Strona:Józef Birkenmajer - O tytułach cesarza i króla.djvu/11: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
lit., formatowanie tekstu |
|||
| Treść strony (podlegająca transkluzji): | Treść strony (podlegająca transkluzji): | ||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{tab}}Obok formy ''cěsarь'' (цѣсарь) jawi się, już nieco później, forma cerkiewnosłowiańska ''cesarь'' (цєсарь), będąca wedle trafnego domysłu prof. Skoka, pochodną od liturgicznego ''K’esar’'', podyktowanego (jak przypuszczać wolno) bądź dbałością o oddanie literalne greckiego tekstu, bądź chęcią zaznaczenia, że w danym miejscu (tj. w tekscie ewangelii) chodzi nie o {{Rozstrzelony|cesarza}} byzantyńskiego, lecz o {{Rozstrzelony|Caesara,}} Augusta czy Tiberiusa.<br> |
{{tab}}Obok formy ''cěsarь'' (цѣсарь) jawi się, już nieco później, forma cerkiewnosłowiańska ''cesarь'' (цєсарь), będąca wedle trafnego domysłu prof. Skoka, pochodną od liturgicznego ''K’esar’'', podyktowanego (jak przypuszczać wolno) bądź dbałością o oddanie literalne greckiego tekstu, bądź chęcią zaznaczenia, że w danym miejscu (tj. w tekscie ewangelii) chodzi nie o {{Rozstrzelony|cesarza}} byzantyńskiego, lecz o {{Rozstrzelony|Caesara,}} Augusta czy Tiberiusa.<br> |
||
{{tab}}Z form języka starosłowiańskiego, w znacznej mierze za pośrednictwem obrządku słowiańskiego, mającego zastosowanie w Południowej Słowiańszczyźnie, Rusi, Czechach, Morawach, a wpływ i w najdawniejszej Polsce, rozwinęły się dalsze formy na gruncie poszczególnych języków słowiańskich. W języku czeskim z ''cěsarь'' powstał ''cisař'', przyczem ''-ř'' jest stałym rezultatem zmiękczenia spółgłoski ''-r-'' przez następujący jer miękki lub też ''-i-'', a starosłowiańskie ''jat’'' ''(-e-)'', też powszednią drogą przeszło w ''-i-''. Końcowe zmiękczenie zanikło w językach, które i w innych wyrazach zatraciły palatalizację spółgłoski ''-r-'', a mianowicie w językach: serbochorwackim ''(cèsar)'', słoweńskim ''(cesar),'' słowackim ''(cisar),'' a także w białoruskim, o którym przyjdzie nam mówić osobno. Nadmienić warto, że od Słowian przejęli nazwę ‘cesarza’ i Węgrzy.<br> |
{{tab}}Z form języka starosłowiańskiego, w znacznej mierze za pośrednictwem obrządku słowiańskiego, mającego zastosowanie w Południowej Słowiańszczyźnie, Rusi, Czechach, Morawach, a wpływ i w najdawniejszej Polsce, rozwinęły się dalsze formy na gruncie poszczególnych języków słowiańskich. W języku czeskim z ''cěsarь'' powstał ''cisař'', przyczem ''-ř'' jest stałym rezultatem zmiękczenia spółgłoski ''-r-'' przez następujący jer miękki lub też ''-i-'', a starosłowiańskie ''jat’'' ''(-e-)'', też powszednią drogą przeszło w ''-i-''. Końcowe zmiękczenie zanikło w językach, które i w innych wyrazach zatraciły palatalizację spółgłoski ''-r-'', a mianowicie w językach: serbochorwackim ''(cèsar)'', słoweńskim ''(cesar),'' słowackim ''(cisar),'' a także w białoruskim, o którym przyjdzie nam mówić osobno. Nadmienić warto, że od Słowian przejęli nazwę ‘cesarza’ i Węgrzy.<br> |
||
{{tab}}W polskim języku literackim przyjęła się forma ''cesarz'' i ''césarz;'' ścieśnione ''- |
{{tab}}W polskim języku literackim przyjęła się forma ''cesarz'' i ''césarz;'' ścieśnione ''-é-'' drugiej z tych form (dziś już nie używanej przez inteligentów, ale spotykanej jeszcze w pokoleniu poprzednim) świadczyłoby o dalekim związku ze starosłowiańskim ''-ě-'' (jak st. pol. ''mléko z mlěko'', stpol. ''nié ‘nié ma’'' ze stsł. ''nětь'', ''ně'' etc.). Z ''césarza'' utworzyła się gwarowa forma ''cysarz'', spotykana nawet jako nazwisko; w literackiej mowie ma ona znaczenie raczej ironiczne („poczekaj ''cysarzu''“ mówi jedna z pieśni legionowych). Górale ponad to przejęli formy słowackie; dlatego to u Tetmajera spotykamy opowieść ''Jak to Janosik z {{Rozstrzelony|cisarką}} tańczył''.<br> |
||
{{tab}}Nie potrzebuję dodawać, że na gruncie polskim (podobnie i w innych językach słowiańskich) tytuł ‘cesarza’ okazał się bardzo żywotny i że utworzono z niego wiele wyrazów pochodnych, jak przymiotniki ''cesarski'' i ''cysarski'' (drugi z nich miał też znaczenie rzeczownikowe i oznaczał ‘żołnierza austriackiego’), rzeczowniki: ''cesarzowa'' (utworzony według zasad przymiotnikowych), ''cesarstwo, cesarzewicz'' (pierwotnie |
{{tab}}Nie potrzebuję dodawać, że na gruncie polskim (podobnie i w innych językach słowiańskich) tytuł ‘cesarza’ okazał się bardzo żywotny i że utworzono z niego wiele wyrazów pochodnych, jak przymiotniki ''cesarski'' i ''cysarski'' (drugi z nich miał też znaczenie rzeczownikowe i oznaczał ‘żołnierza austriackiego’), rzeczowniki: ''cesarzowa'' (utworzony według zasad przymiotnikowych), ''cesarstwo, cesarzewicz'' (pierwotnie |
||