ruch pieniądza jest tylko wyrazem obiegu towarów, wydaje się, jakgdyby odwrotnie obieg towarów był wynikiem ruchu pieniądza[1].
Z drugiej strony pieniądzowi dlatego przypada w udziale funkcja środka obiegowego, że jest on usamodzielnioną wartością towarów. Jego ruch, jako środka obiegowego, jest więc w istocie jedynie własnym ruchem towarów, odzwierciedlającym się widocznie w obiegu pieniądza. Tak naprzykład płótno najpierw zamienia swą formę towarową w formę pieniężną. Forma pieniężna, drugi kraniec jego pierwszej metamorfozy T — P, staje się pierwszym krańcem jego ostatniej metamorfozy P — T, powrotnej przemiany pieniądza w biblję. Ale każda z tych dwóch zmian formy dokonywa się dzięki wymianie towaru na pieniądz, dzięki ich wzajemnej zamianie miejsc. Te same monety dostają się do rąk sprzedawcy, jako postać wymienionego towaru, a opuszczają je, jako towar bezwzględnie wymienialny. Zamieniają miejsce po dwakroć, naprzód z płótnem, potem z bib!ją. Te same 2 f. st., które przy sprzedaży płótna przewędrowały z kieszeni chłopa, sprzedającego pszenicę, do kieszeni tkacza, opuszczają ją przy kupnie biblji. Obydwie przeciwstawne zmiany formy tego samego towaru odzwierciedlają się w dwukrotnej zmianie miejsca przez pieniądz, kolejno dokonywanej w odwrotnym kierunku.
Jeśli natomiast zachodzi tylko jednostronna metamorfoza towaru, tylko sprzedaż, lub tylko kupno, jak kto woli, to te same monety zmieniają tylko raz jeden miejsce. Ich powtórna zmiana miejsca wskazuje zawsze na drugą metamorfozę towaru, na jego powrót z formy pieniężnej do formy towarowej. W często powtarzającej się zmianie miejsca tych samych monet odzwierciedla się nie tylko szereg metamorfoz jednego i tego samego towaru, ale też i splot niezliczonych metamorfoz całego świata towarów. Zresztą, rozumie się samo przez się, że to wszystko tyczy tylko rozpatrywanej tu formy, prostego obiegu towarów.
Każdy towar, zaledwie wstąpi w dziedzinę obiegu, odrazu z niej ustępuje, podczas gdy coraz to nowe towary w nią wstępują. Pieniądz natomiast, jako środek obiegu, przebywa wciąż
- ↑ „Pieniądz nie ma innego mchu prócz tego, który mu nadają wytwory“ (Le Trosne: „De l’intérêt social. Physiocrates, éd. Daire, Paris 1846“, str. 885).
