W przypisku do drugiego wydania niemieckiego „Kapitału“ mówię o wielkim uczonym i krytyku rossyjskim z całem uznaniem, na które zasługuje. Uczony, o którym mowa, w szeregu wybitnych artykułów rozbierał kwestyję, czy Rossyja powinna zacząć od zniesienia gminy wiejskiej (obszczyny), jak tego chcą ekonomiści liberalni, i przejść do porządków kapitalistycznych, czy też, przeciwnie mogłaby ona, nie przechodząc przez tortury tego ustroju, przyswoić sobie jednak wszystkie jego korzyści przez rozwój swych własnych danych historycznych. Autor nasz oświadcza się za tem ostatniem rozwiązaniem.
I mój szanowny krytyk byłby o tyle uprawnionym do wnoszenia z poważania mego dla wielkiego uczonego i krytyka rosyjskiego, że podzielam jego zapatrywania na te kwestyję, jak i do wywnioskowania z mej polemiki przeciw belletryście i panslawiście rossyjskiemu, że te poglądy odrzucam.
Ostatecznie, ponieważ nie lubię pozostawiać rzeczy domysłom, będę więc mówił bez ogródek.
By módz sądzić z całą znajomością rzeczy o ekonomicznym rozwoju współczesnej Rossyi, nauczyłem się rossyjskiego języka i, następnie, studyjowałem długie lata urzędowe oraz inne o odnośne do tej kwestyi publikacyje. Oto rezultat do jakiego doszedłem: jeżeli Rossyja i nadal nie przestanie iść w kierunku, w którym od roku 1861 stale zmierza, to straci najpiękniejszą sposobność, jaką historyja kiedykolwiek dała jakiemubądź narodowi, po to, aby minąć wszystkie koleje kapitalistycznych porządków.
W rozdziale „o pierwotnem nagromadzaniu bogactw“ nie chodzi mi o nic więcej, jak tylko o wykazanie drogi, według której z ekonomicznego porządku feudalnego rozwinął się w zachodniej Europie ekonomiczny porządek kapitalistyczny. Jest tam więc wykryty ten ruch historycznych wydarzeń, który sprowadził rozdział pomiędzy wytwórcą i środkami wytwarzania, przeobrażając pierwszego w najemnika (proletaryjusza, w nowoczesnem znaczeniu tego sło-
cy, podziału pracy, podporządkowania jej maszynom, niszczenia organizmów dzieci i kobiet, złego życia i t. d., będzie się nadal rozwijać, jak to miało miejsce dotychczas, wraz z konkurencyją na polu narodowego liberalizmu, długów państwowych, prowadzenia wojen etc., to wszystko to może niezbędnem uczynić odrodzenie Europy za pomocą knuta i gwałtownego zmieszania krwi europejskiej z krwią kałmucką, czego tak usilnie i proroczo domaga się nawpół rosyjski a całkiem moskiewski Herzen. Zaznaczyć przytem trzeba, że beletrysta ten odkrvł komunizm rosyjski nie w Rosyi, a tylko w dziele pruskiego radcy stanu Haksthausena».
Uczonym rosyjskim, któremu Marx oddaje cześć, jest znany Czernyszewskij.
