Antor artykułu „Karol Marx przed sądem p. Żukowskiego“ jest jak widać, człowiekiem dowcipnym; gdyby więc był znalazł w moim traktacie „o pierwotnem nagromadzaniu bogactw“ choć jeden ustęp na poparcie swych wniosków, byłby go zacytował. W braku takiego ustępu czuje się on zmuszonym zaczerpnąć zkądinądm mianowicie ze zwrotu polemicznego, wymierzonego przeciw belletryście rossyjskiemu, a pomieszczonego w dodatku do pierwszego niemieckiego wydania „Kapitału“.
Cóż ja zarzucam rossyjskiemu pisarzowi? Oto, że odkrył komunizm nie w Rossyi, lecz w dziele Haxthausena, pruskiego radcy stanu i że on w gminie rossyjskiej widzi argument, mający dowieść, iż stara zgniła Europa powinna być odrodzoną przez zwycięztwo panslawizmu.
Zdanie woje o wzmiankowanym publicyście może być słusznem lub mylnem, w każdym jednak razie nie może ono służyć za klucz do moich poglądów na „usiłowania rossyjan w poszukiwaniu dla swej ojczyzny drogi rozwoju, różnej od tej, jaką szła zachodnia Europa etc“.
- ↑ W N-rach 5—6—7 r. II Walki Klas pomieściliśmy poniższy, do owego czasu nigdzie nie drukowany artykuł Marxa, przeznaczony pierwotnie przez autora dla miesięcznika «Otieczestwiennyja Zapiski», a będący odpowiedzią na artykuł Michajłowskiego pod tytułem: «Karol Marx, sądzony przez p. Żukowskiego», artykuł wydrukowany w wyżej wymienionem miesięczniku (patrz «Dzieła Michajłowskiego», T. II). Sąd zaś p. Żukowskiego nad Marxem odbył się w «Wiestniku Jewropy (Wrzesień 1877 r.) pod napisem «Karol Marx i jego księga o kapitale».
Wreszcie zanotujemy, ze publicysta, o którym mówi Marx, a którego chce obronić Michajłowskij, jest to Herzen. Uwaga zaś Marxa, na którą się powołuje Michajłowskij, a która znajduje się w «Kapitale», brzmi jak następuje: Jeżeli na kontynencie europejskim wpływ produkcyi kapitalistycznej, opanowującej ludzkość za pomocą nadmiaru pra-
