mniejsze pozostawiła wrażenie. Ernest Renan wypowiedział w swej pozbawionej politycznego charakteru mowie, słowa wzruszające ku czci zmarłego poety, a zadanie, wyrzeczone wobec królewskich honorów, które Polska gotuje swemu największemu i jedynemu wielkiemu poecie, grzebiąc go na Wawelu, zasługuje na najszersze rozpowszechnienie: Vous donnez là une grande leçon d’idéalisme; vous proclamez qu’une nation est une chose spirituelle, qu’elle a une âme qu’on ne dompte pas avec les moyens qui domptent les corps....[1] Adam Mickiewicz przyczynił się do ogromnego rozwoju literatury w swoim naradzie. Gdy przyszedł na świat, nie istniała polska poezya dla Europy: ani makaroniczna poezya po klasztorach, ani nieudolne tłumaczenia klassyków francuskich, nie zdołały zwrócić na siebie większej uwagi. Dopiero Mickiewicz wprowadził naród swój do wszechświatowej literatury, i nie miał już godnego następcy po sobie. Stworzył narodową poezyę i stał się narodowym poetą — oto może najstosowniejszy napis na grobie litewskiego śpiewaka.”... „Mickiewicz chciał przedewszystkiem być Polakiem i tylko Polakiem. Talent jego, do ballady stworzony, różnił się wielce od lekkiego sceptycyzmu Puszkina, Mussetowi pokrewnego poety. Nieszezęścia osobiste i krajowe, rozciągnęły mrok w jego duszy, a gęste kadzidłowe dymy katolicyzmu, skrępowały jego umysł, skłonny do gorącego zapału. Zgodziłby się on raczej z Tołstojem, niż z Puszkinem, w marzycielskim mistycyzmie i tęsknem oczekiwaniu złotych czasów wiary, czasów wszechsłowiańskiej miłości.” Los pozwolił obydwu poetom rozwinąć skrzydła, wkrótce po rozstania się w Petersburgu; dał Puszkinowi parę lat życia i twórczości, aż młodo zginął w pojedynku; dał Mickiewiczowi napisać Pana Tadeusza, nim zamilkł na dwa dziesiątki lat.
„Pana Tadeusza nie bez słuszności porównano z Hermanem i Doroteą; porównanie to wytrzymuje poemat najzupełniej.”
„Na paryskim bruku Śnił poeta, że jest w ojczyźnie, w stronach, gdzie spędził lata młode i według własnego zeznania, to, co widział i słyszał, w księgach swych umieścił. Kraj, w którym każdy szlachcic był kandydatem do tronu, odżył w całej swej malowniczej piękności, mającej w sobie
- ↑
Vous donnez là une grande leçon d’idéalisme; vous proclamez qu’une nation est une chose spirituele, qu’elle a une âme qu’on ne dompte pas avec les moyens qui domptent les corps.... — Dajecie wielką lekcję idealizmu; głosicie że naród jest rzeczą duchową, że ma duszę której nie poskromimy środkami które poskramiają ciała....
