dymem otaczać, np. w praktykach zabobonnych, w znachorstwie; odymiać kadzidłem, dla zniszczenia złej woni; p. w czasie ceremonji kościelnej = kadzić; przen., p. komu = pochlebiać.

Podkanclerstwo, godność podkanclerzego; podkanclerzy z żoną.

Podkanclerzy, urząd w dawnej Polsce: zastępca kanclerza wielkiego.

Podkanclerzyna, Podkanclerzowa, żona podkanclerzego.

Podkanonjer, podoficer w artylerii.

Podkarmiać, dok. Podkarmić; dawać nieco karmu, trochę karmić; karmiąc podhodowywać, tuczyć, karmić do pewnego terminu, do pewnego stopnia podżywjać, p. niemowlę — prócz mleka matki a. mamki dawać mu pokarm sztuczny; p. ś., tuczyć ś. do pewnego kresu, upasać ś. do pewnego terminu.

Podkarpacie, kraj, rozłożony u stóp Karpat.

Podkarpacki, położony w pobliżu Karpat, mieszkający na Podkarpaciu; pochodzący z okolic Karpat.

Podkasaćp. nied. Podkasywać.

Podkasały, który ś. podkasał; mające nogi długie i cienkie (o koniu); ściągnięty w pachwinach, np. chart; przen., szczupły, cienki, kusy; rząd ptaków o nogach brodnych, p-e = brodzące.

Podkasany, mający podkasane, krótkie ubranie; przen., niemoralny, wyuzdany, pornograficzny: p-a sztuka, p-a muza = przedstawienia teatralne z udziałem artystek nieskromnie ubranych, mające charakter pornograficzny, sprośny, a składające ś. z tańców, piosenek, fars nieprzyzwoitych.

Podkaska, taśma do podtrzymywania sukni podpiętej podczas szarugi.

Podkasywać, dok. Podkasać; podnosić, podginać ubranie do góry; p. ś., podnosić ubranie, np. żeby ś. nie ubłociło, uginać ś.

Podkisać, dok. Podkisnąć; trochę skwaśnieć, skwaśnieć do pewnej miary.

Podklarować, nieco sklarować, klarowniejszym uczynić; p. ś., stać ś. nieco klarowniejszym.

Podklasa, grupa, powstała z rozdzielenia klasyr.

Podklasztorny, położony w blizkości klasztoru, pochodzący z pod klasztoru.

Podklejać, dok. Podkleić; podlepiać, przyklejać co pod spodem, poklejać dolną powierzchnię czego.

Podklinować, klinami podbić, klinem od spodu wzmocnić,

Podklonp. Klon.