da swem narzędziem pracy. Podstawą pozostaje tu rzemiosło. Ta wąska podstawa techniczna wyklucza rzeczywiste naukowe rozczłonkowanie procesu pracy, gdyż każdy proces cząstkowy, przez który wytwór przechodzi, musi być wykonany jako cząstkowa praca rzemieślnicza. Właśnie dlatego, że umiejętność rzemieślnicza pozostaje podstawą procesu produkcji, każdy robotnik zostaje przydzielony do jednej tylko czynności cząstkowej, a jego siła robocza przekształca się w dożywotni organ tej czynności cząstkowej. Ostatecznie ten podział pracy jest pewną szczególną fot mą kooperacji, niejedna zaś z jego korzyści płynie z istoty kooperacji wogóle, nie zaś z tej szczególnej formy kooperacji.
Przejdźmy teraz do niektórych szczegółów. Przedewszystkiem jest jasne, że gdy robotnik przez całe swe życie wykonywa jedną i tę samą prostą czynność, to z czasem przekształca całe swe ciało w jednostronny i automatyczny organ tej czynności, a przeto na czynność tę zużywa, oczywiście, mniej czasu, aniżeli rzemieślnik, wykonywujący kolejno cały szereg czynności. Otóż połączony robotnik zbiorowy, stanowiący żywy mechanizm rękodzielni, składa się z samych takich właśnie robotników jednostronnych, cząstkowych. To też w porównaniu z samodzielnem rzemiosłem, wytwarza się tu więcej w krótszym przeciągu czasu, czyli siła wytwórcza pracy wzrasta[1]. Również sposób wykonywania pracy cząstkowej wydoskonala się z chwilą, gdy praca ta wyodrębnia się jako wyłączna czynność danej osoby. Nieustanne powtarzanie tych samych ograniczonych ruchów i skupienie na nich całej uwagi uczą drogą doświadczalną osiągania zamierzonego wyniku użytecznego z najmniejszym wysiłkiem. A ponieważ zawsze różne pokolenia robotnicze spółistnieją i spółpracują w tych samych rękodzielniach, więc nabyta sprawność techniczna niebawem nagromadza sio, utrwala się i przekazuje się dalej[2].
Rękodzielnia stwarza faktycznie mistrzowską sprawność ro-
- ↑ „Im bardziej w danej rękodzielni złożonej praca jest ’Podzielona i powierzona różnym rzemieślnikom, tem lepiej i tem prędzej musi być wykonana z mniejszą stratą czasu i pracy“ („The advantages of East India trade. London, 1720“, str. 71).
- ↑ „Praca łatwa — to umiejętność przekazana“ (Th. Hodgskin: „Popular political economy. London 1827“, str. 48).
