ukoronował te idee, które do niego ujawniały się żywiołowo — idee demokratyzmu i narodowości — opartych na poszanowaniu człowieka i praw jego i na miłości człowieka jako brata«. Wreszcie kończy: »Literatura ukraińska nie uświęciła żadnego morderstwa, nie znała etyki podwójnej. Raz, raz tylko jeden umysł wyższy o nożu pomyślał hajdamackim, ale wnet się zawstydził (a mówi tu o Szewczence). Chociaż może i miał prawo tak pomyśleć. Wszak zabroniono mu pisać i czytać i rysować. Po za tem literatura ukraińska jest bez zarzutu«.
Z nielicznych na razie i w sobie zamkniętych. kółek inteligencji, z dziedziny literatury, nauki i folkloru idea odrodzenia narodu ukraińskiego, pragnąca przedewszystkiem dla tego narodu wyższych i doskonalszych form życia zbiorowego, przeszła prędko w dziedzinę polityki.
W r. 1845 pod przewodnictwem Szewczenki, Kulisza i Kostomarowa zawiązuje się w Kijowie t. zw. »Bractwo św. Cyryla i Metodego«, którego głównym celem było utworzenie federacji narodów słowiańskich obok innych reform społeczno-politycznych. Stowarzyszenie to wkrótce jednak zostało wykryte przez rząd i w 1847 r. Szewczenko został zesłany jako żołnierz do kraju Orenburskiego, Kostomarow do Saratowa, Kulisz do Tuły, i wszystkim im zabroniono wszelkiej działalności literackiej.
Rozbity młody ruch ukraiński odzywa się znowu w r. 1861 i 1862 i grupuje się.koło miesięcznika »Osnowa«. Lecz i tu wkrótce zgnieciony przez rząd, podlega srogim, nigdzie i nigdy w społeczeństwach cywilizowanych niestosowanym, ograniczeniom. Rząd zrozumiał, że ruch ukraiński grozi ogromnem dla Rosji biurokratyczno-centralistycznej niebezpieczeństwem; podstawą polityki rządowej stały się zasady wygłoszone w t. zw. »zapisce« kijowskiego generał-gubernatora Dundukowa-Korsakowa, w której ten ostatni twierdził, że jeśli ruch ukraiński przejdzie od inteligencji do mas ludowych, jeśli te masy znajdą w literaturze ukraińskiej organ dla swego rozwoju kultu-
