Strona:Album zasłużonych Polaków wieku XIX t.1.djvu/362

stał członkiem redakcyi i pracował w kilku sekcyach. Ogłosił niebawem w tem piśmie Rzecz o filozofii jońskiej, jako wstęp do historyi filozofii, w której surowiej niż w pierwszem z pism swoich krytykował Hegla, zarzucając mu, że niewłaściwie w logice swojej podnosił kategoryę ilości ponad jakość. W r. 1842 wydał pismo niemieckie o Bogu i palingenezie (Gott und Palingenesie. Berlin), w którem broni osobowości Boga i nieśmiertelności duszy przeciwko swemu profesorowi Michelet’owi. Obok tego ogłosił Cieszkowski szereg artykułów o zagadnieniach praktycznych: O ochronach wiejskich (Bibl. warsz. 1842); Uwagi nad obecnym stanem finansów angielskich (tamże); Organizacya handlu drzewem i przemysłu leśnego (tamże, 1843); O wystawie berlińskiej (tamże, 1844;) O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w W. Ks. Poznańskiem («Rok», 1843). Wydał także po francusku mowę swą niemiecką, wygłoszoną na zebraniu Tow. rolniczego pruskiego O środkach polepszenia losu ludności wiejskiej (Sur les moyens d’améliorer le sort de la population des campagnes. Paryż, 1845; toż samo po niemiecku w Berlinie, 1846). Zaleca on w niej ochrony wiejskie, dbałość o zdrowie i podeszły wiek robotników ze strony właścicieli ziemskich, oraz przypuszczenie do udziału w zysku (tantiemę) robotników i oficyalistów.
 Zajmowały go również i zagadnienia polityczne. W rozprawie o Lordowstwie i arystokracyi współczesnej (De la Pairie et de l’ Aristocratie moderne. Paryż, 1844) zajmuje się reformą izby wyższej. Występuje przeciw przyjętej we Francyi zasadzie wyborów; uważa dziedziczność za dobrą w Anglii, gdzie szlachta sama wytworzyła konstytucyę, ale potępia ją we Francyi, a zaleca natomiast zasadę kooptacyi czyli przybierania nowych członków przez samąż izbę. Przez wybór taki ludzi utalentowanych i zasłużonych, pochodzących ze wszystkich warstw narodu, wytworzy się nowy patrycyat ludowy, który zastąpi dawną arystokracyę, opartą na przywileju.
 Rozprawka O romansie nowoczesnym (w Bibliotece warsz, 1836 r. i osobno) zajmuje się sposkcznem znaczeniem powieści. Domaga się Ciezrkowski, aby przeprowadzana była w każdej myśl głębsza i wejrzenie w potrzeby społeczne chwili Podobne traktowanie powieści nie tylko nie stanowi ujmy dla jej estetycznej wartości, lecz ją podnosi, pogłębiając wpływ na czytelnika.
 W r. 1847 przeniósł się Cieszkowski do W. Ks. Poznańskiego i brał czynny udział w miejscowem życiu społecznem. Po ogłoszeniu w roku 1848 głównego dzieła swego pod tytułem: Ojcze nasz wydał szereg broszur o rzeczach tej dzielnicy dotyczących. W 1849 roku ogłosił broszurę o Źródłach prawa państwowego i międzynarodowego, dotyczących stosunku W. Ks. Poznańskiego do korony pruskiej (po niemiecku); w r. 1852 kołatał w sejmie pruskim o założenie uniwersytetu w Poznaniu. W 1855 roku w broszurze niemieckiej O ochronkach, jako podstawie wychowania ludu zalecał zakładanie ochronek wiejskich. Już w roku 1843 poruszył myśl założenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w r. 1857, kiedy myśl ta została urzeczywistnioną, był jednym z jego założycieli. W rocznikach tego towarzystwa ogłosił ostatnią swoją pracę filozoficzną p. t.: O drogach ducha (1863), którą później wydał osobno (1869), Założył wreszcie szkołę rolniczą w Żabikowie, która pomyślnie rozwijała się do r. 1878, kiedy pod naciskiem rządu Bismarkowskiego zamknięta została.
 Doczekał się Cieszkowski 50-lecia pracy swej naukowej i społecznej, uczczonej przez ogół w roku 1893. W następnym 1894 r, 12 marca umarł w Poznaniu. Życiorys jego i ocenę prac umieścili pp. P. Chmielowski i J. B—r w Ateneum (1894, kwiecień.) Zaznaczyliśmy już treść i myśli przewodnie pomniejszych rozpraw znakomitego filozofa i ekonomisty. Zostaje nam teraz poświęcić kilka słów głównym jego pracom historyozoficznym: Ojcze nasz i O drogach ducha, w których rozwija, zmieniając je po części, myśli, rzucone już w niemieckich Prolegomenach do hisloryozofii.
 Hegel, który w całej swojej filozofii przyjmował troisty typ rozwoju — od twierdzenia ku przeczeniu, czyli przeciwności twierdzenia i następne połączenie krańcowości w kojarzeniu, uchylił się od niego w filozofii dziejów. Całość dziejów rotdzielił on na cztery okresy: wschód starożytny (wiek dzieciństwa ludzkości), grecki (wiek młodzieńczy), rzymski (wiek męski) i chrześcijańsko-germański (świadome pogodzenie woli bezwzględnej z wolą jednostki), Cieszkowski przyjął zasadę ogólną rozwoju dyalektycznego (ze sprzeczności),