wyrobów rzemieślniczych, tem korzystniejsza jest ta oszczędność, gdyż zmniejsza cenę tych wyrobów. A mimo to sądzicie, że wytwarzanie bogactwa, pochodzącego z pracy rzemieślników, polega na pomnażaniu wartości wymiennej ich wyrobów“[1].
Oszczędzanie pracy zapomocą rozwijania jej siły wytwórczej[2] przy kapitalistycznym trybie produkcji nie ma więc wcale na celu skrócenia dnia roboczego. Ma ono na celu jedynie skrócenie czasu pracy, potrzebnego dla wytworzenia określonej ilości towarów. To zaś, że robotnik przy wzmożonej sile wytwórczej swej pracy wytworzy w ciągu godziny naprzykład dziesięć razy więcej towaru, niż przedtem, że zatem na każdą sztukę towaru zużyje dziesięć razy mniej czasu, — to bynajmniej nie przeszkadza, że mu każą w dalszym ciągu pracować 12 godzin i wytwarzać przez te 12 godzin 1.200 sztuk towaru zamiast poprzednich 120. Owszem, jego dzień roboczy może być nawet przedłużony tak, że będzie on wytwarzał 1.400 sztuk, pracując 14 godzin i t. d. To też u ekonomistów typu Mac Cullocha, Ure’a, Seniora e tutti quanti [i innych w tym rodzaju] nieraz na jednej stronicy czytamy, że robotnik winien wdzięczność kapitałowi za rozwój sił wytwórczych, skracający niezbędny czas pracy, a na następnej stronicy, — że dla spłacenia tego długu wdzięczności robotnik ma pracować na przyszłość 15 godzin zamiast 10. Rozwój siły wytwórczej pracy przy kapitalistycznym trybie produkcji zdąża do skracania tej części dnia roboczego, podczas której robotnik musi pracować dla siebie, i do przedłużania właśnie przez to pozostałej części dnia roboczego, w ciągu której może on pracować darmo dla kapitalisty. W jakim zakresie wynik ten można osiągnąć, nawet bez zniżania cen towarów, to się pokaże przy rozważaniu poszczególnych metod wytwarzania wartości dodatkowej względnej, do czego obecnie przechodzimy.
- ↑ Quesnay: „Dialogues sur le commerce et sur les travaux des artisans, éd. Daire. Paris 1846“, str. 188, 189.
- ↑ „Ci spekulanci, tak oszczędni w stosunku do pracy robotników, ilekroć muszą za nią płacić“ (J. N. Bidault: „Du monopole qui s’établit dans les arts industriels et le commerce. Paris 1828“, str. 13). „Przedsiębiorca będzie zawsze czynił wszelkie wysiłki, aby zaoszczędzić czas i pracę (Dugald Stewart: Works ed. by Sir W. Hamilton. Edinburgh 1855, vol. III, „Lectures on political economy“, str. 318). „Oni (kapitaliści) są zainteresowani w tem, aby siła wytwórcza zatrudnionych przez nich robotników była jak największa. Cała ich uwaga skupia się niemal wyłącznie na podniesieniu tej siły wytwórczej“ (R. Jones: „Textbook of lectures on the political economy of nations. Hertford 1852“, Lecture III).
