Strona:PL Marx Karl - Kapitał. Krytyka ekonomji politycznej, tom I, zeszyty 1-3.pdf/351

wypoczynku i przedłużymy dzień roboczy do maximum 18 godzin, to praca dodatkowa nie będzie mogła przekroczyć godzin 12, ani wytworzyć wartości dodatkowej wyższej, niż dwa talary.
 W myśl naszego poprzedniego założenia, według którego potrzeba 6 godzin pracy dziennej dla odtworzenia samej siły roboczej, czyli dla zastąpienia wartości kapitału, wyłożonego na jej zakup, kapitał zmienny wysokości 500 talarów, zatrudniający 500 robotników przy stopie wartości dodatkowej 100% (czyli przy dwunastogodzinnym dniu roboczym), wytwarza codzienną wartość dodatkową 500 talarów, czyli 6 ✕ 500 godzin pracy. Kapitał wysokości 100 talarów, zatrudniający dziennie 100 robotników przy stopie wartości dodatkowej 200% (czyli przy 18-godzinnym dniu roboczym), wytwarza tylko masę wartości dodatkowej równą 200 talarom, czyli 12 ✕ 100 godzin pracy. A całkowita wartość przezeń wytworzona, to jest równoważnik wyłożonego kapitału zmiennego plus wartość dodatkowa, nigdy nie może osiągać dzień w dzień sumy 400 talarów, to jest 24 ✕ 100 godzin pracy. Zmniejszenie kapitału zmiennego może więc być powetowane podwyższeniem stopy wartości dodatkowej (lub, co na jedno wychodzi, zmniejszenie liczby robotników może być powetowane podniesieniem stopnia ich wyzysku) jedynie w obrębie fizjologicznych granic dnia roboczego, a zatem i zawartej w nim pracy dodatkowej.
 To oczywiste drugie prawo jest ważne dla wyjaśnienia wielu zawiłych zjawisk. Wiemy już, że kapitał dąży do wytworzenia jaknajwiększej masy wartości dodatkowej. Zobaczymy później, że dąży on zarazem do możliwie jaknajwiększej, w stosunku do rozmiarów przedsiębiorstwa, redukcji swej części zmiennej czyli liczby robotników, których wyzyskuje. Dążności te wpadają w sprzeczność ze sobą, ilekroć zmniejszenie jednego z dwóch czynników, określających masę wartości dodatkowej, nie może być powetowane zwiększeniem drugiego czynnika.
 Trzecie prawo wynika stąd, że masę wytworzonej wartości dodatkowej wyznaczają dwa czynniki: stopa wartości dodatkowej i wielkość wyłożonego kapitału zmiennego. Skoro wartość nie jest niczem innem, jak tylko zrealizowaną pracą, to oczywiście masa wartości, którą kapitalista może kazać wytworzyć, zależy wyłącznie od ilości uruchomionej przezeń pracy. Przy jednakowej liczbie robotników może on uruchomić mniej-