potrzebne dla celów bieżącej chwili, ale prędzej czy później padali ofiarą podstępu i obłuda mściła się na nich samych klęskami.
Wszakże od czasów Cezara aż do Bismarcka, i nie tylko we wszystkich wiekach, ale i we wszystkich krajach dla mężów politycznych i w zakresie życia politycznego historja była — i sądzę, iż będzie po wsze wieki — mistrzynią. Zdaje mi się, że słowa hetmana Żółkiewskiego, wypisane w jego testamencie, będą nawoływaniem nigdy nieustającem: „Historyki koniecznie czytaj! Miałem i sam nie małą wiadomość historji i w biegu spraw siłam się tem ratował, żem przeszłych wieków sprawy wiedział“.
Jednak po za sferą, czysto polityczną, nazywanie historji mistrzynią życia jest nieuzasadnionem i zarzuty czynione zbytniemu rozszerzaniu definicji Cycerona w naszych czasach, wydają się nam słusznemi.
