Strona:Józef Birkenmajer - O tytułach cesarza i króla.djvu/11

613

O tytułach cesarza i króla

 Obok formy cěsarь (цѣсарь) jawi się, już nieco później, forma cerkiewnosłowiańska cesarь (цєсарь), będąca wedle trafnego domysłu prof. Skoka, pochodną od liturgicznego K’esar’, podyktowanego (jak przypuszczać wolno) bądź dbałością o oddanie literalne greckiego tekstu, bądź chęcią zaznaczenia, że w danym miejscu (tj. w tekscie ewangelii) chodzi nie o cesarza byzantyńskiego, lecz o Caesara, Augusta czy Tiberiusa.
 Z form języka starosłowiańskiego, w znacznej mierze za pośrednictwem obrządku słowiańskiego, mającego zastosowanie w Południowej Słowiańszczyźnie, Rusi, Czechach, Morawach, a wpływ i w najdawniejszej Polsce, rozwinęły się dalsze formy na gruncie poszczególnych języków słowiańskich. W języku czeskim z cěsarь powstał cisař, przyczem -ř jest stałym rezultatem zmiękczenia spółgłoski -r- przez następujący jer miękki lub też -i-, a starosłowiańskie jat’ (-e-), też powszednią drogą przeszło w -i-. Końcowe zmiękczenie zanikło w językach, które i w innych wyrazach zatraciły palatalizację spółgłoski -r-, a mianowicie w językach: serbochorwackim (cèsar), słoweńskim (cesar), słowackim (cisar), a także w białoruskim, o którym przyjdzie nam mówić osobno. Nadmienić warto, że od Słowian przejęli nazwę ‘cesarza’ i Węgrzy.
 W polskim języku literackim przyjęła się forma cesarz i césarz; ścieśnione -é- drugiej z tych form (dziś już nie używanej przez inteligentów, ale spotykanej jeszcze w pokoleniu poprzednim) świadczyłoby o dalekim związku ze starosłowiańskim -ě- (jak st. pol. mléko z mlěko, stpol. nié ‘nié ma’ ze stsł. nětь, ně etc.). Z césarza utworzyła się gwarowa forma cysarz, spotykana nawet jako nazwisko; w literackiej mowie ma ona znaczenie raczej ironiczne („poczekaj cysarzu“ mówi jedna z pieśni legionowych). Górale ponad to przejęli formy słowackie; dlatego to u Tetmajera spotykamy opowieść Jak to Janosik z cisarką tańczył.
 Nie potrzebuję dodawać, że na gruncie polskim (podobnie i w innych językach słowiańskich) tytuł ‘cesarza’ okazał się bardzo żywotny i że utworzono z niego wiele wyrazów pochodnych, jak przymiotniki cesarski i cysarski (drugi z nich miał też znaczenie rzeczownikowe i oznaczał ‘żołnierza austriackiego’), rzeczowniki: cesarzowa (utworzony według zasad przymiotnikowych), cesarstwo, cesarzewicz (pierwotnie