przejawiająca się w wahaniach barometru cen rynkowych i przezwyciężająca bezładną dowolność producentów towarów. Rękodzielniczy podział pracy ma za przesłankę bezwzględną władzę kapitalisty nad ludźmi, stanowiącymi już tylko człony należącego doń mechanizmu zbiorowego; społeczny podział pracy przeciwstawia sobie nawzajem niezależnych wytwórców towarów, nie uznających nad sobą innej władzy niż konkurencja, niż przymus, wywierany na nich przez ich krzyżujące się ze sobą interesy, podobnie jak w królestwie zwierzęcem walka wszystkich przeciw wszystkim w mniejszym lub większym stopniu podtrzymuje warunki istnienia wszelkich rodzajów zwierząt. Dlatego ta sama świadomość burżuazyjna, która wynosi pod niebiosa rękodzielniczy podział pracy, dożywotnie przykucie robotnika do czynności cząstkowej i bezwarunkowe podporządkowanie robotnika cząstkowego kapitałowi, jako wyższą organizację pracy, podnoszącą jej siłę wytwórczą — ta sama świadomość burżuazyjna równie namiętnie piętnuje wszelką świadomą kontrolę społeczną i regulację społecznego procesu produkcji, jako zamach na nietykalne prawa własności, na wolność i na sobie tylko podległy „genjusz” indywidualnego kapitalisty. Jest rzeczą bardzo znamienną, że entuzjastyczni chwalcy systemu fabrycznego nie umieli powiedzieć nic gorszego przeciw wszelkiej powszechnej organizacji pracy społecznej niż to, że zamieniłaby ona całe społeczeństwo w jedną fabrykę.
Jeżeli w społeczeństwie o kapitalistycznym trybie produkcji anarchja społecznego podziału pracy i despotyzm rękodzielniczego podziału pracy warunkują się wzajemnie, to wcześniejsze ustroje społeczne, w których wyodrębnienie poszczególnych gałęzi przemysłu rozwinęło się żywiołowo, później skrystalizowało się i wreszcie zostało obwarowane ustawami — z jednej strony ukazują nam obraz organizacji pracy społecznej planowej i opartej na powadze władzy, lecz z drugiej strony wyłączają zupełnie podział pracy wewnątrz warsztatu, albo też rozwijają go w miniaturowej skali, lub tylko sporadycznie i przypadkowo[1].
- ↑ „Można przyjąć za ogólną zasadę, że im mniej władza kieruje podziałem „pracy w społeczeństwie, tem silniej rozwija się podział pracy w warsztacie i tem więcej podlega tam władzy jednostki. A więc, gdy chodzi o podział pracy, władza w społeczeństwie i władza w warsztacie pozostają względem siebie w stosunku odwrotnym“ (Karl Marx: „Misère de la philosophie. Paris 1847“, str. 130 i 131). [Przekład polski: „Nędza filozofji“ w „Pismach pomniejszych‘, serja I, Paryż, 1886 r. str. 106].
