niewoli, kiedy posiepak przemocy gnębił nasze życie fizyczne, katował ducha pokoleń młodzieży, trzymał w umyślnej ciemnocie ogrom geniuszu lechickiego ludu, — świetny dostojnik literatury rosyjskiej udowadniał elicie tego narodu, kwiatowi jego, subtelnym poetom, czujnym artystom i przenikliwym krytykom, iż winni są zapoznania się ze skutkiem niewoli, — iż muszą zajrzeć głęboko w owe „czasze nalane krwią, serca rozpaczą“, — umoczyć wargi w gorzkim napoju, który my pijemy od stulecia. Smak tego napoju, ma ich ocucić ze snu nieświadomości, ma im dać poznać czarodziejski artyzm narodu umęczonego przez ich państwo, ma ich ozdrowić z gnuśnej ich obłudy i z gnuśnej ich rozpaczy.
Podobnie jak z literaturą piękną okresu romantycznego i jej regeneracyą za naszych czasów — ma się rzecz z innym rodzajem pisarskim, mianowicie z powieścią. Tylko że walor artystyczny tego właśnie rodzaju daleko jest od poprzedniego pośledniejszy. Na zachodzie i na wschodzie dzięki tej okoliczności, że rozwój społeczeństw ujęty tam został, przez ustroje państwowe, a życie zbiorowe zorganizowane przez instytucye społeczne, wspierane przez państwa, — mógł zakwitnąć romans psychologiczny.
W Polsce niema go prawie zupełnie. Gdy tam mógł był powstać, naprzykład, utwór osnuty na tle przeszłości dla rozkoszowania się jej barwą, dla nasycenia głodu zbadania, jak żyli i co czuli
