Strona:PL Aleksander Brückner-Słownik etymologiczny języka polskiego 600.jpeg: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
m bot poprawia formatowanie
Treść strony (podlegająca transkluzji):Treść strony (podlegająca transkluzji):
Linia 3: Linia 3:
<section begin="trznąć"/>{{tab}}'''trznąć,''' ''trznąwszy'', ''trztać'', ''trztaczka'', z pierwotnego *''trĭstnąć'', *''trĭstać'', p. ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/dryzdać|dryzdać]]'', ''drzystać''; prasłowo; lit. ''trida'' i ''trieda'', ''trysti'' i ''triesti'', o ‘rozwolnieniu’, dowodzi pierwotności naszego ''t-'', gdy u innych Słowian ''dr-'' przeważa (''drista'', itd.).<section end="trznąć"/>
<section begin="trznąć"/>{{tab}}'''trznąć,''' ''trznąwszy'', ''trztać'', ''trztaczka'', z pierwotnego *''trĭstnąć'', *''trĭstać'', p. ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/dryzdać|dryzdać]]'', ''drzystać''; prasłowo; lit. ''trida'' i ''trieda'', ''trysti'' i ''triesti'', o ‘rozwolnieniu’, dowodzi pierwotności naszego ''t-'', gdy u innych Słowian ''dr-'' przeważa (''drista'', itd.).<section end="trznąć"/>


<section begin="trzoda"/>{{tab}}'''trzoda,''' do połowy 15. wieku jeszcze ''czrzoda''; dziś obok niej, i w odmiennem znaczeniu, ruskie ''czereda''; z pierwotnego *''skerda'', por. ''oczrzedź'', pisane później ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/otrzedź|otrzedź]]'', p. (''otrzedzią'', ‘kolejno’). Prasłowo; cerk. ''czrěda'', ‘trzoda’, ‘kolej’, ''czrěditi'', ‘częstować (kolejno)’, rus. ''oczered’'', ‘kolej’ (''uczrieżdienije,'' ‘zakład’, cerkiewne); czes. ''strzida'' i ''trzida'', ‘wydział, klasa’, ‘ulica’ (z dawnego ''czrzieda''). Prus. ''kerda-'', ‘czas’, lit. ''kerdżius'' i ''skerdżius'', ‘pastuch’, więc oba te znaczenia, co i u Słowian (‘kolej, następstwo, czas’; ‘trzoda’). U Słowian istnieje i postać oboczna z ''k-'': ''krdel'', ‘trzoda’, u Słowaków, a od nich ''kierdel'' na Podhalu. W ind. ''śardha-'', ‘trzoda’, awest. ''śarda-'', ‘rodzaj’, odmienna gardłowa (podniebienna, u nas i u Litwy welarna; taka niezgodność nic rzadkiego i nie uprawnia żadnych rojeń o jakichś pożyczkach czy wpływach ościennych); niem. ''Herde'', goc. ''hairdeis'', ‘trzoda’, staroniem. ''herta'', ‘kolej’, więc znowu oba znaczenia (jak u nas i Litwy). Biblja używa jeszcze obu pisowni: »ta ''otrzedź'' synów« (»przemiany«, Leopolita), »''otrzedziami''(!) swymi« (»porządki swoimi«, Leopolita), ale i »po ''oczrzedziach''«, »podle ''oczrzedzi''« (»według porządku«, Leopolita); w psałterzach ''czrzoda''.<section end="trzoda"/>
<section begin="trzoda"/>{{tab}}'''trzoda,''' do połowy 15. wieku jeszcze ''czrzoda''; dziś obok niej, i w odmiennem znaczeniu, ruskie ''czereda''; z pierwotnego *''skerda'', por. ''oczrzedź'', pisane później ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/otrzedź|otrzedź]]'', p. (''otrzedzią'', ‘kolejno’). Prasłowo; cerk. ''czrěda'', ‘trzoda’, ‘kolej’, ''czrěditi'', ‘częstować (kolejno)’, rus. ''oczered’'', ‘kolej’ (''uczrieżdienije,'' ‘zakład’, cerkiewne); czes. ''strzida'' i ''trzida'', ‘wydział, klasa’, ‘ulica’ (z dawnego ''czrzieda''). Prus. ''kerda-'', ‘czas’, lit. ''kerdżius'' i ''skerdżius'', ‘pastuch’, więc oba te znaczenia, co i u Słowian (‘kolej, następstwo, czas’; ‘trzoda’). U Słowian istnieje i postać oboczna z ''k-'': ''krdel'', ‘trzoda’, u Słowaków, a od nich ''kierdel'' na Podhalu. W ind. ''śardha-'', ‘trzoda’, awest. ''śarda-'', ‘rodzaj’, odmienna gardłowa (podniebienna, u nas i u Litwy welarna; taka niezgodność nic rzadkiego i nie uprawnia żadnych rojeń o jakichś pożyczkach czy wpływach ościennych); niem. ''Herde'', goc. ''hairdeis'', ‘trzoda’, staroniem. ''herta'', ‘kolej’, więc znowu oba znaczenia (jak u nas i Litwy). Biblja używa jeszcze obu pisowni:&#32;»ta ''otrzedź'' synów«&#32;(»przemiany«, Leopolita),&#32;»''otrzedziami''(!) swymi«&#32;(»porządki swoimi«, Leopolita), ale i&#32;»po ''oczrzedziach''«,&#32;»podle ''oczrzedzi''«&#32;(»według porządku«, Leopolita); w psałterzach ''czrzoda''.<section end="trzoda"/>


<section begin="trzon"/>{{tab}}'''trzon,''' »ząb ''trzonowy''«; ''trzonek'', ‘rączka’; ''trzon'', ''trzan'', z ruska ''czeren'', ''czeryn'', ‘ognisko’. Prasłowo; co do pierwszego, por. cerk. ''ząb czrěnowien'', ''czrěnowitiec'', czes. ''trzenowec'', łuż. ''czronowc'', słowac. ''czren'', ‘szczęka’, małorus. ''czerennyj zub''; brak odpowiednika w lit., ale przytaczają celt. słowa tegoż brzmienia i znaczenia (''cern'', ‘szczęka’, ''kern'', ‘kąt’). Z ''trzonek'' por. cerk. ''czrěn'', ‘rączka’, rus. ''czeren'', ‘rękojeść’, tożsamo w bułg., serb.; czes. ''strzen'', ''strzenka''; dalszych (pewnych) odpowiedników, w lit. itd., niema. Trzecie ''trzon'' piszą i ''trzan'', właśnie w 14. do 16. wieku w warzelniach solnych, rus. ''czeren'', ‘panew do wywaru’, a coś podobnego nazywają u Serbów niegdyś ''czerěń'', dziś ''czerjen'', z czem łączą niem. ''Herd''(?).<section end="trzon"/>
<section begin="trzon"/>{{tab}}'''trzon,'''&#32;»ząb ''trzonowy''«; ''trzonek'', ‘rączka’; ''trzon'', ''trzan'', z ruska ''czeren'', ''czeryn'', ‘ognisko’. Prasłowo; co do pierwszego, por. cerk. ''ząb czrěnowien'', ''czrěnowitiec'', czes. ''trzenowec'', łuż. ''czronowc'', słowac. ''czren'', ‘szczęka’, małorus. ''czerennyj zub''; brak odpowiednika w lit., ale przytaczają celt. słowa tegoż brzmienia i znaczenia (''cern'', ‘szczęka’, ''kern'', ‘kąt’). Z ''trzonek'' por. cerk. ''czrěn'', ‘rączka’, rus. ''czeren'', ‘rękojeść’, tożsamo w bułg., serb.; czes. ''strzen'', ''strzenka''; dalszych (pewnych) odpowiedników, w lit. itd., niema. Trzecie ''trzon'' piszą i ''trzan'', właśnie w 14. do 16. wieku w warzelniach solnych, rus. ''czeren'', ‘panew do wywaru’, a coś podobnego nazywają u Serbów niegdyś ''czerěń'', dziś ''czerjen'', z czem łączą niem. ''Herd''(?).<section end="trzon"/>


<section begin="trzop"/>{{tab}}'''trzop,''' z ''czrzop'', a to z ''czrzep'', i mylnym przegłosem ''ie'' w ''io'' (jak w ''macocha'', ''ozog'', ''świerzopka'' — wszystko już w 15. wieku, zamiast ''macecha'', ''ożeg'', ''swierzepka''); ‘skorupa garnka’ i ‘garnek’; dziś zastąpione przez ruskie ''czerep'', p. (jak ''czereśnia, [[Słownik etymologiczny języka polskiego/czeremcha|czeremcha]]''), ale ''trzop'' jeszcze w 17. wieku ogólnie używane: »''trzopy'' z gliny garncarz skruszył«, »napalił kilka ''trzopów''«, Potocki. Prasłowo; pień ''skerp-'', u wszystkich Słowian dla ‘czerepów’ (i ‘czaszki’): cerk. ''czrěp'', rus. ''czerep'', ''czerepacha'', ‘żółw’; czes. ''trzep'' i ''strzep''; prus. ''kerpetis'', ‘czaszka’; niem. ''Scherbe'' z dawnego ''scirbi''; lit. ''kerpu'', ‘tnę’, łotew. ''szkerpis'', ‘trzosło’, ''szkerpele'', ‘trzaska’. Nazwę ''czerepów'', ‘garnków’, przenoszą stale na ‘czaszki’, ‘głowy’, np. franc. ''tête'', ‘głowa’, z łac. ''testa'', ‘czerep’; por. ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/czasza|czasza]]'' i ''czaszka''.<section end="trzop"/>
<section begin="trzop"/>{{tab}}'''trzop,''' z ''czrzop'', a to z ''czrzep'', i mylnym przegłosem ''ie'' w ''io'' (jak w ''macocha'', ''ozog'', ''świerzopka'' — wszystko już w 15. wieku, zamiast ''macecha'', ''ożeg'', ''swierzepka''); ‘skorupa garnka’ i ‘garnek’; dziś zastąpione przez ruskie ''czerep'', p. (jak ''czereśnia, [[Słownik etymologiczny języka polskiego/czeremcha|czeremcha]]''), ale ''trzop'' jeszcze w 17. wieku ogólnie używane:&#32;»''trzopy'' z gliny garncarz skruszył«,&#32;»napalił kilka ''trzopów''«, Potocki. Prasłowo; pień ''skerp-'', u wszystkich Słowian dla ‘czerepów’ (i ‘czaszki’): cerk. ''czrěp'', rus. ''czerep'', ''czerepacha'', ‘żółw’; czes. ''trzep'' i ''strzep''; prus. ''kerpetis'', ‘czaszka’; niem. ''Scherbe'' z dawnego ''scirbi''; lit. ''kerpu'', ‘tnę’, łotew. ''szkerpis'', ‘trzosło’, ''szkerpele'', ‘trzaska’. Nazwę ''czerepów'', ‘garnków’, przenoszą stale na ‘czaszki’, ‘głowy’, np. franc. ''tête'', ‘głowa’, z łac. ''testa'', ‘czerep’; por. ''[[Słownik etymologiczny języka polskiego/czasza|czasza]]'' i ''czaszka''.<section end="trzop"/>