oświaty ludowej i to w chwili widocznego jego rozwoju, gdy władza duchowna, pomimo, że statutów nie zmieniono i nie dodano — jak się tego domagał w r. 1876 Henryk Krzyżanowski — do słów: „Celem Towarzystwa jest szerzenie oświaty pomiędzy ludem w języku polskim” słów: „i na podstawie katolickiej” — pozwoliła w zaufaniu do nowej Dyrekcyi, obranej 1878 r., aby duchowieństwo popierało działanie Towarzystwa.
Zamknięcie Towarzystwa spowodowała wydana przez Dyrekcyą dnia 20 czerwca odezwa do komitetów powiatowych i odezwa do mężów zaufania, wzywająca ich do zwoływania wieców; zajmowania się na nich nie tylko oświatą ludową, ale także sprawami Kościoła i szkoły, w czem policya dopatrzyła się wykroczenia przeciwko § 8 prawa o stowarzyszeniach z r. 1850, wysnuwając sobie ze słów „sprawy Kościoła i szkoły” wniosek, że Towarzystwo ma charakter polityczny.
W r. 1878 przestało istnieć Stare Ziemstwo Kredytowe. Obrachunek wykazywał, że wydało listów zastawnych 3½% wogóle za sumę 35,361,780 marek. Z sumy tej umorzono przez spłatę w gotowiźnie 11,532,780 m., za pomocą amortyzacyi zaś 23,829,000 m. Fundusz właściwy rozdzielony został podług prawa z dnia 15 kwietnia 1842 r. jedynie pomiędzy właścicieli tych dóbr, którzy dług swój przez amortyzacyą spłacili, a nie przez zapłatę w gotowiźnie. Ogólna suma właściwego funduszu wynosiła 4,163,090 m., z której to kwoty znajdowało się w kasie 4,076,700 m. a w 4% listach zastawnych nowego poznańskiego Ziemstwa kredytowego, reszta w gotowiźnie. Właściciele dóbr, którzy byli zaciągnęli na własność swe dług w Starem Ziemstwie, otrzymali z właściwego funduszu 15%, rządowi zwrócono milion z góry zaliczony, a z pozostałości, w miejsce pensyi emerytalnych, dano sowite jednorazowe wynagrodzenie tracącym posady urzędnikom.
Tak zakończył żywot wzorowo, bez czyjejkolwiek krzywdy, ten przez Polaków zarządzany zakład.
