łu pracy, to istniejące cechy rozszczepiały się, lub też obok starych powstawały nowe cechy, ale różne rzemiosła nie skupiały się w jednym warsztacie. Organizacja cechowa wykluczała więc rękodzielniczy podział pracy, jakkolwiek dokonany przez nią podział, wyodrębnienie i rozwój oddzielnych zawodów, należą do materjalnych warunków istnienia epoki rękodzielnictwa. Naogół robotnik był związany ze swemi środkami produkcji, jak ślimak ze skorupą, i w ten sposób brakło najpierwwszej podstawy rękodzielnictwa, a mianowicie usamodzielnienia środków produkcji, występujących wobec robotnika jako kapitał.
Podczas gdy podział pracy w całokształcie społeczeństwa, czy to dokonywujący się drogą wymiany towarów, czy też inaczej, właściwy jest najrozmaitszym ekonomicznym formacjom społeczeństwa, — to rękodzielniczy podział pracy jest zupełnie swoistym tworem kapitalistycznego trybu produkcji.
Większa liczba robotników pod komendą tego samego kapitału stanowi naturalny punkt wyjścia zarówno kooperacji wogóle, jak rękodzielnictwa. Odwrotnie rękodzielniczy podział pracy czyni wzrost liczby zatrudnionych robotników koniecznością techniczną. Minimalna liczba robotników, którą musi zatrudnić pojedyńczy kapitalista, jest mu obecnie narzucona przez istniejący podział pracy. Z drugiej strony korzyści dalszego podziału pracy są uwarunkowane dalszem powiększeniem liczby robotników, co może nastąpić tylko w ten sposób, że za jednym zamachem powiększa się w określonej proporcji wszystkie grupy robotnicze danego przesiębiorstwa. Lecz wtedy wraz ze zmienną musi wzrastać i stała składowa część kapitału, a więc prócz wspólnych warunków produkcji takich jak budynki, piece i t. d. również i materjał surowy, który zwłaszcza wzrastać musi o wiele szybciej, aniżeli liczba robotników. Masa materjału surowego, zużytego w danym czasie przez daną ilość pracy, wzrasta dzięki podziałowi pracy w tym samym stosunku, co siła wytwórcza pracy. A więc z technicznego charakteru rękodzielnictwa wynika prawo, że minimum kapitału w ręku pojedyńczego kapitalisty musi być coraz wyższe, czyli że społeczne środki utrzy-
