Ponieważ pieniądz jest wyodrębnioną postacią wszystkich innych towarów, czyli wynikiem ich powszechnej spredaży, więc jest on towarem bezwzględnie wymienialnym. Czyta on wszystkie ceny wspak i odzwierciedla się w ten sposób w ciałach wszystkich towarów jako w podatnym materjale, w którym kształtuje swą własną postać towarową. Zarazem jednak ceny, te oczy zalotne, któremi wszystkie towary mrugają do pieniądza, wskazują granicę jego zdolności do przemiany, mianowicie jego właściwą ilość. Ponieważ towar, stając się pieniądzem, sam znika, więc nie możemy po pieniądzu poznać, skąd znalazł się w rękach swego posiadacza, ani co się weń zamieniło. Non olet (nie śmierdzi) — jakiekolwiek jest jego pochodzenie. Wyobraża z jednej strony towar sprzedany, z drugiej towary, które można kupić[1].
P — T, kupno, jest jednocześnie sprzedażą, T — P; ostatnia metamorfoza towaru jest jednocześnie pierwszą metamorfozą innego towaru. Dla naszego tkacza historja jego towaru kończy się na biblji, na którą zamienił on swe 2 f. st. Ale sprzedawca biblji obraca 2 f. st., otrzymane od tkacza, na wódkę. P — T, faza końcowa T — P — T (płótno, pieniądze, biblja), jest jednocześnie T — P, pierwszą fazą T — P — T (biblja, pieniądze, wódka). Ponieważ wytwórca towarów dostarcza tylko jednego szczególnego wytworu, więc sprzedaje go często w wielkich ilościach, zaś jego wielostronne potrzeby zmuszają go do rozdrobnienia ceny zrealizowanej, czyli uzyskanej sumy pieniężnej, na liczne drobne zakupy. Końcowa metamorfoza danego towaru stanowi dzięki temu sumę pierwszych metamorfoz innych towarów.
Jeśli weźmiemy teraz pod uwagę całokształt metamorfozy jakiegoś towaru, np. płótna, to widzimy najpierw, że składa się z dwóch przeciwstawnych i wzajem się uzupełniających przemian, T — P i P — T. Te dwie przeciwstawne przemiany odpowiadają dwom przeciwstawnym czynnościom posiadacza towarów i odzwierciedlają się w jego przeciwstawnych cechach społecznych. Gdy dokonywa sprzedaży, jest sprzedawcą, gdy zaś kup-
- ↑ „Pieniądz w naszym ręku wyobraża rzeczy, które chcemy kupić, a zarazem rzeczy, któreśmy zań sprzedali“ (Mercier de la Rivière: „L’ordre naturel et essentiel des sociètés politiques“, str. 586).
