ność stosowania społecznych środków pracy, a kapitalista przy produkcji rozproszonej unika wydatków na budowę warsztatów pracy i t. d.[1]. Jednak położenie robotnika cząstkowego, pracującego u siebie w domu, lecz dla kapitalisty (fabrykanta, établisseur) jest zupełnie różne od położenia samodzielnego rzemieślnika, pracującego dla swych własnych klientów[2].
Druga odmiana rękodzielnictwa, stanowiąca jego formę udoskonaloną, polega na wytwarzaniu produktów, przebiegających współzależne fazy rozwoju, stanowiące szereg stopniowych procesów kolejnych. Tak naprzykład drut w rękodzielni iglarskiej przebiega kolejno przez ręce 72, a nawet 92 wyspecjalizowanych robotników cząstkowych.
O ile taka rękodzielnia łączy różne rzemiosła, przedtem rozproszone, to zmniejsza odległość przestrzenną pomiędzy poszczególnemi fazami wytwarzania produktu. Czas, który wytwór zużywa na przejście z jednego szczebla produkcji na drugi, skraca się, i tak samo zmniejsza się praca, której to przejście wymaga[3]. Siła wytwórcza pracy wzrasta tu w porównaniu z rzemiosłem, a wzrost ten przypisać należy ogólnie kooperacyjnemu charakterowi rękodzielnictwa. Z drugiej strony właściwa rękodzielnictwu zasada podziału pracy wymaga wyodrębnie-
- ↑ Produkcja Genewy wynosiła w r. 1854-ym 80.000 zegarków, t. j. mniej niż jedną piątą produkcji kantonu Neufchâtel. Samo tylko Chaux-de-Fonds (które można uważać za jedną rękodzielnię zegarmistrzowską) wyrabia dwa razy tyle zegarków, co Genewa, Produkcja Genewy w latach 1850—1861 wyniosła 750.000 zegarków. Patrz „Report from Geneva on the watch trade“ w „Reports by H. M-s Secretaries of Emibassy and Legation on the manufactures, commerce etc. Nr. 6, 1863“. Już sam brak związku pomiędzy różnemi procesami pracy, na które rozpada się produkcja wytworów, będących tylko połączeniem różnych części, bardzo utrudnia przekształcenie takiego rękodzielnictwa w wielki przemysł maszynowy, lecz gdy chodzi specjalnie o wyrób zegarków, to dochodzą tu jeszcze dwie przeszkody: drobne wymiary i delikatność ich części składowych oraz ich charakter przedmiotu zbytku, pociągający za sobą tak wielką rozmaitość, że naprzykład njlepsze firmy londyńskie przez rok cały wyrabiają ledwo po dwanaście podobnych do siebie zegarków. To też fabryka „Vacheron et Constantin“, stosująca z powodzeniem produkcję maszynową, wyrabia zaledwie trzy lub cztery rodzaje zegarków, różniące się kształtem i wielkością.
- ↑ Na przykładzie zegarmistrzowstwa, tego klasycznego wzoru rękodzielnictwa różnorodnego, można doskonale zbadać wspomniane powyżej zróżniczkowanie i wyspecjalizowanie narzędzi pracy, wynikające ® rozkładu pracy rzemieślniczej.
- ↑ „Przy tak bliskiem sąsiedztwie ludzi, transport siłą rzeczy wymaga mniej pracy“ („The advantages of the East India trade. London 1720“, str. 106).
