storja społeczeństwa streszcza się w ruchu tego przeciwieństwa, którego jednak nie będziemy zgłębiali w tem miejscu.
Podobnie jak materjalną przesłanką, podziału pracy w obrębie rękodzielni jest pewna liczba robotników równocześnie zatrudnionych, tak samo warunkiem podziału pracy w społeczeństwie są wielkość i gęstość zaludnienia, odgrywające tu tę samą rolę, co skupienie robotników w jednym warsztacie[1]. Ale ta gęstość zaludnienia jest rzeczą względną. Kraj o rozwiniętych środkach komunikacyjnych, zaludniony stosunkowo rzadko, posiada większą gęstość zaludnienia, niż silniej zaludniony kraj o nierozwiniętych środkach komunikacja. W tym sensie naprzykład północne stany Unji Amerykańskiej są gęściej zaludnione, niż Indje[2].
Ponieważ produkcja towarowa i obieg towarów są ogólnemi przesłankami kapitalistycznego trybu produkcji, więc rękodzielniczy podział pracy wymaga, aby podział pracy w społeczeństwie osiągnął pewien stopień dojrzałości. Odwrotnie ów rękodzielniczy podział pracy ze swej strony rozwija i rozgałęzia podział pracy w społeczeństwie. Wraz ze zróżniczkowaniem narzędzi pracy różniczkują się coraz bardziej gałęzie przemysłu, które wytwarzają te narzędzia[3]. Gdy rękodzielniczy tryb produkcji ogarnia zawód, który przedtem był związany z innym zawodem, jako zajęcie uboczne lub główne tego samego wytwórcy, to następuje natychmiast rozdział tych zawodów i ich wzajemne usamodzielnienie. Jeżeli zaś ogarnia on dany szczebel produkcji pewnego towaru, to różne szczeble produkcji tego towaru
- ↑ „Pewna gęstość zaludnienia jest niezbędna zarówno dla życia społecznego, jak dla zrzeszenia sił wytwórczych, podnoszącego wydajność pracy“ (James Mill: „Elements of political economy. London 1881“, str. 50). „Gdy liczba robotników wzrasta, to siła wytwórcza społeczeństwa powiększa się w stosunku do tego wzrostu, pomnożonego przez wyniki podziału pracy“ (Th. Hodgskin: „Popular political economy“, str. 120).
- ↑ Wskutek wzmożonego popytu na bawełnę po roku 1861 w niektórych gęsto zaludnionych okręgach Indyj Wschodnich rozszerzono uprawę bawełny kosztem uprawy ryżu. Następstwem tego był głód w wielu miejscowościach, gdyż dla braku środków komunikacyjnych, a więc dla braku spójni fizycznej, niedobór ryżu w danym okręgu nie mógł być usunięty zapoimocą dowozu z innych okręgów.
- ↑ Tak naprzykład wyrób czółenek tkackich już w XVII wieku stanowił w Holandjii osobną gałęź przemysłu.
sa wcale nie wiedzą, że Malthus w pierwszem wydaniu swego „Prawa ludności“ wszystko niemal poza częścią czysto deklamacyjną ściągnął od Steuarta, a w mniejszym stopniu od klechów Wallace’a i Townsenda.
