O spółkach oszczędności i pożyczek (systemu A. F. W. Raiffeisena)
| Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | O spółkach oszczędności i pożyczek (systemu A. F. W. Raiffeisena) | |
| Wydawca | Wydawnictwo Biura Patronatu dla Spółek Rolniczych | |
| Data wyd. | 1914 | |
| Druk | Związkowa Drukarnia we Lwowie | |
| Miejsce wyd. | Lwów | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
WE LWOWIE.
WE LWOWIE.
W zimie z r. 1846/7 zapanował w wielu krajach zachodniej Europy głód, spowodowany powszechnym nieurodzajem w roku poprzednim. W nawiedzonej także tą klęską osadzie niemieckiej w Weyerbusch, w prowincyi nadreńskiej, był wówczas burmistrzem czyli wójtem, przełożonym nad kilkunastu sąsiedniemi gminami, Fryderyk Wilhelm Raiffeisen. Nie celował on ani wysokiem wykształceniem ani znaczniejszym majątkiem, ale był człowiekiem wielkiego serca a niezwykłego rozumu. Pełen szlachetnych uczuć i chęci, odznaczał się zarazem trzeźwością sądu o ludziach i rzeczach i praktycznością środków, dobieranych dla osiągnięcia zamierzonego celu. Są to dwa rodzaje przymiotów, rzadko z sobą pozostające w należytej zgodzie i dlatego nie często u tych samych ludzi spotykane. Głęboko więc odczuwając niedolę nawiedzonej głodem ludności swego okręgu wójtowskiego, nie potrafił Raiffeisen pozostać bezczynnym. Aby pozyskać konieczne do działania fundusze, związał się z pewną liczbą zamożniejszych mieszkańców w spółkę, która się zajęła sprowadzaniem z wschodnich okolic kraju kartofli i zboża. Założono też wspólną piekarnię, która dniem i nocą wypiekała tani chleb, szczególniej dla biedniejszej ludności i zdołano obniżyć ceny tego najważniejszego środka pożywienia prawie o 50%.
Takim sposobem znalazła ludność doraźną pomoc w potrzebie, a zapobiegło się wyzyskowi lichwiarskiemu, który wówczas był w tamtych stronach pospolicie praktykowany, a jak wiadomo najwięcej właśnie lubi z cudzej korzystać niedoli.
Ale oprócz doraźnej, przyniosła ta spółka trwała także korzyści, gdyż dała ludności namacalnie poznać, jaka siła tkwi w łącznem działaniu i wzajemnem wspieraniu się jednostek. Dlatego ta pierwsza spółka Raiffeisena przetrwała chwilową potrzebę, jaka wywołała jej zawiązanie i zajmowała się nadal sprowadzaniem nasion i kartofli do sadzenia na wspólny rachunek członków. Sam Raiffeisen zaś przemyśliwał nad tem, żeby działalność tej Spółki rozszerzyć także na udzielanie ludności włościańskiej dogodnego kredytu, a przez to usunąć lichwę, która szczególniej dotkliwie dawała się ludności we znaki przy handlu bydłem. Nie zdołał jednak zamysłów swych przeprowadzić w Weyerbusch, gdyż tymczasowo przeniesiony został do innego okręgu w Flammersfeld (w tym samym obwodzie Altenkirchen w prowincyi nadreńskiej). Myśli swej jednak nie porzucił i tutaj już w grudniu 1849 roku zawiązał „Spółkę dla wspierania niezamożnych rolników”. Ta to właśnie Spółka flammersfeldzka nosi już wyraźnie te główne znamiona, jakie są właściwe późniejszym Spółkom Raiffeisenowskim. Okręg działalności Spółki tej obejmował około 5.000 mieszkańców; członkowie Spółki związani byli wyraźnie w statucie solidarną odpowiedzialnością majątkową za wszelkie zobowiązania Spółki, zadaniem jej było przedewszystkiem udzielanie dogodnych pożyczek, szczególniej na zakupno bydło, a następnie także zaspakajanie innych potrzeb gospodarskich.
Przeniesiony w r. 1852 do Heddersdorf (pod Neuwied), tam również zawiązał Raiffeisen Spółkę pod nazwą „Towarzystwa dobroczynności”. Spółka ta z początku zajmowała się nietylko udzielaniem pożytecznego kredytu swoim członkom, ale także opieką nad zaniedbanemi dziećmi i pośredniczeniem w dostarczaniu zarobku poszukującym go mieszkańcom. Wkrótce jednak stowarzyszenie to, widząc, że równocześnie nie podobna pogodzić z sobą tak różnorodnych zadań, ograniczyło się w swej działalności do czynności kredytowych.
W tym samym czasie, kiedy Raiffeisen zakładał swoje pierwsze Spółki, zaczęły się także wśród miejskiej robotniczej ludności w Niemczech rozpowszechniać t. zw. stowarzyszenia zaliczkowe, głównie za staraniem i według pomysłu Dra Schultze, sędziego obwodowego w Delitsch. Ich rozwój był spieszniejszy, niż pierwotny rozwój Spółek Raiffeisena, gdyż ludność miejska ruchliwsza i więcej przedsiębiorcza od rolniczej, żwawiej się garnęła do wskazanego jej środka samopomocy dla polepszenia swej doli. Stowarzyszenia zaliczkowe były według swego przeznaczenia zastosowane do potrzeb miejskiej ludności, miały jednak także wiele podobieństwa do urządzenia Spółek Raiffeisenowskich, które znowu były zastosowane głównie do potrzeb ludności rolniczej, włościańskiej. Tak jedne, jak drugie opierały się mianowicie na zasadzie solidarnej poręki członków na zobowiązania spółki czy stowarzyszenia. Zapoznawszy się zresztą z urządzeniem towarzystw zaliczkowych przyjął z nich Raiffeisen niektóre szczegóły do zmienionego w r. 1864 statutu „Spółki pożyczkowej w Heddersdorf”.
W r. 1868 wydaną została w Niemczech ustawa wo stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych; do tej ustawy zastosował więc znowu Raiffeisen urządzenie Spółki w Heddersdorf i innych, które tymczasem na wzór heddersdorfskiej powstały. Ta zmiana była niejako wykończeniem budowy tych Spółek, które są oznaczane imieniem Raiffeisena i tworzyły się według wzoru przez niego wskazanego. Już tylko to i owo potem w wewnętrznej budowie i w zewnętrznem działaniu zmieniało się i uzupełniało, ale fundamenta i zrąb tych Spółek, które nazywamy Raiffeisenowskiemi, pozostał niezmieniony, gdyż urządzenie ich, wypróbowane przez szereg lat i mądrze obmyślane, okazało się w praktyce doskonałem.
Odtąd dzięki swoim zaletom i usilnej pracy Raiffeisena oraz jego zwolenników mnożą się coraz szybciej Spółki włościańskie systemu Raiffeisena. W r. 1870 było ich zaledwie około 20. W r. 1877, kiedy się tworzył pierwszy Związek czyli Patronat niemieckich Spółek Raiffeisena w Neuwied, było ich około 100; w dalszych jednak latach wzrost ich pod opieką i wpływem Patronatu jest już coraz szybszym tak dalece, że w roku śmierci Raiffeisena (1888) istniało w Niemczech około 1.000 Spółek oszczędności i pożyczek. Ale najwięcej Spółek tych powstało w Niemczech w ciągu ostatnich dwudziestu lat, niekiedy po 1.000 Spółek rocznie, tak, że w połowie 1912 r. liczono ich w całem państwie niemieckiem 16.927. Stanowią one prawdziwą potęgę, ponieważ liczą półtora miliona członków i mają już miliardowe obroty pieniężne.
Ten nadzwyczajny rozkwit Spółek rolniczych systemu Raiffeisena w Niemczech zachęcił inne także kraje do naśladowania dobrego przykładu. Krzewią się przeto Spółki Raiffeisenowskie we wszystkich krajach oświeconych i to już nie tylko w krajach europejskich lecz także w krajach wszystkich innych kontynentów (części) ziemi. Spółki te przestały być instytucyą niemiecką a stały się dobrem powszechno-ludzkiem.
W krajach austryackich (przedlitawskich) szerzą się Spółki Raiffeisenowskie od 28 lat, tj. od r. 1885, zrazu powolnie, następnie zaś coraz szybciej; obecnie istnieją już we wszystkich bez wyjątku krajach Przedlitawii i rozwijają się na ogół pomyślnie. Z końcem 1912 r. liczono ich ogółem w państwie austryackiem blizko 8.500 z czego największa część t. j. 2.300 Spółek przypada na Czechy, a drugie miejsce zajmuje Galicya.
W Galicyi pierwsza Spółka oszczędności i pożyczek systemu Raiffeisena powstała z początkiem r. 1890 (w Czernichowie pod Krakowem). Na wzór i za przykładem tej Spółki powstają dalsze, ale przez pierwsze dziesięć lat tylko powoli, tak że w połowie 1899 r. kiedy utworzony został dla nich krajowy Patronat, było ich zaledwie 26. Od chwili jednak, gdy kraj, tj. Sejm i Wydział krajowy roztoczyli swoją opiekę nad temi Spółkami, mnożą się i rozwijają coraz silniej. Z końcem 1912 r. znajdowało się pod Patronatem krajowym już 1.334 czynnych Spółek o. i p., które okręgami swego działania obejmowały 4.141 gmin (na 6.239 wszystkich gmin w kraju) z ludnością 4,336.777 głów. Spółki te liczyły 288.563 członków i miały 2,718.349 K. wpłaconych udziałów, 3.268.663 K. funduszów rezerwowych, 65.434.683 K. wkładek oszczędności a 154 miliony koron obrotu kasowego.
Spółki oszczędności i pożyczek torują drogę i ułatwiają rozwój innych Spółek rolniczych różnego rodzaju, jak mianowicie dla wspólnego zakupna rozmaitych artykułów gospodarskich, zwłaszcza nawozów sztucznych, nasion, maszyn i narzędzi, treściwych paszy, węgli i t. p., dla wspólnego zbytu produktów rolniczych, jak zboża, owoce, chmiel, tytoń, mleko, mydło i t. d., albo dla przeróbki produktów rolniczych we wspólnych maślarniach, serowniach, gorzelniach, fabrykach cukru, rzeźniach, piekarniach. W ten sposób z pomocą Spółek organizuje się ludność rolnicza najoświeceńszych krajów, dźwigając się przez to w dobrobycie i sile społecznej. Ruch ten szerzy się w ostatnich latach z coraz większą siłą i ogarniać już także zaczyna ludność rolniczą naszego kraju.
Ale do takiej pracy w różnych zawodowych Spółkach rolniczych potrzeba nie tylko dobrej organizacyi kredytowej, lecz także przygotowania ludności, aby jej nie brakło ani sił moralnych, ani materyalnych do skutecznego spełniania podjętych zadań. Te siły moralne i materyalne mogą być właśnie najlepiej przysposobione przez Spółki oszczędności i pożyczek, jeżeli ich zadania są należycie przez zawiadowców rozumiane i wykonywane.
Od innych stowarzyszeń kredytowych odróżniają się Spółki oszczędności i pożyczek systemu Raiffeisena właściwemi sobie znamionami (cechami), które stanowią ich wartość i pomagają im do skutecznej działalności. Z tych znamion najważniejsze są następujące:
1. silne uwydatnienie celów moralnych i zadań społecznych, obok celów i zadań ekonomicznych;
2. mały okrąg działalności;
3. solidarna rękojmia według zasady: „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”;
4. ograniczenie udziałów i dywidend;
5. bezpłatne sprawowanie czynności przez Zarząd i Radę nadzorczą Spółki;
6. wykluczenie weksli, jako formy pożyczek dla członków;
7. niepodzielność funduszu rezerwowego.
Wszystkie te cechy nie zawierają w sobie nic niezwykłego. Ale to jest właśnie przymiotem ludzi wielkich, do jakich zaliczamy też twórcę Spółek Raiffeisena, że przy pomocy prostych środków stwarzają wielkie dzieła i osiągają potężny skutek. Istotnie też te proste środki, które stanowią cechę Spółek Raiffeisenowskich, w swem zestawieniu i doborze tak się uzupełniają i wspierają, że jeżeli tylko są należycie przestrzegane i jeżeli są stosowane z dobrem zrozumieniem swego celu i znaczenia, to stają się na prawdę silną dźwignią zarówno materyalnego dobrobytu, jak i moralnego podniesienia ludności, wśród której pracują.
Celem Spółki jest: starać się zarówno o materyalne, jak i o moralne podniesienie członków.
Szczegółowe rozpatrzenie w następnym rozdziale (str. 16 i n.), wszechstronnej działalności Spółki, pozwoli dokładniej wniknąć w te dwojakie cele Spółki i w łączność między czynnościami ekonomicznemi, kredytowemi z jednej strony a społecznemi, obywatelskiemi i moralnemi zadaniami Spółki z drugiej strony.
Te zadania materyalne, społeczne, obywatelskie i moralne są w Spółkach oszczędności i pożyczek ułatwione i dostępniejsze wskutek szczęśliwie obmyślanych i doskonale wypróbowanych urządzeń, które stanowią dalszą właściwość Spółek oszczędności i pożyczek.
Działalność swą ograniczają Spółki Raiffeisenowskie zawsze z góry i dokładnie, to jest w swoim statucie, na mały okrąg. Do okręgu działalności jednej Spółki może zatem należeć albo jedna tylko gmina, albo też co najwyżej kilka gmin sąsiednich (w statucie wymienionych) n. p. gminy tej samej parafii. Okrąg z ludnością od 1.000 do 3.000 głów jest najodpowiedniejszy dla Spółki Raiffeisenowskiej. Mniejszy dawałby Spółce za mało siły, większy może utrudniać osiągnięcie tych wszystkich celów, jakie spółka Spółka stawia.
Trzymając się w swem działaniu szczuplejszych a dokładnie z góry określonych granic, może Spółka tem głębiej w obrębie tych granic sięgnąć swym pożytecznym wpływem w stosunku ludności, może w swej pracy tem lepiej dopasować się do rzeczywistych potrzeb tej ludności, wśród której działa i może ją tem ściślej z sobą związać.
Jako kasa oszczędności staje się dogodną dla mieszkańców, którzy łatwo i bez kosztów mogą swój zaoszczędzony, chwilowo niepotrzebny grosz umieszczać w Spółce a równie łatwo odbierać go w razie potrzeby; dlatego przez te Spółki ludność uczy się oszczędności i lepiej zużytkowuje zaoszczędzone mienie.
Jako kasa pożyczkowa potrafi Spółka dokładnie odróżnić tych, którzy zasługują, od tych, którzy nie zasługują na kredyt, może więc łatwo uniknąć niebezpieczeństw a ułatwić dobrodziejstwa kredytu.
Ci, którzy rządzą Spółką, nie są obcymi dla tych, którzy z nią zostają w stosunkach, więc pierwsi mają sposobność służenia swą radą, pomocą i zachętą w pożytecznych przedsięwzięciach, a drudzy mają sposobność słuszniejszego oceniania pracy i zasług zarządzających, a zarazem kontrolowania ich czynności i troszczenia się wogóle o powodzenie Spółki.
W małych a za to licznych Spółkach więcej ludzi można zatrudnić i zużytkować w pracy dla dobra wspólnego, bez obciążenia ich nadmiernie obowiązkami.
Interesa drobnej Spółki nie są ani liczne, ani wielkie, ani zawiłe, a dotyczą ludzi, którzy blizko siebie mieszkają, dlatego przegląd wszystkich czynności Spółki i przeprowadzenie ich kontroli nie przedstawia trudności, ani nie wymaga dużo czasu.
Wreszcie straty i braki, gdyby się zdarzyły, wkrótce dają się odczuć i poznać, zanim znaczne przybiorą rozmiary i największa nawet nieuczciwość i niedbalstwo zarządzających, nie może w drobnych Spółkach przynieść odrazu tak dotkliwych i powszechnych strat, jak w instytucyach wielkich.
Mały a z góry dokładnie ograniczony okrąg działalności jest najważniejszem znamieniem Spółki Raiffeisenowskiej i dopiero razem z tą cechą Spółki nabierają znaczenia i doniosłości jej inne znamiona.
Wszyscy członkowie związani są z sobą w Spółce przez to, że za nią ręczą wzajemnie i wspólnie swoimi majątkami. Poręka ta jest zawsze solidarną, to znaczy, że każdy członek odpowiada sam i razem z innymi za wszystko, co Spółka komukolwiek winna i do czego się zobowiązała.
Solidarna rękojmia członków jest podstawą zaufania ogółu do Spółki, bo chociaż każdy z osobna może być nieznanym a majątek jego jest nieznacznym, to jednak razem wzięci przedstawiają osobami i majątkami swemi wielką siłę i wartość, więc budzą zaufanie. Zaufanie zaś jest źródłem i koniecznym warunkiem kredytu, więc im większe zaufanie budzi Spółka, tem łatwiej znajduje kredyt, tem chętniej ludzie albo banki zgodzą się swoje kapitały (fundusze) powierzać Spółce do użytkowania, czy-to jako wkładki oszczędnościowe, czy-też jako pożyczki. Gdyby członkowie Spółki nie ręczyli za nią swoimi majątkami, to nikt-by nie chciał powierzać takiej Spółce swego grosza, gdyż nie byłoby żadnego bezpieczeństwa dla powierzonych Spółce funduszów, a więc nie byłoby zaufania do Spółki.
W Spółkach Raiffeisenowskich poręka członków za Spółkę jest mniej niebezpieczną, aniżeli w innych stowarzyszeniach, opartych także na poręce solidarnej swoich członków, a to szczególniej z następujących powodów:
a) Działalność Spółki jest ograniczoną z góry i dokładnie na mały okrąg, więc fundusze Spółki dostają się w ręce osób dobrze znanych tak co do swej moralnej wartości, jak i co do swoich majątkowych stosunków.
b) Przegląd interesów i czynności Spółki, oraz wykonywanie nad niemi kontroli są ułatwione — wszystko dzieje się prawie w oczach wszystkich.
c) Spółka pożycza tylko na dobre (ekonomiczne) cele, na zarobek i jest w stanie sprawdzić, czy żądana pożyczka jest rzeczywiście na wskazany przez dłużnika cel potrzebną. A im lepiej pożyczka jest użytą, tem łatwiej dłużnikowi przychodzi ją zwrócić bez narażania Spółki na straty i zachody.
d) Spółka jest w stanie także nadzorować należyte używanie przyznawanego kredytu i zawczasu wycofać pożyczony kapitał, zanim jeszcze mogłaby być narażoną na straty.
e) Wszelkie ryzykowne, to jest z niebezpieczeństwem straty połączone interesa są w Spółkach Raiffeisenowskich wykluczone a fundusze mogą być użytkowane tylko w całkiem pewny sposób przez udzielanie członków pożyczek, zupełnie zabezpieczonych (przez dobrych ręczycieli, hipotekę lub papiery wartościowe).
f) Spółka nie jest obliczoną na zysk, a z zysków Spółki nie mogą wyciągnąć dla siebie osobistych korzyści członkowie Zarządu, nie mają wiec interesu pchać Spółkę do podejmowania czynności niepewnych, grożących stratami i do jak największego rozszerzania działalności Spółki w celach większego zysku.
g) Cały czysty zysk roczny, po potrąceniu z niego chyba tylko nieznacznej dywidendy od udziałów, przeznacza się na utworzenie funduszu rezerwowego. Dlatego fundusz rezerwowy stosunkowo szybko wzrasta a z jego wzrostem maleje niebezpieczeństwo poręki. Wszelkie bowiem straty, jakieby mogła Spółka ponieść, pokrywa się przedewszystkiem funduszem rezerwowym a dopiero wówczas, gdyby fundusz rezerwowy nie wystarczał, używa się najprzód udziałów na pokrycie dalszej straty; gdyby wreszcie ani fundusz rezerwowy ani udziały nie wyrównały jeszcze poniesionej przez Spółkę straty, muszą członkowie składać dopłaty, jednakowe dla wszystkich, dopóki cała strata nie zostanie pokrytą.
Poręka członków Spółki za wszelkie jej zobowiązania może być dwojakiego rodzaju: nieograniczoną albo ograniczoną.
Poręka nieograniczona znaczy tyle, że każdy członek ręczy całym swoim majątkiem bez ograniczenia i sam i wspólnie z wszystkimi członkami Spółki za wszelkie jej zobowiązania.
Poręka zaś ograniczona oznacza, że każdy członek ręczy za Spółkę taką kwotą swego majątku, jaka jest oznaczona w statucie i do jakiej się z góry zobowiązał.
Za nieograniczoną poręką w Spółkach Raiffeisenowskich przemawiają następujące ważne względy i korzyści:
1. Spółkom tym rozchodzi się o pozyskanie obcych kapitałów jak najtaniej i pod najdogodniejszymi warunkami, że zaś taka Spółka jest małą i składa się przeważnie z drobnych rolników, więc swoją wartość i zaufanie może podnieść przedewszystkiem przez to, że się oprze na nieograniczonej poręce. Mała Spółka, ograniczając nadto swą porękę, utrudnia sobie korzystanie z obcych kapitałów, a więc musi się więcej oglądać na własne fundusze z udziałów swoich członków, których w takim razie trzeba zniewolić do wpłacania znaczniejszych udziałów. Udziały w Spółkach z nieograniczoną poręką nie mają zaś tego znaczenia, więc można je zniżyć i ułatwić ich spłacanie ratami.
2. Nieograniczona poręka w Spółkach Raiffeisenowskich nie przedstawia tych niebezpieczeństw i obaw, jak w Spółkach dużych lub takich, które bywają zakładane wśród miejskiej, ruchliwej i zmiennej ludności, albo zajmują się czynnościami ryzykownemi t. j. połączonemi ze znacznem niebezpieczeństwem strat (spółki handlowe, mleczarskie, tkackie i t. p.).
3. Nieograniczona poręka jest dla Zarządu, Rady nadzorczej i ogółu członków silniejszym bodźcem do dbałości o Spółkę i jej interesy, aniżeli poręka ograniczona; członkowie bowiem Zarządu, Rady nadzorczej i kasyer Spółki najlepiej znają i rozumią doniosłość nieograniczonej poręki, więc czują potrzebę unikania wszelkich niepewnych interesów, a przeciwnie ostrożnego gospodarowania funduszami Spółki.
4. Spółkom oszczędności i pożyczek z nieograniczoną poręką przyznane zostały ustawami rozmaite ulgi podatkowe i należytościowe, które się nie odnoszą do Spółek z poręką ograniczoną.
Natomiast poręka ograniczona ma tę dobrą stronę, że zmniejsza niebezpieczeństwo strat dla członków Spółki w razie złego w niej gospodarstwa, ponieważ każdy człowiek wie z góry, że w żadnym razie nie może być pociągniętym do odpowiedzialności majątkowej ponad tę kwotę, do jakiej zobowiązał się ręczyć za Spółkę, przystępując do niej na członka. To zatem może zachęcić do udziału w Spółce ludzi zamożnych, którzyby może nie chcieli przystąpić do Spółki, gdyby za nią musieli całym swoim majątkiem przyjmować wspólną z innymi członkami odpowiedzialność. Porękę ograniczoną można więc doradzać tylko tam, gdzie tworzącej się Spółce nie trudno zebrać z udziałów własny fundusz obrotowy, gdzie dalej chodzi o pozyskanie na członków Spółki ludzi zamożniejszych, którzy nie chcieliby przystąpić na członków Spółki z nieograniczoną poręką i wreszcie, gdzie Spółka nie ogląda się na ulgi należytościowe i podatkowe, przyznane ustawami Spółkom Raiffeisenowskim z nieograniczoną poręką.
Niemal wszystkie Spółki Raiffeisenowskie za granicami naszego kraju przyjęły nieograniczoną porękę; w kraju zaś naszym także na 1.334 Spółek, istniejących z końcem 1912 r. było tylko 2 z ograniczoną poręką, wszystkie inne z nieograniczoną poręką. Zamiast ograniczać porękę, ograniczają więc Spółki oszczędności i pożyczek swoje okręgi działalności a tem samem ograniczają niebezpieczeństwo dla nieograniczonej poręki członków w sposób najskuteczniejszy.
Do obowiązków każdego członka Spółki należy także wpłacić do kasy Spółki udział czyli pewną w statucie oznaczoną kwotę pieniędzy. Udział pozostaje własnością członka, ale nie może być wycofanym tak długo, jak długo członek należy do Spółki. Dochód od udziału nazywa się dywidendą; czy udział przynosi jaki dochód, to zależy od ogólnego zysku rocznego Spółki, wykazanego w zamknięciu rachunkowem i od uchwały Walnego zebrania Spółki. Udział nie przyniesie żadnego dochodu, jeżeli Spółka nie osiągnęła żadnego zysku czystego, ale nawet przy największym czystym zysku Spółki, nie może udział przynieść większego dochodu, aniżeli procent ustanowiony w Spółce dla wkładek oszczędności.
Raiffeisen uważał udziały za zbyteczne w Spółkach oszczędności i pożyczek a zgodził się na nie tylko dlatego, że ustawa wymagała, aby w Spółkach opartych na poręce miał każdy członek swój udział. To też udziały w najdawniejszych Spółkach Raiffeisenowskich były jak najmniejsze a nie wolno było mieć żadnemu członkowi więcej niż 1 udział. W późniejszych Spółkach Raiffeisenowskich przeważyło to zapatrywanie, że dla tem lepszego zabezpieczenia i wzmocnienia poręki członków potrzebne i pożądane są udziały, których wysokość z tego powodu została nieco podniesioną; nadto zwyczajnie dopuszcza się, aby członek mógł mieć także więcej, niż 1 udział.
Zawsze jednak udziały, chociaż już w ostatnich czasach są uznawane za ważny środek wzmocnienia budowy Spółek oszczędności i pożyczek a nie są uważane za zbyteczne, mają w nich mniejsze i nieco odmienne znaczenie, aniżeli w innych Spółkach i stowarzyszeniach udziałowych. W innych bowiem, zwłaszcza miejskich Spółkach i stowarzyszeniach spełniają udziały głównie dwojakie zadanie: z jednej strony mają członkom zapewnić korzystniejsze zużytkowanie drobnych kapitalików pieniężnych, z drugiej zaś strony stanowią podstawę dla zaufania do Spółki i jej pojedyńczych członków. Ludność bowiem miejska np. rzemieślnicza albo robotnicza, fabryczna i t. p. posiada zaoszczędzone mienie zwykle w postaci kapitałów pieniężnych. Zużytkowanie takich drobnych oszczędności przez każdego właściciela z osobna i na własną rękę jest utrudnione; trzeba je złączyć w większe kapitały a wtenczas nabierają siły i dadzą się lepiej i korzystniej użyć, aby mogły właścicielom większy przynosić dochód. W takich zatem Spółkach rozchodzi się o to, żeby udziały dawały większą dywidendę a więc Spółka musi starać się o jak największe zyski. To jedna różnica. Powtóre zaś w Spółach złożonych przeważnie z miejskiej ludności, poręka członków nie jest tak uchwytną i widoczną, jak w Spółkach złożonych z ludności rolniczej, która posiada mienie nieruchome, nie dające się tak łatwo ukryć lub pozbyć; przytem ludność miejska jest zmienniejszą co do miejsca swego pobytu. Dlatego poręka członków Spółki złożonej z takiej ludności, musi być lepiej zabezpieczoną, musi się wyraźniej objawić w formie takiej, w jakiej ta ludność posiada swoje mienie. Udziały członków w tych Spółkach są zarazem miarą i wskazówką zapobiegliwości i dzielności członka Spółki a przeto podnoszą do niego zaufanie Spółki i ułatwiają w niej kredyt.
Inaczej ma się rzecz w Spółkach wiejskich, jakiemi są pospolicie Spółki Raiffeisenowskie. Tutaj członkowie są przeważnie rolnikami, właścicielami nieruchomych, chociażby drobnych majątków i dlatego z miejscem swego pobytu są więcej związani. Poręka takich członków za Spółkę ma zatem nawet bez wszelkich udziałów większe znaczenie i wartość a dzielność, zapobiegliwość i zamożność takich członków ocenia się nie według kwoty posiadanej gotówki lecz według tego, jakie mają gospodarstwo. W Spółkach wiejskich (Raiffeisenowskich) nie rozchodzi się przytem o to, żeby członkom dawać sposobność do korzystnego użytkowania zaoszczędzonego grosza przez udziały, gdyż członkowie mają więcej do tego sposobności w własnem gospodarstwie a przeciwnie rozchodzi się głównie o to, żeby im dawać sposobność do zasilania swego gospodarstwa kapitałem obrotowym zapomocą jak najdogodniejszego i użytecznego kredytu.
Dlatego-to udziały w Spółkach Raiffeisenowskich nie mogą przynosić wysokich dywidend (dochodów), gdyż to mogłoby się dziać tylko kosztem tych, którzy szukają w Spółce pomocy pod postacią kredytu a musieliby płacić wysokie procenty. Toby sprzeciwiało się charakterowi Spółki, która nie jest obliczoną na zysk. Ażeby więc odsunąć wszelką zachętę i pokusę do sprowadzania Spółki z tej dobrej drogi, nie dopuszcza się w Spółkach Raiffeisenowskich wysokich udziałów ani wysokich dywidend, przyjmując zasadę, iż wolno mieć wprawdzie więcej niż jeden, ale nie więcej niż 5 udziałów; jeden zaś udział nie przenosi 10 koron a dozwolonem jest wpłacać udział nawet ratami. Dywidenda od udziału nie może być przytem większą, aniżeli dochód od zwykłej wkładki oszczędności. Jest to przy małych kwotach udziałów tak drobny dochód, że członkowie mogą się go bez uszczerbku całkiem wyrzec a więc co roku uchwalać, że dywidenda za rok ubiegły nie będzie członkom wypłaconą. Kwotę zaś dywidendy, któraby przypadała od udziałów podług stopy procentowej od wkładek oszczędności, można przeznaczyć bądź-to do funduszu rezerwowego, bądź-też na inne pożyteczne cele, zostające w związku z działalnością Spółki. Tym sposobem upraszcza się także administracyjne czynności.
Czynności Spółki załatwiane są przez jej cztery organa: Zarząd, kasyera, Radę nadzorczą i Walne zebranie, które składa się z ogółu członków i wybiera trzy inne organa zawiadowcze.
Zarząd, Rada nadzorcza i Walne zebranie Spółki spełniają swoje obowiązki w Spółkach Raiffeisenowskich bezpłatnie, jako obowiązek honorowy.
Ta zasada bezpłatności daje się w Spółkach Raiffeisenowskich zastosować, owszem okazała się dobrą i użyteczną głównie dlatego, że to są Spółki małe a nie obliczone na zyski. Czynności Zarządu ani nie są liczne ani też nie wymagają zbyt wiele czasu. Praca obywatelska w Spółkach Raiffeisenowskich nie jest zatem nadużywaniem poświęcenia i gorliwości osób, powołanych do Zarządu i do Rady nadzorczej; dlatego te Spółki mogą dla siebie tę obywatelską pracę zużytkować i na niej się oprzeć, czego jednak nie można uczynić tam, gdzie czynności są nader liczne, ciągłe i połączone często ze znaczną stratą czasu, gdzie zatem nie dadzą się pogodzić łatwo z innymi obowiązkami tych samych osób, zwyczajnie żyjących z własnej pracy. Praca zaś honorowa, wynikająca z poczucia obowiązku obywatelskiego, z miłości bliźniego, jeżeli tylko nie jest nadużywaną, jest najlepszą i tak cenną, że wprost nie da się zastąpić pracą wynagradzaną pieniądzmi. Zasada bezinteresownej pracy w Spółce trzyma z dala od Spółki i wpływu na nią ludzi złych albo chciwych, którzyby głównie dla osobistej korzyści albo dla różnych ubocznych względów chcieli wpływ przemożny wywierać w Spółce. Gdyby się zresztą przyznało członkom Zarządu bodaj najskromniejsze wynagrodzenie za ich czynności w Spółce, to przez to otwarłoby się naturalną dążność do zwiększania stopniowego osobistych korzyści. Korzyści te mogłyby zaś wzrastać tylko w miarę zysków, jakieby Spółka osiągała. Wskutek tego Zarząd mimowoli wchodziłby na niewłaściwą a niebezpieczną drogę starania się o to, aby Spółka wykazywała jak największe zyski. Zresztą obowiązkowo czynności całego Zarządu polegają głównie na tem, żeby odbywać wspólne posiedzenia i na nich uchwalać przyjęcie nowych członków do Spółki, udzielenie lub odmówienie pożyczki a nadto sprawdzać kasę i przekonywać się, jak przełożony Zarządu i kasyer pracują; takie posiedzenia Zarządu odbywają się najmniej raz na miesiąc a w razie potrzeby częściej. Członkowie zaś Rady nadzorczej mają zajęcie tylko kilka razy rocznie na posiedzeniach Rady, aby skontrolować kasę, rachunki i czynności Zarządu i w ważniejszych sprawach, jeżeli się zdarzą, powziąć uchwały. Gdzie się nie znajdą ludzie, którzyby te czynności członków Zarządu lub Rady nadzorczej gotowi byli spełniać po obywatelsku, bezpłatnie, tam niema warunków dla należytego rozwoju i działalności Spółki.
Najwięcej poświecenia i wysiłku wymaga praca kierownika Spółki, czyli przełożonego Zarządu; on jest duszą Spółki i najwięcej może wpłynąć na jej pomyślny rozwój i zbawienną działalność. Na stanowisko to koniecznie potrzeba człowieka, któryby umiał przejąć się swoimi obowiązkami i któryby z zamiłowaniem te obowiązki wypełniał, poprzestając cna tem wynagrodzeniu, jakie daje własne zadowolenie, że się bliźnim dobrze czyni i jakie daje rzeczywista zasługa cichej a rzetelnej pracy dla dobra drugich oraz pozyskane tym sposobem poważanie. Spółki Raiffeisenowskie są do tego właśnie powołane, aby się stać w rękach ludzi zacnych, obywatelskich a bezinteresownych niejako narzędziem ich zbawiennego wpływu, środkiem ich pożytecznego działania.
Cały jednak ciężar pracy w Spółce nie może na jednym spoczywać człowieku; żeby więc kierownik Spółki nie był przeciążony swoimi obowiązkami i czynnościami w Spółce, dlatego ma pomocnika, zwanego kasyerem, który jest zarazem rachmistrzem i sekretarzem Spółki. Kasyerem nazywa się dlatego, że w jego rękach znajduje się jeden klucz do żelaznej kasy, podczas gdy drugi klucz (odmienny) pozostaje w rękach przełożonego Zarządu; jeden bez drugiego nie może się dostać do pieniędzy. Najważniejsza jednak czynność kasyera polega na tem, że on prowadzi rachunki i załatwia pisarskie czynności w Spółce pod ciągły kierunkiem i nadzorem przełożonego Zarządu. Te czynności kasyera wymagają już więcej czasu i pracy regularnej, dlatego jest rzeczą słuszną, aby kasyer pobierał pieniężne wynagrodzenie. To wynagrodzenie powinno być z góry ustanawiane a nie może być tantiemą, to znaczy procentem od osiągniętego przez Spółkę zysku, gdyż w takim razie kasyer miałby zachętę do popychania Spółki, aby się starała o jak największe zyski bez względu na właściwy cel i na bezpieczeństwo funduszów Spółki. Z tego samego powodu nie należy kasyer do Zarządu, lecz ma w nim tylko doradczy głos, aby nie wyrobił sobie zbyt przeważnego wpływu na sprawy Spółki i nie prowadził jej na bezdroża. Na stanowisko kasyera powinien być zresztą także powoływany taki członek Spółki, który nietylko dla pieniężnego wynagrodzenia, ale i dla przysłużenia się dobrej sprawie gotów jest ochotnie a należycie pracować.
W Spółkach znaczniejszych może zajść potrzeba wyznaczenia jednego z członków Zarządu do wspólnego z kasyerem urzędowania kasowego, ażeby przełożony Zarządu nie był nadmiernie obciążony; za tę nadzwyczajną pracę może być ten jeden członek Zarządu skromnie wynagrodzony, ale nie można materyalnie wynagradzać przełożonego Zarządu. On bowiem ma być właśnie głównym przedstawicielem i stróżem dobra wspólnego.
Spółka oszczędności i pożyczek nie może trudnić się udzielaniem kredytu wekslowego.
Kredyt bowiem, jakiego ma udzielać Spółka, jest przeznaczony głównie i przedewszystkiem dla włościańskiej, rolniczej ludności. On ma być środkiem podźwignięcia gospodarstwa i ułatwieniem w trudnej doli. Do tych potrzeb i do stosunków ludności rolniczej, włościańskiej nie nadaje się forma kredytu wekslowego; tem się tłómaczy, że używanie weksli jest wykluczone i zabronione w Spółkach Raiffeisenowskich. Kredyt wekslowy powstał i wykształcił się w kołach kupieckich, więc jest zastosowany głównie do interesów kupieckich; rzeczywiście też w obrotach handlowych oddaje ważne usługi tak, że trudno byłoby go innym kredytem zastąpić. Ale rolnik inaczej i w innych warunkach pracuje, niż kupiec albo przemysłowiec. Rolnik nie obraca tak szybko i tak często swoim kapitałem i nie ma tak częstych dochodów, jak kupiec lub przemysłowiec. U rolnika pieniądz nie jest głównym kapitałem, bo rolnik posiada kapitał przedewszystkiem w ziemi i w inwentarzu. Dlatego kredyt dla rolnika nie może być tak krótkoterminowym, jak dla kupca; kredyt zaś wekslowy jest właśnie krótko-terminowym (3-ch miesięcznym) i dopuszcza co najwyżej kwartalne raty, gdy tymczasem rolnik zwyczajnie raz tylko w roku ma znaczniejszy dochód ze swego gospodarstwa. Rolnik w prowadzeniu swego gospodarstwa jest daleko więcej, niż kupiec lub przemysłowiec zależnym od zmiennych wpływów przyrody, które przyspieszają lub opóźniają, zwiększają lub zmniejszą albo nawet często zupełnie niszczą jego plony. Tymczasem kredyt wekslowy wymaga najściślejszej akuratności w terminach spłaty i nie ogląda się na trudności i zawody, z jakiemi dłużnik ma do czynienia, lecz w razie uchybienia w terminie zapłaty naraża dłużnika na koszta, straty i niebezpieczeństwa. Kto z wekslami ma do czynienia, powinien dokładnie znać przepisy odnoszące się do weksli a tego trudno żądać od ludności rolniczej, która w praktyce swego codziennego życia nie ma z wekslami do czynienia, tak jak kupiec albo przemysłowiec. To też doświadczenie przekonało dowodnie, że używanie weksli jest dla ludności włościańskiej zwyczajnie szkodliwe, zgubne.
Dlatego w Spółkach Raiffeisenowskich wykluczony weksel jest bardzo dogodnie zastąpiony zwyczajnym skryptem dłużnym, które zeznaje dłużnik i jego ręczyciele w obecności dwóch świadków. Najczęściej bowiem udziela się pożyczek zabezpieczonych przez porękę co najmniej 2-ch ręczycieli solidarnych, którzy zarówno z dłużnikiem odpowiadają za wszystkie przyjęte w skrypcie zobowiązania.
Każda Spółka ma obowiązek troszczyć się o utworzenie i stopniowy wzrost własnego majątku czyli funduszu rezerwowego. Majątek ten jest niepodzielny i w żadnym razie, nawet gdyby się Spółka rozwiązała, nie może być między członków rozdzielonym.
Zawiązek funduszu rezerwowego powstaje już przy założeniu Spółki; każdy bowiem członek wstępując do Spółki płaci jednorazowo pewną kwotę (np. 1 koronę) na fundusz rezerwowy. Następnie zaś rośnie fundusz rezerwowy przez opłaty wstępne nowych członków, przez własne odsetki, jakie mu narastają i przez roczne zyski Spółki, których nie wolno obracać na co innego, jak tylko na niewysoką dywidendę od udziałów i na fundusz rezerwowy Spółki. Tam, gdzie członkowie Spółki rozumią wartość funduszu rezerwowego i korzyści wynikające z jego wzrostu, zrzekają się częstokroć dywidendy i tym sposobem przyspieszają wzrost wspólnego majątku. Przez niepodzielność majątku Spółki zapobiega się pokusie, jaka w razie nagromadzenia znaczniejszego funduszu mogłaby się objawić wśród członków, aby Spółkę rozbić a jej majątek między siebie rozdzielić.
Przeznaczeniem funduszu rezerwowego jest zabezpieczenie poręki członków za Spółkę (por. wyżej str. 7) na wypadek strat. Jeżeli zaś Spółka ustrzeże się przed stratami i nagromadzi fundusz rezerwowy zupełnie wystarczający już na zabezpieczenie poręki, powinna zniżyć procent od pożyczek dla członków, aby im na tej drodze większe zapewnić ze Spółki korzyści.
Zadania Spółek oszczędności i pożyczek są dwojakie: materyalne i moralne a pomiędzy działalnością Spółki w jednym i drugim kierunku winna istnieć najściślejsza łączność.
Swoje zadania materyalne spełnia Spółka przez pozyskiwanie wśród miejscowej ludności wkładek oszczędności i przez udzielanie jej zdrowego kredytu.
Spółka może przyjmować wkładki oszczędności od każdego bez względu na to, czy jest lub nie jest członkiem Spółki.
Każdemu właścicielowi wkładek wystawia Spółka przy przyjęciu pod niego pierwszej wkładki książeczkę wkładek oszczędności, która nie tylko jest zaopatrzona numerem porządkowym, ale musi opiewać nie na okaziciela lecz na imię i nazwisko właściciela, wypisane wyraźnie, z podaniem miejsca zamieszkania i w razie potrzeby innego bliższego określenia. Każda książeczka powinna przy tem nosić firmowy podpis Spółki, każdą zaś wpłatę i wypłatę kwitują w książeczce obaj zawiadowcy kasy Spółki swoimi podpisami. Wypłaty z takich książeczek mogą być dokonywane tylko do rąk właściciela albo osobie przez niego upoważnionej pisemnie i wiarogodnie do podjęcia wkładki. Takie upoważnienie może być dane, bądź to osobnem pismem, którego wiarygodność ma Spółka obowiązek zbadać, bądź też umieszczone w samej książeczce (jako zastrzeżenie). Samo zaś przedłożenie książeczki wkładkowej przez osobę, nie będącą właścicielem ani przez niego nie upoważnioną wiarygodnie, nie uprawnia do podjęcia wkładki, choćby tą osobą był najbliższy krewny właściciela. Spółka bowiem niema prawa wystawiać książeczek wkładkowych „na okazicieli” a jeżeli wypłaca wkładkę okazicielowi, nie troszcząc się o dowód upoważnienia do wypłaty, narażą się na to, że właściciel może Spółkę pociągnąć do prawnej z tego powodu odpowiedzialności i zażądać zwrócenia sobie należącej się wkładki.
Wysokość i terminy oprocentowania wkładek ustanawia Walne zebranie. Stopa procentowa nie może być ani za nizką, ani za wysoką, ażeby nie przeszkadzała napływowi wkładek i nie podrażała kredytu w Spółce. Kierować się należy w tym względzie wysokością stopy procentowej dla wkładek w poblizkich poważnych instytucyach kredytowych, wskazówkami krajowego Patronatu a następnie także doświadczeniem Spółki.
Walne zebranie Spółki uchwala również terminy, jakie mają właścicieli wkładek obowiązywać co do wypowiadania kwot wkładkowych, jakie mają im być zwrócone. Te terminy powinny być wypisane na każdej książeczce. Wcześniejszego zwrotu właściciel nie ma prawa żądać, ale Spółka może dobrowolnie wcześniej wypłatę uskutecznić.
∗
∗ ∗ |
Usilnem staraniem Spółki powinno być: a) wydobywać i gromadzić u siebie te oszczędności, jakie ludność w okręgu działania Spółki posiada a nadto b) budzić i krzewić zamiłowanie oszczędności, aby się stało cnotą, przyzwyczajeniem i moralną potrzebą ludności. Trzeba pamiętać o tem i wpoić w ludność tę świadomość, że źródłem oszczędności jest ubóstwo a nie zamożność. Oszczędność jest właśnie drogą, która wiedzie z „nędzy do pieniędzy”, gdyż poczyna się w ubóstwie i jest cnotą narodów niezamożnych a dzielnych, które pracą i oszczędnością chcą się stać zamożnymi i silnymi. Bo nie tem naród się bogaci i nie tem potężnieje, co oszczędzają, zamiast wydawać ci, którzy mają duże dochody, lecz temi drobnemi ale licznemi oszczędnościami, na które stać prawie każdego albo przynajmniej bardzo wielu i do których wcześnie za młodu można przywykać.
Skromnych zaś dochodów i zarobków, z których mogą płynąć te drobne oszczędności, znajduje się w kraju naszym więcej, aniżeli się zwykle z pozoru sądzi. Świadczą o tem bodaj tylko te 65 milionów K. wkładek, które już w roku 1912 znajdowały się w naszych Spółkach oszczędności i pożyczek, oprócz znaczniejszych jeszcze sum w innych instytucyach. Najcenniejszymi są te oszczędności, które pochodzą z pracy produkcyjnej naszych drobnych rolników przemysłowców po wsiach i miasteczkach. Dostarczyć mogą tych oszczędności nietylko główne ale zwłaszcza bardzo liczne uboczne gałęzie gospodarstwa wiejskiego (mleko, trzoda, drób, owoce, warzywa, miód) oraz różne rodzaje przemysłu domowego (koszykarstwo, tkactwo, wyroby drzewne z łyka i sitowia i wiele innych). Równie obfite albo nawet nieraz obfitsze źródło oszczędności stanowią różnego rodzaju zarobki robotnicze tak w kraju (domowej służby, czeladzi, robotników polnych, fabrycznych, w przemyśle naftowym, drzewnym, przy budowlach i robotach publicznych i t. p.) jak również zarobki osiągane przez tysiączne rzesze naszych robotników, emigrujących do różnych krajów. Prawda, że te dochody idą w przeważnej części na pokrycie domowych i gospodarskich wydatków. Ale ileż to grosza idzie na marne, ale niekonieczne wydatki dlatego, że ludność nie ma na miejscu sposobności i zachęty do oszczędzania i składania zaoszczędzonego drobnego grosza a natomiast ma zazwyczaj pod bokiem nie jedną nawet „kasę”, do której znosi i składa dużą część swoich zarobków, niekiedy nawet to, czego jeszcze nie zarobiła a co jako dług obciąża jej pracę i mienie. Te bowiem „szynkowne kasy” są gęsto rozsiane, ruchliwe i pomysłowe w zwabianiu cudzego grosza. Jakże często zdarza się, iż nawet ludzie dzielni i pracowici, sporo grosza zarabiający, sadzą się pod wpływem fałszywej ambicyi i zręcznej zachęty na poczęstunki, hojnie wyrzucając grosz zapracowany. A te sute chrzciny, huczne i przez szereg dni trwające zabawy weselne czy świadczą o tem, że niema z czego oszczędzać i dorabiać się, czy nie otwierają raczej pola do działalności miejscowej Spółki oszczędności i pożyczek. Ona ma właśnie najlepsze uzdolnienie do tego, żeby przyciągnąć do siebie zaoszczędzony grosz, żeby budzić i szerzyć zamiłowanie oszczędności wśród miejscowej ludności, albowiem działa pod jej bokiem i na jej oczach, znajduje się w rękach ludzi znanych i zaufanych, przyczem ludność miejscowa sama bierze udział w jej zarządzie i nadzorze. Ludność ta ma zatem łatwą sposobność do składania swych oszczędności a sposobność już sama znaczy wiele. Nie dosyć jednak na tem. Spółka, zwłaszcza jej organa zawiadowcze, powinne rozwinąć ruchliwą propagandę oszczędnościową.
Krzewić zamiłowanie oszczędności można przedewszystkiem żywem słowem przy najrozmaitszych sposobnościach, na zebraniach oświatowych i ekonomicznych, w pogadankach towarzyskich, w szkole i kościele, lub przez osobistą zachętę i przekonywanie.
Pomagają w propagandzie broszury i artykuły drukowane, które się zajmują krzewieniem cnoty oszczędności. Do nich należą: 1. broszura ks. Antoniego Koleńskiego: „O sposobach i potrzebie oszczędzania” (cena 6 h.); 2. broszura Dra Józefa Fuhricha: „Oszczędność — nakazem patryotyzmu” (cena 5 h.). Należy te i inne podobne broszury jak najbardziej między ludnością tak starszą, jak i młodzieżą rozpowszechniać a wydany w tym celu koszt hojnie się zwróci. Służyć też powinny te i podobne broszury członkom organów zawiadowczych Spółki do dobrego zapoznania się z przedmiotem dla tem skuteczniejszej słownej propagandy. Najskuteczniej do poparcia propagandy słownej i drukowanej przyczynia się dobry przykład i niektóre praktyczne urządzenia w Spółce dla celów krzewienia oszczędności.
Dobry przykład powinien wychodzić przedewszystkiem od członków Zarządu, Rady nadzorczej i kasyera przez to, że sami poskładają większe lub mniejsze oszczędności i w miarę możności pomnażają następnie jak najczęściej przez dalsze wkładki. Tem łatwiej przyjdzie im innych do takiego samego postępowania zachęcać.
Urządzenie w Spółce groszowej kasy oszczędności jest dalszym doskonałym środkiem krzewienia i zbierania oszczędności, ułatwia bowiem odkładanie chociażby najdrobniejszego grosza i umieszczenie w Spółce jako wkładki. Istnieje kilka sposobów (systemów) prowadzenia groszowych kas oszczędności.
Najpraktyczniejszym i najbardziej rozpowszechnionym sposobem jest dostarczanie ludności skarbonek (puszek) zamkniętych kluczykiem lub plombą przez Spółkę, a zaopatrzonych w otwór na wrzucanie pieniędzy tak, aby ich inaczej nie można było wyjąć, jak tylko przez otwarcie w Spółce. Z uzbieranymi kwotami (co najmniej 1 K.) udają się tedy posiadacze puszek w oznaczonych dniach do Spółki, gdzie wyjętą kwotę wpisuje się do książeczki oszczędności i oprocentowuje a próżną skarbonkę, ponownie zamkniętą oddaje się do dalszego zbierania oszczędności.
Można także prowadzić groszową kasę oszczędności przez powierzenie zaufanym osobom sprzedaży znaczków (marek) oszczędnościowych, opiewających na drobne groszowe kwoty. Nabywca znaczków (co najmniej za 1 K.) przynosi je do Spółki dla wpisania zaoszczędzonej w znaczkach kwoty do książeczki wkładkowej, odkąd się procentuje. Ten sposób zbierania drobnych oszczędności nadaje się szczególniej do prowadzenia szkolnych kas oszczędnościowych pod kierunkiem gorliwych nauczycieli, których zachęta, współpracownictwo i kontrola przyczynia się nadzwyczajnie do prowadzenia propagandy oszczędnościowej wśród dziatwy szkolnej.
Istnieją także automaty na groszowe kasy oszczędności; odpowiednio do wrzuconej kwoty wydaje automat kwitki, na podstawie których Spółka (czy wogóle instytucya, ustanawiająca automat) wpisuje oszczędność w książeczkę wkładkową właściciela.
Wspomnieć tu wypada wreszcie o wkładkach oszczędności, połączonych z zastrzeżeniami co do czasu i co do innych okoliczności, w jakich ma nastąpić wypłata wkładki. Takie książeczki oszczędnościowe nadają się na premie szkolne, na podarunki dla chrzestniaków, na posagi i wyprawy dla dziewcząt i t. p.
Gdzie gorliwi przodownicy w pracy Spółki zdołają z pomocą wspomnianych wyżej, lub innych sposobów osiągnąć dobre początki w pozyskiwaniu wkładek i rozbudzaniu zamiłowania oszczędności, tam potem sprawa ta dźwiga się własną siłą. Najtrudniej bowiem odłożyć pierwszą oszczędność, która potem pociąga już łatwiej za sobą dalsze oszczędności. Kto się na nie zdobywa i niesie je do kasy Spółki, czyni jak rolnik, który zaoszczędzone z plonów swoich najcenniejsze ziarno kryje w żyznej glebie, aby rosło i nowe wydawało plony, które są jego nadzieją i zadatkiem jego lepszej przyszłości. A gdy się w gminie znajdzie kilku takich, co weszli na drogę oszczędności pod wpływem dobrej sposobności i zachęty do oszczędzania, jakie daje Spółka, to potem inni idą w ślad za nimi, czując to i rozumiejąc, że ci, co oszczędzają i oszczędności swe niosą do Spółki, zyskują przez to tak na majątku, jak i na dobrej u ludzi sławie.
Drugie zadanie, należące do zakresu działania Spółki Raiffeisenowskiej, polega na dostarczaniu w formie kredytu funduszów potrzebnych ludności pracującej do gospodarstwa i zarobkowania.
Kredytu udziela Spółka głównie w formie pożyczek na skrypty dłużne, nadto także w formie kredytu na otwarty rachunek bieżący na podstawie zawartej w tym celu umowy.
Każda pożyczka skryptowa musi być uchwaloną przez Zarząd na jego posiedzeniu i uchwała w protokole z posiedzenia stwierdzoną; pożyczki znaczniejsze i z dłuższą spłatą wymagają nadto zatwierdzenia przez Radę nadzorczą.
Pożyczki skryptowe muszą być zabezpieczone zwyczajnie przez dwóch dobrych, znanych Zarządowi ręczycieli, wyjątkowo przez hipotekę lub zastaw pupilarnych papierów wartościowych. Rozróżnia się skryptowe pożyczki krótkoterminowe, z jednorazową spłatą w terminie ustanowionym nie później niż za rok, albo pożyczki ratalne z dłuższym zwyczajnie okresem stopniowej spłaty ratami. Czas spłaty ratalnych pożyczek nie powinien przekraczać 4 lat z wyjątkiem nadzwyczajnych wypadków, w których pożyczka może być udzieloną do spłaty w ciągu czasu dłuższego, lecz w żadnym razie nieprzekraczającego 10 lat. Na udzielanie pożyczek z dłuższym, niż 4-letnim okresem spłaty może sobie pozwolić tylko Spółka starsza i zasobna ale także w rzadkich jedynie wypadkach. Skrypt dłużny jest spisywany i podpisywany prywatnie w Spółce zawsze w obecności dwóch piśmiennych świadków; tylko skrypty na pożyczki (wyjątkowe) z hipotecznem zabezpieczeniem wymagają formy aktu notaryalnego lub przynajmniej podpisu dłużnika, potwierdzonego notaryalnie lub sądownie. Procent od pożyczek pobierany jest z dołu w terminach płatności rat pożyczkowych a wysokość odsetek ustanawia Walne zebranie. W żadnym jednak razie nie można ustanawiać odsetek wyższych, aniżeli 1—1½% ponad stopę procentową ustanowioną dla wkładek oszczędności. Oprócz procentu od pożyczki nie może Spółka obciążać dłużnika żadnymi innymi opłatami, z wyjątkiem należytości stemplowej od skryptu.
Kredyt w rachunku bieżącym polega na tem, że Spółka dozwala członkowi na podstawie zawartej z nim umowy nietylko umieszczać jego fundusze na rachunku otwartym w tym celu i nietylko wycofywać każdego czasu te wkładki, ale oprócz tego każdego czasu z funduszów Spółki czerpać (ponad swoje lokacye) kredyt aż do oznaczonej w umowie kwoty (granicy). Taki kredyt można otwierać tylko takim członkom, którzy w swem gospodarstwie mają szybszy obrót gotówki tak, że nietylko potrzebują częściej, choćby na krótki czas, wkładać do Spółki na swój rachunek chwilo zbędną gotówkę. Ich rachunek w Spółce musi być ruchliwy: raz członek jest dłużnikiem, to znowu wierzycielem Spółki. Umowa o kredyt w rachunku bieżącym powinna być zawartą piśmiennie i zawierać także ustanowienie zabezpieczenia tak, jak przy pożyczce skryptowej przez porękę, hipotekę lub podkład papierów wartościowych.
∗
∗ ∗ |
Cała działalność kredytowa Spółki powinna być tak pokierowaną, aby ludność w Spółce otrzymywała rzeczywiście tylko zdrowy kredyt. Bo z tem słowem „kredyt” związanych jest często więcej nieszczęść niż pożytków. Niedawne to jeszcze czasy, gdy włościańską osobliwie ludność naszego kraju kredyt raczej gubił i wywłaszczał, aniżeli dźwigał i bogacił. Kredyt bowiem jest taką samą ogromną siłą i potęgą, jak ogień. Jeżeli dostanie się w ręce nieoględne lub słabe ludzi, którzy się nie umią z nim obchodzić, jeżeli szerzy się nieujęty w karby i nieokiełznany, to sieje spustoszenie, pochłania mienie ludzi i uboży kraj cały. Jeżeli wszakże jest należycie opanowany, użyty i pokierowany, to staje się siłą twórczą, jak ogień i jak on wydaje ciepło, ruch i życie pracy ludzkiej.
Zdrowym zaś i twórczym jest taki kredyt, który posiada trzy główne warunki: a) jeżeli się dostaje w dobre ręce; b) jeżeli jest na dobry cel użyty i c) jeżeli jest tanim i dogodnym.
a) W dobre ręce dostaje się kredyt nie wtenczas, gdy dłużnik ma duży majątek i jeżeli jest go na czem patrzeć, ale wtenczas, gdy przedewszystkiem sam dłużnik jest człowiekiem porządnym, to znaczy rzetelnym, trzeźwym, zapobiegliwym i gospodarnym; tylko taki powinien otrzymać pożyczkę. Często więc zdarza się, że nie wart i nie powinien otrzymać pożyczki człowiek zamożny, jeżeli jest albo nierzetelnym albo niegospodarnym, chociażby majątek jego dawał zupełne zabezpieczenie pożyczce; sobie bowiem kredytem zaszkodzi, majątek swój, zamiast powiększyć, zrujnuje a wierzyciela (Spółkę) narazi na zawody, straty i przykrości. Przeciwnie zaś zasługuje na kredyt i powinien go otrzymać człowiek ubogi ale uczciwy, pracowity i gospodarny; taki znajdzie ręczycieli, bo ma zaufanie i nie zawiedzie ani tego, kto mu pożyczył, ani swoich ręczycieli, sobie zaś dopomoże w gospodarstwie lub innej pracy zarobkowej. Tymczasem pospolicie dzieje się przeciwnie, że różne banki i kasy a nawet ludzie prywatni oglądają się najprzód na majątek dłużnika, na zabezpieczenie, jakie daje pożyczce, a na to, jakim jest sam dłużnik wcale albo też nie wiele patrzą. Bo wielkie banki, które działalność swą rozciągają na cały kraj albo na znaczną jego część, nie mogą dokładnie znać każdego dłużnika, jego stosunków a zwłaszcza jego wad i przymiotów, dlatego postępują i muszą postępować jak maszyny, podług pewnego szablonu, to jest podług pewnych stałych form, które mają zabezpieczyć bank na wszelki wypadek przed stratami i trudnościami w odzyskaniu pożyczki. W te formy wtłoczyć musi dłużnik swoje potrzeby, do tych form dopasować swoje stosunki, co mu sprawia trudności i naraża go na znaczne koszta. Inaczej ma się rzecz w Spółce: tutaj Zarząd i Rada nadzorcza znają dobrze i osobiście członków Spółki, więc mogą dokładnie ocenić, co który wart i o ile na kredyt zasługuje a mają w tem także interes, żeby przebierać między dłużnikami i nie każdemu dać pożyczkę a tylko rzetelnemu i gospodarnemu, skoro Zarząd i Rada nadzorcza w pierwszym rzędzie odpowiadają osobiście za bezpieczeństwo funduszów Spółki. Dlatego jest więcej rękojmi, że kredyt udzielany przez Spółki oszczędności i pożyczek dostaje się w dobre ręce.
b) Użyteczność kredytu zależy także od jego przeznaczenia. Tylko wtenczas kredyt jest zdrowym i przyczynia się do wzrostu zamożności dłużnika i kraju, jeżeli zostanie użytym go gospodarstwa lub na zarobek, więc w celach ekonomicznych. W takim razie nie ginie, nie zatraca się, lecz wnika w gospodarstwo i zasila je, pracuje i wytwarza nowe dochody, z których może być spłaconym i jeszcze dłużnikowi przynieść pokaźną nadwyżkę dochodu. Przeciwnie zaś kredyt użyty nie na gospodarskie cele, nie na zarobek a tylko na takie wydatki, które się nie zwracają, więc na spożycie (na chrzciny, wesele, korale, strój, wogóle na życie ponad stan) obciąża dłużnika, zmniejsza jego majątek, przynosi mu szkodę; takiego kredytu powinna Spółka zawsze odmawiać.
W kraju naszym, u włościańskiej jego ludności zapotrzebowanie zdrowego kredytu gospodarskiego i zarobkowego czyli produktywnego jest ogromne na przeróżne cele użyteczne.
Przedewszystkiem potrzeba kredytu dla poratowania rolnika w razie klęski, nieszczęścia lub chwilowego niepowodzenia. Praca bowiem i mienie rolnika, zwłaszcza drobnego, są narażone na rozliczne, niekorzystne wpływy i niebezpieczeństwa, więcej niż w innych zawodach. Niszczy go woda i ogień, nieurodzaj i grad, zarazy i choroby w rodzinie — nie mówić już o handlowych spekulacyach i innych wpływach, które się w dzisiejszych czasach także na drobnym rolniku silnie odbijają. Częściej zatem lub rzadziej każdy prawie rolnik przechodzi ciężkie chwile i musi się oglądać na pomoc a brać ją w konieczności z takiej ręki, która podaną mu została nie przez życzliwość lecz w chęci wyzysku albo też musi pozbywać się w niekorzystnej chwili i po złej cenie swoich zapasów, swego dobytku a nawet czasem swej ziemi. I to jest właśnie w udzielaniu kredytu pierwsze, rozległe a niezmiernie ważne zadanie Spółek oszczędności i pożyczek: tamować i usuwać lichwę tam, gdzie ona niszczy i wyzyskuje nietyle lekkomyślność, ile trudne położenie częstokroć porządnych rolników. Do walki z taką lichwą nie wystarczają ustawy, bo w nagłej i nieprzepartej potrzebie nawet lichwa jest pomocą, gdy nie ma innej. Na zły lichwiarski kredyt, najlepszą radą i środkiem jest dobry kredyt — ale musi być tak poręczny i szybki, jak nim bywa kredyt lichwiarski.
Oprócz lichwy praktykowanej przez zawodowych wyzyskiwaczy, istnieje także lichwa sąsiedzka. Występuje ona w rozmaitej formie. Szczególniej zaś uwagi godne są tak zwane „dzierżawy” za udzielone pożyczki. Dłużnik oddaje swemu wierzycielowi w zastaw i użytkowanie kawałek swego pola lub łąki. Zbierane z zastawionego kawałka gruntu plony stanowią procent od pożyczki, nie rzadko wynoszący więcej nawet niż 20%; procent w tej formie pobierany nie zmniejsza się, chociaż dłużnik częściowo dług odpłaca, gdyż „dzierżawiony” grunt wraca do dłużnika dopiero po spłacie całej pożyczki. W niektórych okolicach kraju, oprócz użytków z „dzierżawionego” gruntu, pobiera wierzyciel osobno procent w gotówce. Tym sposobem dłużnik rozrywa swoje gospodarstwo, utrudnia sobie zarobkowanie i zwykle z trudem przychodzi mu całą otrzymaną pożyczkę zwrócić tak, że wierzyciel długie lata trzyma w swych rękach oddany mu w zastaw („dzierżawę”) grunt a często wreszcie zabiera go na własność za nieznaczną dopłatą. I tutaj zatem także otwiera się pole dla pożytecznej działalności Spółki, która może te uciążliwe sąsiedzkie pożyczki pospłacać i stosunki majątkowe dłużnika uporządkować. Dobrze przy tem postąpi Spółka, jeżeli udzielając członkowi w tym celu pożyczki, dopomoże mu osobiście do załatwienia sprawy z prywatnym wierzycielem, którego nieraz można skłonić do ustępstwa a w każdym razie ułatwić dokładne i należyte rozwiązanie dawniejszego stosunku. Nie jeden wierzyciel zadowolniony będzie z tego pośrednictwa i pomocy Spółki dla dłużnika, ponieważ odzyska cały wypożyczony mu kapitał i może nim swobodnie rozporządzać a uwolnić się od przykrego nieraz stosunku z dłużnikiem. Zwyczajnie też zdarza się, że wydane w ten sposób przez Spółkę pieniądze na spłatę prywatnego długu wracają następnie do Spółki jako wkładki oszczędności, gdyż właściciel nie ma już sposobności ani potrzeby operować niemi na własną rękę, skoro każdy, kto zasługuje na zaufanie i na pożyczkę, może ją dogodniej znaleźć i dogodniej spłacać w kasie Spółki.
Nie dosyć wszakże na tem, żeby kredyt udzielany przez Spółkę zapobiegał złemu i usuwał je: on jest ludności potrzebny dla zwiększenia jej dochodów z gospodarstwa i ułatwienia lub otwarcia innych źródeł zarobkowania. Gospodarstwo wiejskie zasilone być może kredytem dla dostarczenia środków na zakupno doborowego nasienia, którego wpływ na urodzaj uczy się już drobny także rolnik coraz lepiej oceniać; na kupno nawozów sztucznych, których używanie w wielu okolicach bardzo się rozpowszechniło wśród włościan; na zaopatrzenie się w dobre maszyny i narzędzia rolnicze, których zakupno na raty jest zawsze niekorzystne; na dokupno żywego inwentarza itp. Te same rozliczne gałęzie gospodarstwa wiejskiego, które dla jednych są źródłem oszczędności, mogą u innych wymagać właśnie potrzebnego do obrotu kapitału przy pomocy zdrowego kredytu. Szczególniej jednak doniosły i dobroczynny wpływ może wywrzeć zdrowy kredyt nad podniesienie hodowli bydła i płynących stąd dochodów. W wielu bowiem wypadkach zdarza się, że włościanin nie ma swojego bydła wcale albo ma za mało, lecz przyjmuje na wyżywienie bydło cudze, płaci wynajmującemu za to czynsz i dzieli się z nim nadto przychowkiem; większą część korzyści z tego chowu zabiera właściciel bydła, nie ponosząc trudu, mniejsza część korzyści i cały zachód pozostaje w udziale najemcy. Przy pomocy zdrowego kredytu może więc włościanin łatwo przyjść w posiadanie własnego bydła, kupić to, co dobre a nie to, co dają i korzyściami, jakie przedtem zabierał wynajmujący, spłacać zaciągnięty dług; w zysku zostanie własna sztuka bydła. Są w naszym kraju znaczne przestrzenie, obfitujące w dobrą paszę i sprzyjające hodowli bydła. Często jednak ta pasza marnuje się przez to, że ją rolnik sprzedaje tanio i wywozi z swego gospodarstwa, pozbawiając się nawozu dlatego, że nie posiada funduszów na zakupno bydła. W tych okolicach kraju trafia się nierzadko, że za przezimowanie cudzego wołu otrzymuje się zaledwie 10 koron. Oczywiście nikt o cudze bydło nie troszczy się w tym stopniu, co o własne i trudno spodziewać się polepszenia stosunków w hodowli bydła tam, gdzie jedni posiadają bydło bez paszy a drudzy paszę bez bydła. Chodzi nadto o kredyt na zakupno doborowego materyału hodowlanego, którego nabywanie ułatwiane jest przez Towarzystwa rolnicze. Zdrowy kredyt jest w stanie w krótkim czasie wywołać znakomity postęp w rozwoju hodowli bydła. Wogóle bowiem dopiero wówczas można się spodziewać wydatniejszych owoców z podejmowanych na różne sposoby starań i zabiegów około rozpowszechnienia pożytecznych wiadomości o gospodarstwie wiejskiem, gdy się ludności równocześnie poda dogodne środki do wykonania udzielanych rad i naśladowania dobrych przykładów.
W podobny sposób działać może kredyt na podniesienie przemysłu domowego, włościańskiego. Przemysłowiec, nie mając środków na zakupno surowego materyału (lnu, wełny, konopi, wikliny, skór itp.) albo na sprawienie potrzebnych narzędzi, staje się zależnym od tych, którzy mu dostarczają tych materyałów surowych na kredyt albo częstokroć w zamian za wyrobiony z niego produkt (towar); ta zależność naraża na straty, zmusza do przyjmowania często lichego materyału, tamuje więc rozwój przemysłu a pracującemu odbiera ochotę do dalszych wysiłków w pracy i ulepszeń w jej wykonywaniu.
Lud nasz wreszcie coraz więcej garnie się do zajęć i przedsięwzięć handlowych. Oprócz zbiorowych przedsiębiorstw, które dodały jednostkom odwagi, stworzyły dobry przykład, obudziły ruch i rozkrzewiły wiele wiadomości, trafiają się coraz częściej włościanie, którzy na własną rękę imają się handlu tak temi rzeczami, których ludności wiejskiej potrzeba, jak i temi, które ta ludność wytwarza i ma do zbycia. Nie rzadko też okazuje się u ludności naszej znaczne w tym kierunku uzdolnienie obok braku kapitału obrotowego; więc i ten brak usuwać i swojski handel dźwigać jest znowu ważnem i wdzięcznem zadaniem Spółek oszczędności i pożyczek.
Te rozmaite potrzeby ludności włościańskiej może Spółka znać i dokładnie oceniać, gdyż bezpośrednio i ciągle się styka z ludnością pracującą, dla której jest przeznaczoną, wśród niej żyje i działa i w jej własnych znajduje się rękach. Dlatego także Zarząd Spółki może niekiedy sam występować z zachętą i radą do podejmowania przez ludność przedsięwzięć pożytecznych, jeżeli są wszelkie widoki i warunki powodzenia.
Nie może się jednak Spółka uważać za uzdolnioną do zaspokajania wszelkich potrzeb kredytowych ludności swego okręgu i powinna się ograniczyć do udzielania głównie obrotowego kredytu osobistego, o czem jeszcze niżej będzie mowa.
c) Kredyt, który ma zbawiennie i ożywczo wpłynąć na gospodarcze stosunki i zarobkową pracę naszej ludności włościańskiej, musi być wreszcie tanim, dogodnym i zastosowanym do przeznaczenia pożyczki i majątkowych stosunków dłużnika. Takim jest rzeczywiście kredyt udzielany przez Spółki oszczędności i pożyczek.
Pożyczki udzielane przez Spółkę są rzeczywiście tanie, przedewszystkiem dlatego, że odpadają przy nich te rozliczne koszta uboczne, jakie się łączą z zaciągnięciem i spłatą pożyczki w innych kasach i bankach. Przy pożyczkach udzielanych przez Spółkę nie ma ubocznych wydatków ani na podanie o pożyczkę, bo się o nią członek zgłasza ustnie i nic zato nie płaci, ani na wyciągi hipoteczne, bo ich zwykle Spółka nie żąda, ani na spisywanie skryptu, ponieważ te czynności Spółka za darmo załatwia, ani na poczęstunki ręczycieli i świadków, bo ich nie potrzeba prowadzić daleko, skoro kasa jest na miejscu albo w blizkości, ani nakoniec na intabulacyę i ekstabulacyę pożyczki, gdyż Spółka tylko wyjątkowo pożycza na hipotekę a zwyczajnie udziela pożyczek na poręczycieli. Z tych samych powodów nie ma straty czasu, kosztów i zachodów przy odpłacie rat pożyczki.
Prócz tego wydane zostały osobne ustawy, które tym Spółkom oszczędności i pożyczek (systemu Raiffeisena) przyznają wyjątkowe a ważne ulgi stemplowe i podatkowe. Spółki te mianowicie mają prawo używania na skryptach dłuższych najtańszego stempla (podług I. skali), poręczenia zaś nie wymagają wcale stempla osobnego. To też np. stempel na pożyczkę do 150 koron wynosi zaledwie 10 groszy, na 300 koron 20 groszy itd. bez względu na to, ilu poręczycieli występuje w skrypcie dłużnym, byle tylko spłata pożyczki nie przekraczała 4 lat. I to jest cały koszt uboczny pożyczki dla członka, który wpłacić wstępne (1 koronę) i przynajmniej jedną ratę na udział (1 koronę). To uwolnienie pożyczek udzielanych przez Spółki oszczędności i pożyczek, od ubocznych kosztów jest tem ważniejsze, że włościanie najczęściej potrzebują nie wysokich pożyczek, przy takich zaś pożyczkach uboczne koszta, jakie włościanie ponoszą przy zaciąganych gdzieindziej pożyczkach, są nieraz nawet dotkliwsze, aniżeli wysoki procent. Ale także procent pobierany od Spółki oszczędności i pożyczek nie może być i nie potrzebuje być wysokim, dlatego, że te Spółki mają małe koszta Zarządu i są uwolnione prawie zupełnie od podatków. To też jako regułę przyjmuje się, że Spółka pobiera procent z dołu, tj. razem z ratą kapitału za czas ubiegły a wiadomo już, że procent od pożyczek dla członków nie może przewyższać procentu od wkładek oszczędności więcej niż o 1½%; jeżeli np. Spółka od oszczędności płaci 4½%, to nie może od pożyczek pobierać więcej niż 6%. Dogodnie zatem może włościanin w miejscowej Spółce, która mu nie jest obcą, w której Zarządzie spotyka ludzi znanych i życzliwych, otrzymać pożyczkę. Lecz także spłata pożyczki jest ułatwioną tak przez to, że kasa jest blizko i pod ręką dłużnika, jak również przez różne postanowienia właśnie w tym celu obmyślane. Więc przedewszystkiem czas wyznaczony na spłatę pożyczki, stosuje się do tego, na co pożyczka ma być użytą (zob. wyżej str. 23.). Terminy płatności rat nie są wyznaczane przypadkowo i według jednej dla wszystkich formułki, lecz rozmaicie; mogą być ustanawiane raty roczne, półroczne, kwartalne, miesięczne, stosownie do dochodów dłużnika tak, iżby przypadały na czas, kiedy już dłużnik ma dochód z użycia pożyczki, albo przynajmniej z gospodarstwa swego, wogóle, kiedy rozporządza gotówką i najłatwiej może jej użyć na spłatę długu. Każdego zaś czasu, jeżeli tylko dłużnik ma do rozporządzenia pieniądze przed terminem wyznaczonym na zapłatę raty, wolno mu każdą kwotę spłacić z wziętej pożyczki i o tyle mniejszy przypadnie mu do zapłaty procent. Umówionych jednak terminów powinien dłużnik pilnować; Zarząd jest obowiązanym do tego członków przynaglać a Rada nadzorcza przestrzegać, aby Zarząd swój obowiązek należycie spełniał. Wszyscy bowiem członkowie a przedewszystkiem Zarząd i Rada nadzorcza odpowiadają osobiście za Spółkę i bezpieczeństwo jej funduszów. Nadto ręczyciele dłużnika powinni czuwać nad tem, aby dłużnik spłacał w umówionych terminach pożyczkę; mając kasę pod bokiem i łatwo dostępną, mogą się o tem bez trudu przekonywać i w odpowiedni sposób zawiadomieni i upomnieni przez Spółkę są najlepszymi egzekutorami udzielonej przez nią pożyczki.
Zdarzyć się jednak może, iż dłużnik pomimo usilności z swej strony zawiódł się w nadziejach i nie może na czas raty zapłacić np. z powodu zamknięcia jarmarków, czy zabronienia wywozu bydła lub trzody chlewnej z pewnego okręgu wskutek panującej w nim zarazy albo z powodu klęski wylewu, gradobicia itp. w takich wyjątkowych i na uwzględnienie zasługujących wypadkach może dłużnik od Zarządu za zgodą ręczycieli, uzyskać prolongatę tj. odroczenie terminu zapłaty raty pożyczkowej a Zarząd Spółki, znając miejscowe stosunki, potrafi dokładnie ocenić, czy taka prolongata jest usprawiedliwioną, czy też jest niekonieczną. W ten sposób urządzony i udzielony kredyt można bez przesady nazwać zdrowym; dostaje się w dobre ręce, na dobry cel a jest przystępny, tani i łatwy do spłaty; taki kredyt na prawdę wspiera pracę gospodarczą i zarobkową ludności włościańskiej i małomieszczańskiej.
Spółka oszczędności i pożyczek nie może sama, na własną rękę podejmować żadnych innych zbiorowych przedsięwzięć, oprócz przyjmowania wkładek i udzielania pożyczek a w szczególności nie może zajmować się zakupami artykułów lub sprzedażą produktów rolniczych, prowadzeniem mleczarni itp. To musi być pozostawione osobnym Spółkom albo Kółkom rolniczym. Atoli Spółka oszczędności i pożyczek może pobudzać ludność swego okręgu działania do podejmowania tych zadań wspólnemi siłami, może poprzeć moralnie działalność Spółki rolniczej lub Kółka rolniczego i współdziałać z niemi przez odpowiednie ułatwienia kredytowe dla tych instytucyj i zwłaszcza dla ich członków.
Moralne poparcie daje Spółka oszczędności i pożyczek już przez swój dobry rozwój i staranną gospodarkę, albowiem staje się żywym przykładem, jak połączonymi siłami można osiągnąć to, czego pojedynczo nikt-by nie był w stanie osiągnąć. Zarazem uczy się ludność w tej Spółce sztuki gospodarowania w zbiorowem przedsięwzięciu i przygotowują się siły uzdolnione do pracy w innych Spółkach rolniczych. Na posiedzeniach Zarządu, Rady nadzorczej i na Walnych zebraniach Spółki oszczędności i pożyczek mogą być omawiane przygotowania do założenia Spółki handlowo-rolniczej, mleczarskiej lub innej albo rozważane współdziałanie Spółki oszczędności i pożyczek z Kółkiem rolniczem w sprawach zakupów towarów rolniczych dla członków Kółka i Spółki itp.
Kredytowe poparcie innych Spółek lub Kółek rolniczych może być dwojakie: a) w celach inwestycyjnych, czyli na wkłady trwałe i b) w celach obrotowych. Zawsze jednak musi być tak jeden, jak i drugi kredyt zastosowany do rodzaju przedsięwzięcia i do własnych sił finansowych Spółki rolniczej albo Kółka rolniczego. Kredytu inwestycyjnego, który musi być dłużejterminowym i znaczniejszym, może udzielać tylko zasobna Spółka i to zawsze w skromnych rozmiarach. Może tedy Spółka oszczędności i pożyczek poprzeć np. Spółkę mleczarską, udzielając jej kredytu na budowę mleczarni albo na zakupno maszyn, albo Spółkę handlowo-rolniczą lub Kółko rolnicze przez dopomożenie kredytem do wybudowania magazynu rolniczego. Taki kredyt musi być należycie zabezpieczony i bardzo przezornie udzielany, po dobrem zbadaniu, czy nie przekracza sił Spółki rolniczej albo Kółka rolniczego i czy te instytucye posiadają przedewszystkiem dostateczne własne fundusze na cele zamierzonego przedsięwzięcia, które nie powinno być podejmowane głównie i przeważnie na kredyt.
Szczególniejsze znaczenie ma jednak kredyt obrotowy, którego udzielanie najwięcej odpowiada zadaniom i urządzeniom Spółki oszczędności i pożyczek. Przedewszystkiem zaś wypada uwagę zwrócić na kredyt obrotowy, ułatwiający działalność tych Kółek i Spółek rolniczych, które się zajmują zakupami towarów rolniczych, jak nasiona, nawozy, pasze, maszyny i narzędzia rolnicze, węgle itp., oraz sprzedażą produktów rolniczych, jak zboże, bydło i trzoda chlewna, owoce itp. Kredyt na te cele błędnie zastosowany prowadzi na bezdroża tak Spółkę oszczędności i pożyczek, jak również Spółki i Kółka rolnicze, zajmujące się zakupnem i sprzedażą towarów rolniczych i po chwilowem pozornem ułatwieniu ich działalności podcina cały dalszy zdrowy rozwój tej akcyi. Błędnym zaś i szkodliwym dla obu stron jest taki kredyt dla Spółki rolniczej albo dla Kółka rolniczego, który ma im ułatwić bezpośrednio udzielanie członkom (często nawet nieczłonkom) towarowego kredytu czyli sprzedaż towarów na kredyt. Wtenczas pomaga Spółka oszczędności i pożyczek do tego, żeby ją w interesach kredytowych wyręczało Kółko rolnicze lub Spółka rolnicza z największą szkodą dla swego właściwego zadania, które polega na najlepszem zakupnie i bezpiecznem rozdzieleniu towaru pomiędzy członków. Od tego zadania oddzielić należy interesy kredytowe z członkami, które nie należą ani do Spółki handlowo-rolniczej ani do Kółka rolniczego, lecz należą właśnie bezpośrednio do Spółki oszczędności i pożyczek. Te dwa interesy — kredytowy i handlowy — nie powinny być powiem łączone i mieszane w jednej Spółce. Jak Spółka oszczędności i pożyczek nie może się zajmować bezpośrednio interesami handlowemi, aby mogła bezpiecznie i należycie spełniać swoje zadania oszczędnościowe i kredytowe, tak na odwrót Spółka handlowo-rolnicza, albo Kółko rolnicze nie powinny się zajmować interesami kredytowymi, aby mogły spełniać jak najlepiej i najbezpieczniej swe czynności handlowo-rolnicze. Wiadomą jest rzeczą, ile to stowarzyszeń spożywczych lub sklepów Kółek rolniczych zrujnowanych zostało „borgami” tj. kredytowaniem sprzedawanych towarów, albo też popadły z tego powodu w trudności, musiały się zadłużyć ponad miarę, nie mogły kupować towarów za gotówkę, stały się zależnymi od udzielonego im kredytu z uszczerbkiem na cenie towarów, musiały straty ponoszone na dłużnikach odbijać na cenie towarów dostarczonych rzetelnym odbiorcom, obciążały utrudnioną znacznie pracą rachunkową, administracyjną i nawet procesową zawiadowców Spółki rolniczej czy Kółka rolniczego; wskutek tego zaś brakło sił, funduszów a czem i ochoty do starannego i jak najlepszego spełniania właściwego zadania. Następstwem tego jest zawód i uzasadnione narzekania, które wywołują rozstrój i przeszkadzają rozwojowi pożytecznego przedsięwzięcia.
Otóż Spółka oszczędności i pożyczek ma bardzo doniosłe zadanie, zapobiegać takim stosunkom, albo wprowadzić w nie ład przez to, że weźmie na siebie zadanie dostarczenia kredytu gotówkowego tej ludności, która się chce zaopatrzyć w potrzebne jej artykuły rolnicze za pośrednictwem swojej Spółki rolniczej, albo Kółka rolniczego. Wówczas sprzedaż (dostarczanie) towarów będzie mogło odbywać się zawsze za gotówkę, bądź to z własnych funduszów nabywcy, bądź z kredytu gotówkowego, udzielonego przez Spółkę oszczędności i pożyczek w tej kwocie, jaka jest potrzebna na zapłacenie należytości za otrzymane towary rolnicze. Spółka rolniczo-handlowa, czy też Kółko rolnicze będzie miało bardzo uproszczone i ułatwione zadanie, gdyż otrzymując za dostarczony towar odrazu gotówkę, pozbywa się ryzyka kredytowego, rozporządza gotówką dla dokonywania gotówkowych, to jest najkorzystniejszych zakupów, manipulacya, rachunkowość i cały stosunek do dostawców i odbiorców towarów kształtuje się łatwo i gładko. Natomiast Spółka oszczędności i pożyczek jak najlepiej zużytkowuje swoje fundusze przez udzielanie kredytu na cele zakupna towarów rolniczych, gdyż właśnie udzielanie takiego obrotowego kredytu gospodarskiego jest jej głównem zadaniem kredytowem, a nie więzi na długo funduszów jej w jednych rękach.
Atoli taki kredyt wymaga ścisłego porozumienia między Spółką oszczędności i pożyczek a Spółką handlowo-rolniczą, czy Kółkiem rolniczem w przeprowadzeniu całej akcyi, gdyż tylko wtenczas może być bezpieczny, na właściwy cel użyty, a przytem bardzo udogodniony i przystępny dla ludności. Gdyby bowiem ludność miała dużo zachodu z uzyskaniem takiego kredytu, wstrzymywałaby się od korzystania z niego przy zakupywaniu potrzebnych sobie towarów rolniczych albo-też napierałaby na Kółko rolnicze lub Spółkę handlowo-rolniczą, aby „borgowali” towar lub wreszcie zwracałaby się do handlarzy, chętnie dających kredyt obok znacznie lichszego i droższego towaru. Uproszczenie i udogodnienie tego kredytu w Spółce oszczędności i pożyczek na cele zakupna towarów rolniczych polega na ułatwieniach: a) co do uzyskania poręki, aby się o nią dłużnik nie potrzebował osobno starać; b) co do podpisywania skryptu czy umowy o kredyt i c) co do podejmowania gotówki akredytowanej na pokrycie należytości za otrzymany towar. To się da osiągnąć wówczas, jeżeli Spółka rolniczo-handlowa albo Kółko rolnicze, przyjmie wobec Spółki o. i p. porękę za kredyt otrzymany przez nabywcę towarów — a nadto wyręczać będzie Spółkę o. i p. w należytem spisaniu skryptu dla Spółki oszczędności i pożyczek i w odebraniu podpisów skryptowych od nabywców towarów w chwili odbioru towaru w miejsce gotówki. W zamian za skrypt otrzyma Kółko czy Spółka rolnicza gotówkę. W tem nie ma nic nadzwyczajnego, gdyż przecie w stosunkach handlowych zdarza się zwyczajnie, że kupiec sprzedający towar bierze od nabywcy akcept (podpis) wekslowy, a sam jako wystawca i żyrant przyjmuje porękę za ten weksel, jeżeli go chce zmienić na gotówkę. Podobnie może być ukształtowany stosunek kredytowy między Spółką oszczędności i pożyczek a Spółką rolniczo-handlową lub Kółkiem rolniczem. Koniecznem jest jednak ścisłe porozumienie się i współdziałanie między obu instytucyami. Porozumienie to dotyczyć powinno: a) oznaczenia wysokości ogólnej, do jakiej kredyt może sięgać za poręką Spółki handlowo-rolniczej lub Kółka rolniczego, oraz ustanowienia listy (wykazu) dozwolonego (z góry) przez Spółkę o. i p. kredytu dla poszczególnych członków przy nabywaniu towarów; b) zobowiązania Spółki rolniczej lub Kółka rolniczego do sprzedawania towarów tylko za gotówkę i c) wpływu oraz kontroli, jakie w Spółce handlowo-rolniczej lub w Kółku rolniczem muszą być przyznane Spółce oszczędności i pożyczek. W takim tylko razie może się ta kredytowa akcya rozwijać spokojnie i bezpiecznie. Oczywiście także w pracy Spółki handlowo-rolniczej lub Kółka rolniczego powinien Zarząd Spółki oszczędności i pożyczek jak najbardziej pomagać i iść im na rękę zwłaszcza w sezonach większego ruchu, tak aby cała akcya mogła być składnie i porządnie przeprowadzoną.
Dokładniej jest ten cały stosunek między Spółką oszczędności i pożyczek a Kółkiem rolniczem albo Spółką handlowo-rolniczą objaśniony w broszurze wydanej przez Krajowe Biuro Patronatu p. t. „Przykłady i wzory dotyczące kredytowego popierania współdzielczej organizacyi handlu rolniczego przez Spółki oszczędności i pożyczek”, oraz w broszurze Dr. Taylora: „Zwalczajmy lichwę towarową”.
Wykluczenie przez Spółki i Kółka rolnicze sprzedaży towarów na kredyt a zaprowadzenie tylko gotówkowej sprzedaży przy kredytowej pomocy w Spółce oszczędności i pożyczek może niekiedy wpłynąć na umniejszenie się początkowej akcyi, gdyż zawsze nie trudno przyciągać nabywców, gdy się towary rozdaje z łatwością na kredyt, nic w zamian nie otrzymując. Ale ta akcya współdzielczo-handlowa, chociaż powolniejsza, będzie jednak stalszą, pożyteczniejszą, bezpieczniejszą. Tylko taka akcya może stopniowo doprowadzić ludność i instytucye współdzielcze do bardzo pomyślnego rozwoju, oszczędzając im zawodów i strat a wykazując coraz wyraźniej korzyści materyalne i moralne z pracy współdzielczej, opartej na zdrowych, wypróbowanych podstawach.
Atoli może także Spółka handlowo-rolnicza lub Kółko rolnicze korzystać bezpośrednio z kredytu obrotowego w Spółce oszczędności i pożyczek, mianowicie w tym celu, żeby mieć potrzebną gotówkę na zapłacenie należytości dostawcy za kupiony towar, zanim jeszcze został rozsprzedany. Kredyt ten jest zawsze krótkoterminowym, albowiem musi być zaraz zwrócony z gotówki, uzyskanej przy rozsprzedaży towarów.
Przy udzielaniu wszakże tego kredytu należy stawiać warunek (i dopilnować go), aby sprzedaż dokonywała się tylko za gotówkę przy kredytowej pomocy Spółki oszczędności i pożyczek dla zasługujących na nie odbiorców towarów.
Kredytu obrotowego mogą od Spółki oszczędności i pożyczek potrzebować także Spółki rolnicze, które się zajmują sprzedażą produktów rolniczych, zwłaszcza zboża, bydła, trzody, owoców dostarczonych przez członków Spółki celem wspólnej sprzedaży. W tym razie może być Spółce handlowo-rolniczej potrzebnym kredyt dla dostawców produktów w formie zaliczek na cenę, jaka zostanie przy sprzedaży produktu uzyskaną. Ażeby kredyt taki był bezpieczny i zdrowy, trzeba baczyć na następujące warunki:
1. Spółka rolnicza nie powinna kupować na swój rachunek produktów dostarczonych i płacić całej ceny, lecz może tylko dawać zaliczki a po sprzedaniu produktu wypłacać cenę rzeczywiście uzyskaną z potrąceniem swoich kosztów i udzielonej zaliczki;
2. Zaliczka, udzielona na podstawie kwitu składowego, nie powinna być nadmiernie wysoką, nie wyższą jak ¾ części bieżącej ceny targowej, aby w razie spadku ceny po odbiorze a przed sprzedażą produktu Spółka nie poniosła straty;
3. Spółka rolnicza nie może prowadzić żadnej spekulacyi przez nagromadzanie produktów i wyczekiwanie późniejszej, wyższej konjunktury handlowej, ponieważ naraziłaby się łatwo na wysokie straty;
4. Wyrównanie kredytu ma nastąpić przez Spółkę z ceny towaru natychmiast po jego sprzedaniu;
5. Spółka oszczędności i pożyczek powinna być stale dokładnie obznajomioną z tokiem i sposobem prowadzenia interesów Spółki handlowo-rolniczej, w szczególności czuwać nad ruchem towarów, obciążonych zaliczkami, gdyż w tem leży jeden z warunków bezpieczeństwa udzielonego kredytu, dla którego podkład stanowią obciążone zaliczkami towary.
Udzielanie natomiast Spółce rolniczej kredytu w otwartym rachunku bez podkładu towarowego i bez wnikania w gospodarkę Spółki, jest rzeczą niebezpieczną i szkodliwą tak dla Spółki oszczędności i pożyczek, jak dla Spółki handlowo-rolniczej.
Współdziałając z innemi Spółkami rolniczemi w sposób wyżej zalecony, przyczynia się Spółka oszczędności i pożyczek do rozwoju zdrowej kooperatywy rolniczej, czyli do tworzenia i trwałego działania takich związków ludności rolniczej, które mają na celu zapewnienie wspólnikom większych korzyści i obronę ich interesów przez pracę doskonalszą, skupioną i na solidarności opartą. Związki te są przeznaczone tylko dla tych, którzy się chcą nagiąć do wymagań porządnej i bezpiecznej gospodarki, strzegącej przedewszystkiem wspólnego interesu a nie są przeznaczone dla tych, którzy w tych związkach szukają przedewszystkiem nowej formy kredytu a dbając jedynie o swój osobisty interes, nie chcą się stosować do takich urządzeń, które są koniecznym warunkiem powodzenia wspólnego interesu i wspólnego dobra.
Skutkiem słabego jeszcze rozwoju przemysłu w naszym kraju a wielkiego i szybko rosnącego zaludnienia, starają się włościanie zakupywać ziemię, gdziekolwiek się do tego sposobność nadarzy. Cena ziemi ogromnie podskoczyła, trzeba ją przepłacać tembardziej, że spekulanci (pośrednicy) parcelacyjni usiłują różnymi sposobami ceny ziemi podbijać i konkurencyę o nią zwiększać. Niestety ziemia nabywaną jest bardzo często na kredyt, którego zapotrzebowanie, głównie w celu zakupna ziemi, ogromne wzrosło. Zwracają się tedy włościanie także nader pospolicie do Spółek oszczędności i pożyczek z żądaniem takiego kredytu, nierzadko nawet zakładają Spółkę w tej przedewszystkiem nadziei, że dostarczy im funduszów dla nabywania gruntów.
Spółka jednak musi pamiętać o tem, że nie jest urządzoną i uzdolnioną do tego, żeby mogła zaspokajać wszystkie potrzeby kredytowe ludności rolniczej. Na zakupno ziemi potrzeba znaczniejszego i długoterminowego kredytu, gdyż ziemia nie przynosi tyle dochodu, aby włościanin przy różnych innych potrzebach i różnych klęskach, jakie go w pracy jego spotykają, mógł nietylko procent, ale także wysokie raty opłacać. Dlatego potrzebuje kredytu, którego spłata jest rozłożona na dłuższe lata a jeżeli otrzymuje kredyt do spłaty w krótkim okresie czasu, to naraża rodzinę i gospodarstwo swoje na niedostatek, albo nie może dotrzymywać terminów i naraża Spółkę na zawody. Spółka zaś czerpie swoje główne fundusze z wkładek oszczędności, które mogą być każdego czasu wypowiadane i muszą być odrazu albo po upływie bardzo krótkiego terminu zwrócone. Jeżeli więc Spółka dużą część funduszów swoich więzi w dłużejterminowych pożyczkach, to jej kapitał zwraca się bardzo powoli i utrudnia jej uzyskanie gotówki, potrzebnej na zwrot wkładek, albo na inne pożyczki, lepiej odpowiadające siłom, zadaniom i urządzeniom Spółki. Z tem się każda, nawet najzasobniejsza Spółka musi liczyć. Daleko korzystniej dla Spółki i dla nabywców ziemi jest skierowanie ich do tych instytucyj kredytowych, które są urządzone i powołane do tego właśnie, żeby udzielać długoterminowego, niskoprocentowego, niewypowiedzialnego kredytu hipotecznego na cele inwestycyjne, zwłaszcza na zakupno ziemi, spłacenia rodzeństwa itp. Spółka w tym względzie może się w interesie dłużnika podjąć przyjacielskiego pośrednictwa, szczególniej w stosunku z Bankiem krajowym a mianowicie udzielić wskazówek, pod jakim warunkiem może zgłaszająca się osoba otrzymać pożyczkę hipoteczną w Banku krajowym, jakie dokumenty powinna dołączyć do podania i t. p. Wszystkie potrzebne objaśnienia w tej sprawie znajdzie Spółka w broszurze Dra Stefczyka i Dra Taylora wydanej przez Biuro Patronatu pod tytułem: „O hipotecznym kredycie włościańskim”. Zresztą Bank krajowy na każde zapytanie listowne Spółki udziela chętnie szczegółowych w każdym wypadku wyjaśnień. Również może Spółka zwrócić baczność osób, zgłaszających się o pożyczkę, na pożyczki rentowe, które dla gospodarstw, nadających się do tego, bywają pod bardzo korzystnymi warunkami udzielane a „Krajowe biuro włości rentowych” w Wydziale krajowym udziela na każde zapytanie czy to Spółki, czy interesowanego, szczegółowych wyjaśnień.
Poza tą moralną pomocą jest także możliwą kredytowa pomoc Spółki w następujących okolicznościach:
1. jeżeli chodzi o dokupno małego kawałka ziemi przynajmniej w połowie z własnych, zaoszczędzonych funduszów proszącego o pożyczkę, która nie może być wysoką, przyczem stan majątkowy dłużnika powinien dawać wszelką rękojmę, że regularna spłata pożyczki nie przeciąży go nadmiernie;
2. jeżeli dłużnik otrzymał wyraźne przyrzeczenie (promessę) na pożyczkę hipoteczną (z Banku krajowego) lub rentową po dopełnieniu wymaganych formalności prawnych, a z ważnych powodów rozchodzi się o tymczasowe wcześniejsze uzyskanie gotówki; w tym razie trzeba mieć pewność, że załatwienie formalności prawnych nie napotka na przeszkodę (co się często zdarza) i upoważnienie od dłużnika dla Banku krajowego do wypłacenia pożyczki hipotecznej do rąk Spółki celem pokrycia tymczasowo udzielonej przez Spółkę pożyczki. Ta pożyczka powinna być znacznie mniejszą, niż przyrzeczona hipoteczna, lub rentowa, gdyż przy wypłacie tych ostatnich pożyczek strąca się z góry pierwszą ratę procentową, różnicę kursu i różne koszta.
Wogóle jednak należy unikać nawet takich pożyczek wyjątkowych, ponieważ stąd mogą wyniknąć niepożądane zawikłania. W każdym zaś razie konieczną jest największa oględność, zabezpieczenie się Spółki na wszelkie wypadki i baczenie na to, aby tylko drobna część funduszów Spółki w ten sposób była uwięziona i nie przeszkadzała w spełnianiu właściwych jej zadań kredytowych.
Pod żadnym zaś warunkiem, nawet najzasobniejsza Spółka nie może się porywać na przeprowadzanie parcelacyjnych interesów, ponieważ to przekracza tak jej statutowy zakres działania, jak również jej zdolność finansową i prowadziłoby niechybnie do zawikłań i strat finansowych a odwodziłoby od właściwego zakresu działania.
Ktoby jednak Spółkę oszczędności i pożyczek uważał tylko za instytucyę finansową, nie oceniałby należycie ani jej zadań, ani jej podstaw działania. Spółka bowiem powinna być świadomą także swych moralnych zadań i pamiętać o nich ciągle wśród spełniania swych zadań ekonomicznych; wtenczas dopiero finansowa działalność Spółki stanie się skuteczną i ugruntują się podstawy trwałego i zdrowego rozwoju.
Spółka mianowicie jest powołaną do tego, żeby wśród ludności swego okręgu praktycznie krzewić pewne cnoty społeczne i dobre zwyczaje, które są koniecznym warunkiem jej materyalnego, społecznego i obywatelskiego postępu.
Krzewiąc gorliwie zamiłowanie oszczędności, Spółka nietylko dźwiga zamożność jednostek, ale czyni ludność dzielniejszą, kształci w niej wolę, uczy wstrzemięźliwości i przezorności. Bo oszczędzać, to znaczy wysiłkiem woli zwalczać pokusy ciała, to znaczy rozsądkiem miarkować swoje postępowanie, to znaczy nietylko widzieć to, co się teraz dzieje, ale mieć także oczy otwarte na przyszłość i pamiętać o jutrze. Przez oszczędność rośnie tedy siła i hart moralny narodu a to znaczy więcej nawet, niż zamożność.
Przy udzielaniu kredytu pyta Spółka przedewszystkiem o wartość człowieka; przez to, że między ludźmi, zwracającymi się do Spółki, przebiera podług ich osobistej wartości, nietylko zabezpiecza swoje fundusze, ale wzmacnia i ożywia także moralną opinię publiczną w okręgu swej działalności. Ludność odczuwa to praktycznie, że nie jest rzeczą obojętną zasługiwać na zaufanie albo nie być godnym zaufania, że dobra sława znaczy czasem więcej, niż majątek i ułatwia w potrzebie pomoc; więc przyzwyczaja się unikać i wstydzić złej sławy, bo kto nie zasłuży na pomoc w Spółce i w niej nie znajdzie zaufania, tem trudniej znajdzie je gdzieindziej. Lecz tylko wtenczas wywiera Spółka dobry wpływ na miejscową opinię publiczną, jeżeli jej Zarząd z całą ścisłością i sprawiedliwością trzyma się wyłuszczonych wyżej zasad; więc nie waha się z odmówieniem kredytu człowiekowi zamożnemu, ale niegodnemu osobistego zaufania i nie cofa się przed pomocą dla człowieka niezamożnego, lecz dzielnego i godnego wiary.
Obowiązkiem i zadaniem Spółki jest nietylko dawać kredyt, ale też czuwać nad jego zwrotem. Zadanie to winno być skrupulatnie spełniane z tą świadomością, że chodzi przytem nietylko o to, aby uchronić Spółkę przed stratami, ale także o to, aby przez wymaganie nauczyć ludność wierności w dotrzymywaniu przyrzeczeń, akuratności w dopełnianiu zobowiązań. Bo dla stosunków między ludźmi jest rzeczą niezmiernie ważną, aby jeden mógł na drugiego spokojnie się spuścić bez tej obawy, że w ostatniej chwili dozna niespodziewanie zawodu. A czy to nie zdarza się dosyć często u nas, że jeden drugiemu obieca, ale nie stawi się w słowie, że dłużnik nie dba o termin zapłaty długu nie dlatego, żeby nie mógł dotrzymać, ale przez gnuśność i przez brak tego poczucia, iż tym sposobem naraża się drugiego nieraz na straty, okazuje mu się lekceważenie i dla siebie zniechęca. Im bardziej ludność się oświeca i umoralnia, tem słowniejszą się staje. Lecz nie mógł nauczyć i nie nauczy słowności kredyt lichwiarski, ani to kasy, które na ślepo przyznają pożyczki, lekko je potem prolongują i nie dbają o to, żeby dłużnik regularnie płacił. Spółka oszczędności i pożyczek ma jednak przez odpowiednie postępowanie tępić opieszałość w dotrzymywaniu zobowiązań i wywierać korzystny wpływ moralny na wykształcenie się w tym także kierunku lepszych zwyczajów i surowszej opinii publicznej. Więc z tego także powodu jest rzeczą ważną, żeby Spółka, która przy udzielaniu pożyczki, rozkładaniu jej na raty, wyznaczaniu terminów i przyjmowaniu spłat czyni wszelakie udogodnienia, wymagała płacenia rat pożyczki i procentów w oznaczonych terminach, nie postępowała wobec dłużników pobłażliwie i w razie niestawienia się w terminie nie zwlekała w przynagleniu ich do tego a nie była zbyt miękką w przyznawaniu zwłoki, w prolongowaniu pożyczek. Jest to tem łatwiej Spółce, że nietylko dla dłużnika jest kasą blizką i dogodną, ale na odwrót także dłużnik jest dla kasy pod ręką. Spółka ma zresztą rozmaite sposoby wywierania nacisku na dłużnika, zwłaszcza przez jego ręczycieli i przez inne osoby a nie powinna się wahać, gdyby tego zaszła potrzeba, w odwołaniu się do pomocy sądu. Przy udzielaniu zaś prolongat tylko ważne powody powinny rozstrzygać a w każdym razie powinien dłużnik wiedzieć i być do tego przyzwyczajanym, że jego obowiązkiem jest zawczasu, przed terminem raty, zgłosić się do Zarządu z prośbą o odroczenie terminu zapłaty raty pożyczkowej. Ogół ludności wkrótce zauważy ścisłość w postępowaniu i pilnowaniu terminów przez Spółkę i szybko się do tego zastosuje. Od tego, w jaki sposób Spółka postępuje z ludnością, zależy jej postępowanie ze Spółką. Trzeba wymagać rzetelności i słowności a znajdzie się ją u naszej ludności tem łatwiej, że jej nie brak prawdziwej rzetelności a tylko trzeba jej dopomódz do strząśnięcia z tej cnoty pyłu gnuśności, jaki ją przysłania. Zrobiono doświadczenie powszechne, że gdzie włościanin jest pilnowany, i upominany, żeby na czas płacił, tam jest najrzetelniejszym dłużnikiem. Gdy bowiem Spółka wymaga ostro rzetelnej spłaty w oznaczonym terminie i niełatwo prolonguje, pobudza przez to dłużników do wytężania sił, do większej energii, skrzętności i zapobiegliwości nie w ostatniej dopiero chwili, lecz stale; są bowiem zmuszani i przyzwyczajani zawczasu myśleć o zebraniu potrzebnej na ratę gotówki, wiedząc, że inaczej narażają się na niemiłe skutki swej opieszałości i niesłowności.
Biorąc udział w Zarządzie, Radzie nadzorczej i Walnych Zebraniach Spółki, zapoznaje się ludność z jej czynnościami i uczy się załatwiania różnych spraw Spółki, prowadzenia jej rachunków, wykonywania szkontra kasowego i t. p. Tym sposobem szerzą się wśród ludności włościańskiej pożyteczne wiadomości praktyczne i podnosi się jej inteligencya. Ta praca w Spółce, związana z osobistą odpowiedzialnością, nietylko za czynności, ale i za powodzenie, jest wyborną szkołą obywatelskiego i publicznego życia, w niej przyzwyczaja się włościanin sprawy ludzkie i publiczne oceniać gruntownie i opierać na ścisłym rachunku; w niej czyszczą się i dojrzewają charaktery i objawia się rzeczywista wartość ludzi. Spółki oszczędności i pożyczek są przeto powołane w najużyteczniejszy sposób zatrudniać rozbudzone siły i chęci ludności włościańskiej.
Równocześnie zaś to samo uczestnictwo w Zarządzie Spółki, w wykonywaniu nad nią nadzoru i w trosce o jej losy i postępowanie, przekonywa ludność naocznie i jak gdyby namacalnie, że inteligencya i wyższe wykształcenie są rzeczą dobrą i że w dzisiejszych czasach bez ich pomocy nie można się obejść, lecz przeciwnie trzeba się starać o to, aby je w odpowiedni sposób zużytkować, pozyskać, i zatrudnić w pracy nad zdobyciem ludności włościańskiej lepszej doli i korzystniejszego stanowiska.
To są tylko przykłady i wskazówki, w jaki sposób Spółka może w niektórych kierunkach wywrzeć dodatni wpływ moralny na ludność swojego okręgu. Ale głównem źródłem tej siły i tego wpływu moralnego jest właściwy Spółkom Raiffeisena duch chrześcijańskiej miłości bliźniego, której wyrazem i czynnem zastosowaniem w praktycznem życiu ma być właśnie działalność Spółki. Z tego ducha wynikły pierwsze Spółki, założone przez Raiffeisena, który potem usilnie starał się, jak długo żył, szczepić tego ducha w wszystkich późniejszych Spółkach, gdyż uważał go za najważniejszy warunek ich powodzenia i za najdonioślejszy cel ich działania. I rzeczywiście duch ten żyje i krzewi się w Spółkach oszczędności i pożyczek swoją własną a wielką siłą wszędzie, gdziekolwiek te Spółki powstają. Dzięki temu szerzy się przez Spółki oszczędności i pożyczek pomiędzy ludnością włościańską lepsze rozumienie rzeczy i rozpowszechniają się lepsze zwyczaje w zakresie pracy gospodarczej i zarobkowej (ekonomicznej).
Bo u nas i w innych krajach było dotychczas utartem i pospolicie praktykowanem zapatrywanie, że każdy przedewszystkiem troszczyć się powinien o „własny interes”, a wtenczas wszystkim będzie lepiej; własny bowiem interes jest jakoby najsilniejszą zachętą do pracy i najlepszym w niej doradcą. A jeżeli ktoś widział sprzeczność takiego zapatrywania z nauką o miłości bliźniego, to starano się go przekonać, że do spraw materyalnych nie należy mieszać świętych, bo pieniądz nie ma nic wspólnego z religią. Stąd też rozpanoszyło się nieokiełznane samolubstwo (egoizm), a każdy goniąc tylko za swoim interesem, nie oglądał się na drugich i nie przebierał w środkach, byle się wydźwignąć i wzbogacić. Dlatego praca ludzi i ich z sobą życie zamieniło się jak gdyby na walkę. Ta walka, często zażarta, prowadzona zarówno przemocą, jak i podstępem, szerzyła krzywdy i klęski, w niej psuły się serca i dziczały umysły ludzkie. Z tego powodu ludzie rozumni a dobrzy, do jakich należał też Raiffeisen, starali się narodowi otwierać oczy na to złe, jakie się szerzyło i ostrzegali przed tą nauką, że w sprawach materyalnych każdy ma mieć na oku tylko swój interes a nie powinien mieszać do nich tego, co należy do religii. Owszem ludzie powinni się starać o to, żeby w ich wszystkich myślach i czynach panowała zgoda, więc żeby to, co jest prawdą i cnotą w przekonaniu, było nią w czynach i pracach wszelkich, żeby zatem objawiało się praktycznie w codziennem życiu człowieka, w jego zwyczajach i materyalnych z innymi ludźmi stosunkach. A jeżeli miłością bliźniego okiełzna się i umiarkuje własne samolubstwo, jeżeli każdy w pracy gospodarczej i zarobkowej dbać się nauczy nietylko o swój interes, o swoje potrzeby, lecz także o interes i potrzeby swego sąsiada, swego bliźniego, to taka praca nie będzie walką lecz wspomaganiem się, nie będzie dźwigać jednych a poniżać drugich, lecz podnosić ogół.
Takie zasady, takie zwyczaje mają tedy Spółki oszczędności i pożyczek szczepić i szerzyć praktycznie według swego ducha i przeznaczenia. Takim węzłem miłości i wzajemnej pomocy powinni się czuć związanymi członkowie Spółki, gdy się z sobą łączą przez solidarną porękę, stając „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”. Ci, którzy mają grosz zaoszczędzony, składają go do kasy Spółki czy jako udział, czy też jako wkładkę oszczędności i przez to nie tylko materyalnie nie tracą, owszem zyskują procent, ale mają także tę pociechę, że przez to niosą za pośrednictwem Spółki pomoc swoim bliźnim, swoim sąsiadom, którzy tej pomocy potrzebują i na nią zasługują. A znowu inni, którzy czyto posiadają wyższe uzdolnienie i wykształcenie, czy też mają więcej czasu wolnego lub znajomości ludzi i stosunków miejscowych, oddają w Spółce pracę swoją na usługi bliźnich, spełniając powierzone sobie obowiązki w Zarządzie, Radzie nadzorczej lub na stanowisku kasyera nie dla osobistej korzyści ale dla korzyści ogółu, dla dobra swoich bliźnich.
Na tym gruncie jest miejsce do wspólnej pracy dla wszystkich ludzi dobrej woli, z wszystkich sfer społeczeństwa. Spółka ich ku sobie zbliża i spaja podwójnym węzłem: spraw materyalnych, pieniężnych, któremi się zajmuje i miłości bliźniego, która ją przenika. W tej wspólnej pracy łagodnieją sprzeczności społeczne łatwiej i pewniej, aniżeli na jakimkolwiek innym gruncie. Zamknięta w szczupłych granicach działalność Spółki sprawa, że właściwy jej duch tem silniej ją może ożywiać, tem dokładniej ją może przenikać, ponieważ się nie rozprasza. Ludność, która się zna, która jest sobie blizką, łatwiej i głębiej przejąć się może życzliwością ku sobie i łatwiej też może praktykować ją i okazywać, ma więcej sposobności do troszczenia się o wspólne sprawy i wspólne dobro. Stosunek pojedyńczych członków do Zarządu układa się przychylniej, traci zwyczajną w wielkich Spółkach i kasach sztywność, surowość lub obojętność a staje się cieplejszym i przyjaźniejszym i wytwarza miły sposób obcowania; z tą zaś życzliwością udzielany pieniądz niesie członkom pomoc i nadzieję, więc dźwiga i czyni lepszym.
Wszystkie jednak korzyści moralne i materyalne giną, jeżeli Spółka nie jest należycie pod względem finansowym i administracyjnym zarządzaną i jeżeli zawiadowcy Spółki nie zdają sobie sprawy z odpowiedzialności, jaka na nich w tym względzie ciąży. Co więcej, może nawet w takim razie z założenia i działalności Spółki wiele złego wyniknąć a członkowie Spółki mogą być narażeni na zawody i przykrości. Dlatego jest najważniejszym obowiązkiem zawiadowców, zdać sobie dokładnie sprawę z tego, na czem polega dobra w Spółce gospodarka finansowa i porządna, bezpieczna administracya a zarazem pamiętać o odpowiedzialności moralnej i materyalnej, jaka wynika z zaniedbania zasad niżej wyłuszczonych.
Nie należy sobie wyobrażać, jakoby dobra gospodarka finansowa w Spółce polegała na tem, żeby pozyskać jak najwięcej funduszów do obrotu i jak najwięcej bezpiecznie rozpożyczyć. Chociażby taka dążność wynikała z chęci życzliwego dogodzenia ludności, która potrzebuje pomocy kredytowej, nie oznacza jednak przezornej i dobrej gospodarki, przeciwnie łatwo wykoleja Spółkę i oddala ją od właściwych zadań oraz podstaw jej działania.
Naczelną zasadą w staraniach o rozwój finansowej działalności Spółki powinno być równomierne mniejwięcej rozwijanie działu wkładkowego i działu kredytowego. W miarę tego, jak wzrasta zapobiegliwość i zamiłowanie oszczędności wśród ludności w okręgu działania Spółki, powinno też następować zaspokajanie jej potrzeb kredytowych. Ludność, która mało i wyjątkowo oszczędza, mało też potrafi należycie zużytkować kredytu osobistego, obrotowego a właśnie udzielanie takiego kredytu jest zadaniem Spółki. Jeżeli zaś Spółka, forsując swą działalność finansową, stara się ze wszystkich stron i pod jakimikolwiek warunkami spłaty nabyć do obrotu fundusze, aby udzielać przeważnie inwestycyjnego (wkładowego) kredytu w najszerszej mierze, to w niezdrowy sposób rozdyma swoją działalność zadaniami i zobowiązaniami, które przekraczają jej siły. Taka Spółka staje się w swej działalności zależną od wielu wpływów postronnych, uważa się przedewszystkiem za bank do interesów pieniężnych, łudzi ludność swoją pozorną siłą i nawet ulega pokusom spekulacyjnym. Trwałym nie może być taki rozwój finansowy, choćby był zrazu silnym i pozornie pomyślanym. Słabe strony tak rozdętej działalności coraz dotkliwiej dają się potem uczuwać i tamują dalszy zdrowy rozwój finansowy a nawet go cofają, przysparzając następnym Zarządom kłopotów. Więc trzymać się należy zasady: „według stawu grobla”. W miarę, jak rosną środki finansowe pozyskiwane w miejscu tj. z okręgu działania Spółki, rozszerza się też i pomoc kredytowa Spółki. W małym zaś tylko stopniu, dla zapoczątkowania działalności a potem dla jej chwilowego lub wyjątkowego ułatwienia, może Spółka korzystać z dalszej pomocy (głównie krajowej Centralnej Kasy). Na fałszywej jednak byłaby drodze, gdyby przeważnie na tej dalszej pomocy chciała opierać swą działalność.
Ale także wtenczas, gdy Spółka opiera się głównie na funduszach, pozyskanych do obrotu z okręgu swego działania, może być jej gospodarka finansowa dobrą lub złą.
Dobrą jest taka gospodarka finansowa, która tak w przyjmowaniu obcych funduszów do obrotu, jak i w ich zużytkowaniu liczy się: 1. przedewszystkiem z przyjętemi wobec wierzycieli zobowiązaniami i 2. z siłami Spółki i właściwymi jej zadaniami.
Obowiązki przyjęte wobec wierzycieli, którymi są najczęściej właściciele wkładek oszczędności, są ważniejsze, aniżeli zaspakajanie chociażby najpilniejszych potrzeb kredytowych ludności lub przyznawanie dłużnikom ulg w spłacie pożyczek, chociażby te ulgi były najbardziej uzasadnione. Gdy Spółka nie spełnia należycie swych obowiązków względem wierzycieli, traci całkiem grunt pod nogami, albowiem wywołuje niezaufanie, które się szerzy, i skłania do dalszego wycofywania powierzonych Spółce funduszów, do szukania pomocy sądowej przeciw Spółce i odwołania się do poręki członków. Wówczas Spółka, która nie oglądając się na obowiązki względem wierzycieli, myślała przedewszystkiem o dogadzaniu kredytowym potrzebom ludności, doprowadza do tego, że nie może całkiem spełniać swoich zadań kredytowych a nadto naraża członków na szkody.
Staraniem usilnem Zarządu każdej Spółki oszczędności i pożyczek powinno być osiągnięcie w jej gospodarce należytej sprawności finansowej. Ona polega na takiem uregulowaniu gospodarki funduszami, żeby Spółka była każdego czasu dobrze przygotowaną do spełnienia swych obowiązków względem wierzycieli a obok tego możliwie wydatną pomoc kredytową niosła ludności swego okręgu działania. To się stać może tylko wtenczas, jeżeli Spółka: a) w udzielaniu kredytu i dopilnowaniu jego spłaty zastosuje się do tych warunków, na jakich otrzymuje potrzebne do tego fundusze; b) powiększa własne fundusze i c) troszczy się o posiadanie dostatecznych zawsze rezerw obrotowych. Nadtem trzeba się dokładnie zastanowić.
1. Różne instytucye kredytowe uzyskują w rozmaity sposób kapitał obrotowy. Banki emisyjne, do jakich należy np. Bank krajowy, wypuszczają w obieg czyli sprzedają na targu pieniężnym, swoje papiery wartościowe (np. listy zastawne) i w zamian otrzymują potrzebną do obrotu gotówkę. Zobowiązują się one jednak wykupywać emitowane czyli puszczone w obieg papiery wartościowe tylko stopniowo (na podstawie losowania) w ciągu długiego (np. 50-letniego) okresu umorzenia w takich kwotach i terminach (np. półrocznych albo kwartalnych), w jakich mają być im zwracane raty pożyczek, które zostały przez te banki udzielone z pieniędzy, uzyskanych przez sprzedaż papierów wartościowych. Banki te zatem są zabezpieczone przed szybszem wycofaniem rozpożyczonego kapitału i mogą udzielać długoterminowych pożyczek, spłacanych w tym samym okresie, w jakim się umarza (wylosowane) papiery wartościowe. Mimo to Banki te tworzą nawet dla tych operacyj rezerwy obrotowe, ponieważ zdarzyć się może, iż niektóre raty pożyczkowe nie zostaną zapłacone w terminie a papiery wartościowe muszą być ściśle podług ułożonego z góry planu wylosowane do umorzenia (wykupienia).
Inne znowu instytucye kredytowe udzielają pożyczek na weksle, które ze swem poręczeniem (żyrem) sprzedają (eskontują) w innych bankach w zamian za gotówkę, jakiej używają do swego dalszego obrotu. Z tych tedy funduszów mogą te instytucye udzielać tylko krótkoterminowych tj. wekslowych pożyczek.
Bank austro-węgierski ma prawo wypuszczania w obieg papierowych pieniędzy (banknotów) w zamian za złoto, srebro, dobre weksle lub inne wartości, które do swych rąk otrzyma. Ale każdy może przyjść z banknotem i kazać sobie za niego zapłacić złotem, więc Bank austro-węgierski musi się starać, żeby miał zawsze dużo gotówki do obrotu, dlatego daje przeważnie tylko bardzo krótkoterminowe pożyczki, wekslowe albo lombardowe (czyli na zastaw papierów wartościowych).
Spółki oszczędności i pożyczek czerpią swój kapitał obrotowy głównie z wkładek oszczędności a w mniejszej części z udziałów członków i pożyczek, zaciąganych w Krajowej Centralnej Kasie. Wkładki oszczędności przyjmuje Spółka z obowiązkiem zwrócenia każdego czasu za wypowiedzeniem w umówionych terminach, które zwyczajnie nie przekraczają trzech miesięcy a często są krótsze. Nie byłoby jednak słusznem, wyciągać stąd wniosek, że Spółka używając funduszów, pochodzących z wkładek oszczędności na udzielanie pożyczek, nie powinna dawać dłużej terminowego kredytu, niż do trzech miesięcy. Wkładki oszczędności bowiem nie są dawane na trzy miesiące lub krócej, lecz na czas z góry nieokreślony i nie są wszystkie naraz przez wszystkich właścicieli wycofywane, lecz przeważnie stopniowo lub tylko przez niektórych właścicieli. Duże znaczenie dla ruchu wkładek ma jednak ich ilość i wysokość. Najniekorzystniejszym jest taki stan, gdy suma złożonych oszczędności należy do niewielu właścicieli z wielkiemi kwotami wkładek, wtenczas bowiem wycofanie jednej lub kilku wkładek odrazu umniejsza znacznie kapitał obrotowy, wywołuje zaburzenie w stosunkach finansowych Spółki, wymaga trzymania w pogotowiu znaczniejszej gotówki i może powstrzymać na czas pewien całą działalność kredytową Spółki. Podstawa finansowa Spółki jest wtedy wąska i krucha. Chcąc ją przynajmniej cokolwiek wzmocnić i od silniejszych wstrząśnień uchronić, należy przy przyjmowaniu większych wkładek wymówić sobie dłuższe terminy dla stopniowego wycofania wkładki.
Zwrócić tu przytem należy uwagę na to, że przyjmowane przez Spółkę lokacye od innych Spółek czy banków w formie „wkładek oszczędności” nie są w swej istocie wkładkami oszczędności, lecz pożyczkami, udzielanemi na najniekorzystniejszych warunkach spłaty. Są to bowiem kwoty znaczniejsze, które każdego czasu naraz w całości, za krótkiem wypowiedzeniem mogą być wycofane i wskutek tego pogorszają jeszcze podstawę finansową Spółki.
Najkorzystniejszym natomiast jest taki stan wkładek, gdy Spółka posiada wielu właścicieli wkładek, chociażby z drobniejszemi kwotami. Wtenczas reguluje się odpływ przypływem wkładek, pozostawiającym nadto pospolicie nadwyżkę. Wypłaty nie przedstawiają trudności, gdyż następują stopniowo w mniejszych kwotach i nie tamują działalności kredytowej; podstawa finansowa Spółki jest wówczas szeroką i ugruntowaną. Podstawa ta bowiem tkwi w pracy zarobkowej i produkcyjnej, w zwyczajach i zamiłowaniu oszczędności u ogółu miejscowej ludności, co nie ulega nagłym i ogólnym zmianom.
W każdym jednak razie wycofywanie wkładek, czy mniejszych czy większych, zwyczajnie nie jest uchwytne, nie da się z góry co do kwoty ani czasu przewidzieć i zależy od wielu okoliczności, na które Spółka nie ma wpływu, jak osobiste stosunki właścicieli, klęski elementarne, sposobność zarobkowania, ruch parcelacyjny czy emigracyjny, przesilenia finansowe, lokalne lub ogólniejsze, stosunki polityczne itp. Dlatego działalność kredytowa Spółki, oparta głównie na wkładkach oszczędności, musi się ograniczać do udzielenia krótkoterminowego kredytu, zwrotnego w ciągu kilku miesięcy, lub najwyżej jednego do dwóch lat.
Nieco rozleglejsze granice mogą mieć w tym względzie te Spółki, które mają szeroko podstawę finansową w licznych wkładkach i gdzie na podstawie dłuższego doświadczenia można mówić o mniejwięcej regularnym przypływie i odpływie wkładek. Krótkie doświadczenie ma jednak małe znaczenie a nawet dłuższe nie powinno popychać do lokowania wkładek oszczędności w długoterminowych (5—10 letnich) pożyczkach.
2. Kapitał obrotowy, uzyskany w formie pożyczek ratalnych (z Kraj. Centralnej Kasy), nie może być używany na pożyczki dłużejterminowe, aniżeli wynosi okres spłaty pożyczki zaciągniętej przez Spółkę. Kredyt dawany przez Spółkę powinien być raczej krótszym, gdyż Spółka powinna się przygotować na zawody i zwłoki w terminowem spłacaniu pożyczek przez swoich dłużników, ale sama powinna najściślej dotrzymywać terminów spłaty, aby zasłużyć sobie na zaufanie i dalszy kredyt w razie potrzeby.
3. Najważniejszym warunkiem i dowodem finansowej sprawności Spółki jest regularna spłata pożyczek udzielonych przez Spółkę. Zależy to od sposobu udzielania pożyczek i od stałej energii i zapobiegliwości w dopilnowaniu terminowej spłaty. Jeżeli Zarząd tak rozkłada raty i tak ustanawia terminy płatności rat, że z góry można przewidzieć trudności dla dłużnika w dotrzymaniu terminów i kwot do spłaty przypadających, to nieuniknione są zaległości, zwłoki i nieporozumienia i z góry też stawia sobie Spółka sama przeszkody w przyzwyczajaniu dłużników do regularnej spłaty pożyczek. Raczej należy odmówić pożyczki, aniżeli ustanawiać zbyt krótki okres jej spłaty; raczej też wypada odrazu przy udzielaniu pożyczki przewidzieć i przyznać wygodniejsze warunki spłaty, aniżeli następnie udzielać łatwych prolongat lub milcząco zezwalać na samowolę w spłacaniu rat pożyczkowych. Największym szkodnikiem w sprawnej gospodarce finansowej jest pobłażliwość dla dłużników. Nieregularna spłata pożyczek wystawia złe świadectwo przedewszystkiem Zarządowi Spółki. Natomiast rygor i surowość w wymaganiu regularnej spłaty, zastosowane od początku, wprowadzą odrazu na właściwe tory cały stosunek dłużnika do Spółki, której następnie nie trudno przychodzi utrzymać ten stosunek bez częstego uciekania się do wypowiedzenia i przymusowego ściągania pożyczek. Wówczas też obrót gotówki staje się regularnym i szybszym, co ułatwia Spółce tak wypłatę wkładek, jak i udzielanie nowych pożyczek. Spółka dobrze uczyni, gdy da to poznać i uczuć ludności, że tylko ci mogą z nią pozostawać w stosunkach i czerpać z niej korzyści, którzy nietylko obiecują, ale i rzeczywiście stosują się do wymagań zdrowej, sprawnej gospodarki finansowej.
4. Duże znaczenie w gospodarce kredytowej Spółki ma stosunek kapitału własnego (udziały i fundusz rezerwowy) do cudzego (wkładki oszczędności i zaciągnięte pożyczki). Im większe własne fundusze Spółka posiada w porównaniu z obcemi kapitałami, tem bardziej ma ułatwioną całą gospodarkę kredytową w interesie swoich członków. I wtenczas jednak nie powinna Spółka więzić swych funduszów w wysokich i długoterminowych pożyczkach, gdyż przez to obrót funduszów staje się zbyt powolnym, wypłata wypowiedzianych wkładek utrudnioną a zaspokajanie bieżącej potrzeby kredytu obrotowego jest z konieczności ograniczane na korzyść długoterminowego kredytu, który bądźto nie jest koniecznie potrzebny, bądź też może być zaspokojony przez instytucye do tego powołane i urządzone.
Dlatego usilnem powinno być staraniem Zarządu Spółki, dążyć do zwiększenia własnych funduszów, oczywiście bez obciążania dłużników w sposób przeciwny charakterowi, celom i przepisom Spółki.
Dbając wszakże o zwiększenie kapitału udziałowego nie potrzebuje Spółka wywierać nacisku na deklarowanie i wpłacanie więcej, niż jednego udziału, z wyjątkiem osób, które są z własnego popędu do tego skłonne i z wyjątkiem wypadków udzielanie wysokich pożyczek. Natomiast naciskać powinna Spółka na wpłacanie deklarowanego udziału odrazu w całości a przynajmniej w najkrótszym czasie (nie dłużej jak w ciągu roku) większemi ratami, niż po 1 K. Nie ma w tem ostatecznie nic niewłaściwego, jeżeli Spółka w danym razie powiększy kwotę pożyczki zaciąganej przez członka o 10 K w tym celu, aby ściągnąć sobie przy wypłacie pożyczki odrazu całą kwotę deklarowanego udziału. Daleko jednak lepiej wymagać od członków, aby zapłacili cały udział lub jego znaczniejszą część przed wypłaceniem pożyczki.
5. Gromadzenie funduszu rezerwowego ma na celu nietylko zabezpieczenie członków Spółki z powodu przyjęcia nieograniczonej poręki osobistej za wszystkie zobowiązania Spółki, ale równocześnie wzmocnienie finansowej sprawności Spółki i zmniejszenie zależności od wierzycieli obcych funduszów, gdyż zależność ta obciąża i krępuje działalność kredytową Spółki tem silniej, im mniejsze są własne fundusze Spółki. Znaczniejszy majątek własny Spółki pozwala jej także skuteczniej opierać się skutkom ogólniejszych, co pewien czas powtarzających się przesileń kredytowych, które nietylko wywołują podwyżkę stopy procentowej i pogorszenie innych warunków kredytowych, ale nadto uszczuplają bardzo znacznie środki kredytowe. W takich czasach pomoc kredytowa Spółki jest podwójnie cenną a może być tem rozleglejszą, im więcej własnych funduszów ma Spółka do rozporządzenia; z silnej majątkowo Spółki najmniej też uciekają obce fundusze, gdyż trzyma je zaufanie, jakiem się cieszy zasobna w własne fundusze Spółka.
Wzrost własnego majątku Spółki w odpowiednim stosunku do obcych funduszów zależy przedewszystkiem od oszczędności w wydatkach administracyjnych. Unikanie wszelkich niekoniecznych wydatków, liczenie się skrupulatne z każdym groszem — w ogóle jak najtańsza — ale ścisła — administracya jest nieodzownym warunkiem zdrowego rozwoju Spółki oszczędności i pożyczek. Nie jest bowiem Spółka obliczoną na zyski a musi dbać o jak najprzystępniejszy dla swych członków kredyt, więc chcąc nadto wzmacniać swe podstawy finansowe przez zasilanie funduszu rezerwowego, musi się troszczyć o jak najoszczędniejszą gospodarkę.
Prócz tego członkowie Spółki powinni się przyczyniać do powiększania funduszu rezerwowego osobliwie w kilku pierwszych latach działalności Spółki przez to, że zrzekną się dywidendy (procentu) od udziałów na korzyść funduszu rezerwowego. Dla członka jest to tem mniejsza ofiara, że dywidenda nie może być wyższą, niż podług stopy procentowej od wkładek oszczędności, zatem około 50 groszy od udziału dziesięciokoronowego; te drobne ofiary w sumie swej przyczynią się jednak pokaźnie do wzrostu wspólnego majątku.
6. Sprawność finansowa Spółki wymaga tworzenia tem znaczniejszych rezerw obrotowych, im więcej Spółka posiada obcych funduszów, zwłaszcza wkładek oszczędności, każdego czasu wycofalnych. Potrzebne są Spółce rezerwy obrotowe dwojakiego rodzaju: a) na bieżące, mniejsze lub większe zapotrzebowanie gotówki i b) na wypadek ogólniejszego zastoju pieniężnego i wyjątkowego zapotrzebowania gotówki do obrotu. Na bieżące potrzeby ma służyć rezerwa gotówkowa i kredytowa a na wyjątkowe rezerwa w własnym majątku. Jeżeli Spółka przyjęła znaczne fundusze obce, osobliwie wkładki oszczędności, nie powinna tych funduszów w całości używać do obrotu t. j. na udzielanie pożyczek, lecz cząstkę pewną, co najmniej ⅒ część a raczej więcej (⅕ część) odłożyć jako rezerwę gotówkową na wypłaty. Spółka zatem, która przyjęła 50.000 K wkładek oszczędności, powinna odłożyć 5—10.000 K jako rezerwę gotówkową a może rozpożyczyć około 40 do 45 tysięcy Kor. Czy większą, czy mniejszą kwotę odkłada się jako rezerwę gotówkową do obrotu, to zależy od warunków, pod jakimi wkładki zostały przyjęte, od rodzaju wkładek (drobne a liczne, czy też wielkie a nieliczne) i od innych okoliczności wiadomych Zarządowi. Zależy to także od tego, czy Spółka przyzwyczaiła właścicieli wkładek do dotrzymywania terminów wypowiedzenia, czy też zwyczajnie wypłaca odręcznie, nie czekając, aż upłynie termin wypowiedzenia. Przyzwyczajenie do takiej szybkiej wypłaty nawet znaczniejszych kwot zwiększa zaufanie do Spółki i przyciąga wkładki, ale też wymaga zarezerwowania tem większej do obrotu gotówki, gdyż następne odraczanie wypłat aż do upływu terminu wypowiedzenia, lub dłużej, podkopałoby odrazu to zaufanie i mogłoby wprawić nawet Spółkę w kłopotliwe położenie.
Naturalnie Spółka nie potrzebuje i nie powinna trzymać znaczniejszej rezerwy gotówkowej w swojej żelaznej kasie bez oprocentowania a więc ze stratą znaczną, ale powinna ją ulokować na rachunku bieżącym w kraj. Centralnej Kasie z prawem pobierania bezzwłocznie mniejszych kwot (do 1000 K) a za krótkiem wypowiedzeniem znaczniejszych kwot. Tylko małą kwotę gotówki powinno się trzymać w żelaznej kasie do podręcznych wypłat. Lokacya w kraj. Centralnej Kasie daje największe korzyści, albowiem zapewnia: a) zupełne bezpieczeństwo, b) możność szybkiego wycofania gotówki, chociażby w wysokich kwotach, c) oprocentowanie wyższe, niż w innych wielkich instytucyach kredytowych (zdolnych do szybkich wypłat i dających zupełne bezpieczeństwo) oraz obliczanie odsetek za każdy dzień; d) uprawnienie do korzystania w razie potrzeby z kredytu w kraj. Centralnej Kasie; tę pomoc zamykają sobie Spółki, lokujące swe zapasy kasowe gdzieindziej. Odkładając część funduszów, jako rezerwę gotówkową, pozbawia się wprawdzie Spółka zysku procentowego, jakiby mogła mieć w razie rozpożyczenia tej rezerwy między członków a nawet może się zdarzyć, że Spółka cokolwiek traci na niższem oprocentowaniu lokacyi w Centralnej Kasie, aniżeli wynosi procent płacony od wkładek oszczędności. Atoli wyrzeczenie się drobnego zysku a nawet mała strata są małoznaczne w porównaniu z doniosłością, jaką dla zdrowej i sprawnej gospodarki finansowej przedstawia posiadanie dostatecznej rezerwy gotówkowej. Wszystkie umiejętnie i sumiennie prowadzone instytucye finansowe, obracające obcemi, łatwo wycofalnemi funduszami, ponoszą nawet bardzo znaczne ofiary dla podtrzymywania swej sprawności finansowej. Strata ½% na 10.000 K wynosi rocznie zaledwie 50 K i znajduje zresztą pokrycie w tem, że Spółka przy przyjmowaniu i wypłacaniu wkładek oraz wypłacaniu pożyczek i pobieraniu rat liczy odsetki wstecz lub naprzód od 1-go albo 15-go każdego miesiąca a przytem oszczędza na administracyi, któraby się zwiększyła, gdyby rezerwa gotówkowa użytą była do obrotu pożyczkowego.
O ile własna rezerwa gotówkowa okazałaby się niedostateczną z powodu zwiększonych wypłat, lub lokalnego przesilenia, może Spółka korzystać z rezerwy kredytowej w kraj. Centralnej Kasie, jeżeli się postara o otwarcie w niej kredytu w rachunku bieżącym. W takim razie ma Spółka prawo pobierać z kra. Centr. Kasy, jako jej dłużnik — ponad swoje lokacye — potrzebne kwoty, aż do ogólnej sumy, do jakiej Spółce został ten kredyt otwarty. Ma jednak Spółka obowiązek pobierane kwoty jak najrychlej zwrócić w własnym także interesie, aby mogła w dalszym ciągu z tego kredytu w miarę potrzeby korzystać. Ten krótkoterminowy kredyt jest zatem dalszą rezerwą obrotową Spółki, głównie w celu ułatwienia zwrotu wkładek oszczędności, o ile już rezerwa gotówkowa Spółki na to nie wystarczyła. Błędnem tedy postępowaniem byłoby użytkowanie tego kredytu w rachunku bieżącym na udzielanie pożyczek, a jeżeliby Zarząd Spółki w dodatku udzielał z tego źródła członkom długoterminowych pożyczek, to składałby dowód lekkomyślnego działania bez oglądania się na przyszłość i zupełnego nietroszczenia się o jakąkolwiek sprawność finansową Spółki; taka Spółka nie zasługuje na zaufanie i pomoc kredytową.
7. Od rezerw obrotowych odróżnić należy trwałą rezerwę majątkową Spółki, czyli jej fundusz rezerwowy. Ona ma szersze znaczenie, aniżeli rezerwy obrotowe, albowiem ma przedewszystkiem stanowić zabezpieczenie nieograniczonej poręki członków na wypadek strat, któreby się nie dały pokryć z bieżących dochodów tego samego roku. Ponieważ te straty mogą wynikać z obrotu interesów Spółki, przeto fundusz, mający służyć za rezerwę do pokrycia tych strat, nie powinien być sam używany do takich samych interesów, lecz z nich wycofany i odrębnie zarządzany w sposób zupełnie bezpieczny. Można więc umieścić fundusz rezerwowy w papierach wartościowych, mających pupilarne bezpieczeństwo albo jako trwałą lokacyę w kraj. Centralnej Kasie na osobnym rachunku za dłuższem wypowiedzeniem w zamian za wyższe oprocentowanie. Atoli majątek własny Spółki ma także stanowić rezerwę obrotową w najcięższych czasach, gdy Spółka wyczerpała już inne rezerwy obrotowe, kredytu nie może otrzymać a musi uczynić zadość zobowiązaniom wobec swoich wierzycieli. To się zdarza przedewszystkiem wówczas, gdy w całym kraju zapanuje przesilenie kredytowe i ciasnota pieniężna. Wtenczas nie można liczyć na pomoc kredytową z zewnątrz, gdyż wszystkie wielkie instytucye kredytowe a z nimi też kraj. Centr. Kasa są wystawione na bardzo silne i szybkie wycofywanie powierzonych im funduszów (n. p. lokacyj od Spółek) i muszą wszystkie swoje siły i środki pieniężne przedewszystkiem skupiać w celu zaspokojenia gotówkowych żądań tych wierzycieli, a nie mogą myśleć wcale, albo tylko w bardzo małym stopniu o udzielaniu pomocy kredytowej. Takie przesilenia finansowe nawiedzają — według długiego już doświadczenia — każdy kraj co jakiś czas, a w naszym kraju tem częściej się zdarzają, że jego położenie materyalne, klimatyczne, geograficzne i polityczne jest niekorzystne. Gdy tedy zejdą się klęski elementarne z innymi przyczynami (jak zastój zarobkowy i przemysłowy, obawy wojenne i t. p.) powstaje ciasnota pieniężna. Ale nie tylko stosunki naszego kraju odbijają się na jego stosunkach kredytowych. U nas bowiem operują liczne obce banki przez pozakładane w różnych miastach filie (banków wiedeńskich, czeskich i innych). Gdy więc w innych krajach, gdzie jest główna siedziba tych banków, objawi się silniejsze zapotrzebowanie gotówki, ściągają ją przedewszystkiem z naszego kraju i przez to powiększają lub wywołują ciasnotę pieniężną, która się stopniowo w całym kraju i we wszystkich instytucyach kredytowych daje uczuwać. Przebyliśmy w ciągu kilku ostatnich lat już dwa takie ogólno-krajowe przesilenia pieniężne (1908/9 i 1912/13), z których na dalszy czas trzeba czerpać naukę.
Na takie tedy chwile ogólnej ciasnoty pieniężnej w kraju musi się każda Spółka przygotowywać, gdyż w takich razach każda instytucya finansowa, także Spółka, tylko na siebie może liczyć. Rezerwą obrotową na takie najcięższe chwile powinien być fundusz rezerwowy wycofany ze zwykłego obrotu i odrębnie ulokowany. Wprowadza się go wówczas chwilowo i wyjątkowo do obrotu, a gdy przezorna Spółka tym sposobem przez dalsze łatwe wypłaty wypowiadanych wkładek zaspokoi zgłaszających się wierzycieli wśród największego ich zaniepokojenia, oddziała przez to najskuteczniej na ogólne uspokojenie właścicieli wkładek i zatrzyma dalej w swych rękach przeważną część powierzonych sobie funduszów, złożywszy dowód umiejętnej i sprawnej gospodarki finansowej.
Z tych powodów jest niewłaściwem lokowanie funduszów rezerwowych w nieruchomościach. Uruchomienie bowiem (zamienienie na gotówkę) tak ulokowanego funduszu rezerwowego jest najbardziej utrudnione wtenczas właśnie, gdy Spółka doraźnie potrzebuje to uczynić czy to dla pokrycia poniesionych strat, czy zwłaszcza w celu wprowadzenia funduszu rezerwowego do obrotu, jako rezerwy obrotowej. W czasach bowiem przesilenia lokalnego, albo krajowego, najtrudniej znaleźć nabywców na nieruchomości. Chodzić tu zresztą może o nieruchomość głównie w postaci budynku, przeznaczonego na specyalne cele i nie mającego zazwyczaj tej wartości sprzedażnej, jaka stanowiła jego koszt nabycia. Lokowanie zatem funduszu rezerwowego przez Spółki oszczędności i pożyczek w nabywaniu domów jest podwójnie błędne: utrudnia uruchomienie funduszu rezerwowego i przynosi mu straty. Nadto następuje obciążenie administracyi przez starania, wiążące się z zarządzaniem nieruchomością.
8. Zdrowa gospodarka finansowa wymaga wreszcie umiejętnego regulowania procentowych stosunków Spółki. Należy przedewszystkiem unikać częstej zmiany stopy procentowej tak dla wkładek oszczędności, jak i dla pożyczek udzielanych członkom, gdyż to w stosunki Spółki do wierzycieli i do dłużników wprowadza zamieszanie i utrudnia administracyę Spółki.
a) Co do wkładek oszczędności błędnem jest mniemanie, że największy wpływ na ich pozyskiwanie wywiera wyższa stopa procentowa. Nie jest ona bez znaczenia wtenczas, gdy chodzi o znaczniejszą różnicę w porównaniu ze stopą procentową w innych, pobliskich instytucyach kredytowych, a cieszących się uzasadnionem zaufaniem. Najważniejszymi wszakże względami, wpływającymi na pozyskiwanie wkładek oszczędności, jest zaufanie do instytucyi i jej kierownictwa oraz łatwość wkładania oszczędności i podejmowania wkładek. Gdy więc pod tymi względami Spółka stoi silnie, to zniesie nawet przez dłuższy czas podwyżkę stopy procentowej w okolicznych poważniejszych instytucyach finansowych bez podnoszenia stopy odsetkowej u siebie, co zazwyczaj pociąga za sobą podwyższenie stopy procentowej od udzielanych pożyczek. Ta wytrzymałość dobrej Spółki sięga naturalnie tylko do pewnej granicy. Jeżeli w okolicznych, poważniejszych instytucyach finansowych podniesiono stopę odsetkową znacznie i jeżeli ta podwyżka utrzymuje się dłużej, to może to przeszkadzać napływowi wkładek do Spółki, która zauważywszy to wyraźnie, nie może się już cofać przed koniecznością podwyższenia także u siebie stopy procentowej. Unikać jednak powinna odrazu znacznego skoku. W ogóle przytem nadzieje przyciągnięcia licznych wkładek przez podwyższenie stopy procentowej zazwyczaj zawodzą. Na pewno zaś nie osiągają przez to zamierzonego celu te Spółki, które bądź to działają wśród ludności, rozporządzającej szczupłymi jeszcze oszczędnościami lub też nie zdołały sobie jeszcze zdobyć dostatecznego zaufania.
b) Nie jest jednak zadaniem Spółki, jako Spółki oszczędnościowej, dążyć do jak najniższego oprocentowania wkładek oszczędności. Raczej ma Spółka się starać o to, aby to oprocentowanie nie było za niskie, lecz umiarkowane. W równej bowiem mierze liczyć się Spółka powinna z interesem właścicieli wkładek, pochodzących od ludności w okręgu działania Spółki, jak i z interesem jej członków, jako dłużników. Oznaką niewątpliwą, że należy przystąpić do zniżenia stopy procentowej od wkładek, jest stały od dłuższego czasu a znaczny nadmiar gotówki z powodu silnego napływu wkładek. Spółka ma wówczas możność przysporzyć swym członkom, jako dłużnikom, korzyści przez równoczesne zniżenie stopy procentowej od wkładek i od pożyczek. Przez to chroni się także od strat lub zyskuje cokolwiek na lokacyach nadwyżek kasowych. Nie ma zaś obawy, aby zniżenie stopy procentowej od wkładek wywołało znaczny odpływ wkładek; mały odpływ nie zaszkodzi, jeżeli Spółka miała stały a duży nadmiar funduszów obrotowych. Zniżka nie powinna być jednak raptowną lecz łagodną, choćby ją następnie trzeba było ponowić, z małą bowiem zniżką stopy odsetkowej łatwo się pogodzą właściciele wkładek.
c) Przy regulowaniu stopy procentowej trzeba też brać pod uwagę margę, tj. różnicę między stopą odsetkową od wkładek oszczędności, a stopą procentową od udzielanych pożyczek. Różnica ta nie może być wyższą, aniżeli 1½% a dochód z tak wysokiej różnicy ma już służyć na pokrycie wszystkich wydatków administracyjnych Spółki bez dalszego obciążania dłużników. Początkujące Spółki mogą słusznie wykorzystywać tę całą margę (różnicę procentową) szczególniej w tym celu, ażeby w kilku pierwszych latach obficiej zasilać fundusz rezerwowy, ze względu na jego wielostronne doniosłe znaczenie. Następnie jednak dążeniem każdej Spółki, dobrze finansowo administrowanej, powinno być obniżenie różnicy procentowej między pobieranymi a płaconymi odsetkami w interesie ogółu członków. Po kilku latach pracy powinna Spółka doprowadzić do tego, żeby ta różnica nie wynosiła więcej, niż 1% a dochód z niej wystarczał nietylko na pokrycie wszystkich wydatków administracyjnych, lecz także na dalsze zasilanie własnego majątku Spółki. W wielu zachodnio-europejskich krajach (w Niemczech, Czechach) przeważa w Spółkach Raiffeisenowskich różnica odsetkowa niższa od 1% (nierzadko ½% a nawet ¼%) a tylko w bardzo rzadkich wypadkach przekracza 1%.
W naszych stosunkach zadowolić się już można, gdy Spółka oszczędności i pożyczek doprowadzi do tego, że poprzestając na 1%-wej mardze, nie obciąża dłużników żadnemi innemi wydatkami przy udzielaniu pożyczek, a zasila swój fundusz rezerwowy czystym zyskiem.
Wyłuszczone wyżej zasady zdrowej gospodarki finansowej można ująć krótko w następujące reguły:
1. Zdrowa gospodarka finansowa Spółki oszczędności i pożyczek wymaga, aby dział kredytu udzielanego rozwijał się równomiernie z działek wkładek oszczędności, pozyskiwanych w okręgu działania Spółki.
2. Kredyt bankowy może być tylko w skromnych rozmiarach używany do pomocy w początkowej działalności Spółki lub na wypadek wyjątkowej potrzeby zasilenia kapitału obrotowego.
Natomiast forsowne zadłużanie Spółki przez obfite czerpanie kredytu bankowego i nabywanie obcych kapitałów z poza okręgu działania Spółki w celu jak najrozleglejszego udzielania kredytu, jest szkodliwe dla zdrowego i trwałego rozwoju Spółki.
3. Obowiązkiem Zarządu Spółki jest zapewnienie jej należytej sprawności finansowej tak, aby przy jak najlepszem zużytkowaniu powierzonych sobie funduszów obcych była dobrze przygotowaną do dopełnienia zobowiązań względem swych wierzycieli.
4. Najkorzystniejszemi dla Spółki są niewysokie wkładki licznych właścicieli w okręgu działania Spółki. Najmniej pożądanemi są wysokie wkładki nielicznych wierzycieli; przyjmując je należy zastrzedz długie terminy wypowiedzenia i częściowe, w dłuższych odstępach, podejmowanie takich wkładek.
5. Operując obcymi kapitałami, może Spółka udzielać tylko krótkoterminowego kredytu obrotowego, który w żadnym razie co do spłaty nie powinien przekraczać terminu, dającego się przewidzieć dla zwrotu obcych funduszów przez Spółkę.
O ile (przy wkładkach) termin zwrotu obcych kapitałów nie da się przewidzieć, należy się liczyć z możnością ich rychłego wycofania i tem bardziej ograniczać się do udzielania pożyczek z krótkim okresem spłaty.
6. Im znaczniejsze obce fundusze przyjęła Spółka do obrotu, tem usilniej powinna się starać o wzrost własnych kapitałów, t. j. udziałów i funduszu rezerwowego.
W tym celu należy nastawać na wpłatę udziałów odrazu w całości lub przynajmniej większemi ratami w krótkim czasie a troszczyć się o jak najwydatniejsze zasilenie funduszu rezerwowego czystym zyskiem przez jak najoszczędniejszą administracyę i przeznaczanie dywidendy od udziałów do funduszu rezerwowego.
7. Pamiętając zawsze o swych zobowiązaniach względem właścicieli wkładek oszczędności, winna Spółka utrzymywać rozporządzalną każdego czasu rezerwę gotówkową w odpowiednim stosunku do wysokości i do warunków zwrotu otrzymanych wkładek; rezerwę tę należy w jak najmniejszej części trzymać pod ręką w żelaznej kasie a przeważnie przechowywać w krajowej Centralnej Kasie dla oprocentowania.
8. Nadto Spółka, posiadająca znaczniejszą sumę wkładek, zabezpieczyć sobie winna rezerwę kredytową przez uzyskanie w krajowej Centralnej Kasie kredytu w rachunku bieżącym na wypadek silniejszego chwilowo zapotrzebowania gotówki, ponad swą rezerwę gotówkową.
9. Fundusz rezerwowy powinien być wycofany z obrotu i tak ulokowany, aby go można z łatwością bez strat uruchomić i na wypadek wyjątkowej potrzeby, — po wyczerpaniu rezerwy gotówkowej i kredytowej, — wprowadzić do obrotu dla podtrzymywania wypłacalności Spółki.
10. Głównym warunkiem zdrowej i sprawnej gospodarki finansowej jest energiczne i zapobiegliwe czuwanie nad regularną spłatą udzielonego kredytu.
Natomiast pobłażliwość dla samowoli i opieszałości dłużników podkopuje podstawy finansowe Spółki i prowadzi ją na bezdroża, utrudniające coraz bardziej dalszy zdrowy rozwój.
11. Oprocentowanie wkładek i udzielanych pożyczek powinno być umiarkowane, przyczem należy unikać częstych zmian w wysokości stopy procentowej.
12. Podwyższenie stopy procentowej od wkładek oszczędności jest wskazane dopiero wówczas, gdy wskutek dłużej trwającej ciasnoty pieniężnej i podwyższenia stopy odsetkowej w pobliskich poważnych instytucyach kredytowych nastąpił lub daje się przewidzieć niezawodny odpływ wkładek pomimo zaufania, jakiem się cieszy Spółka.
13. Obniżenie stopy procentowej od wkładek jest wskazane, gdy Spółka stale od dłuższego czasu ma znaczne nadwyżki funduszów obrotowych, zbędnych dla zdrowej gospodarki kredytowej, zwłaszcza, gdy ponosi straty na ich lokacyi.
14. Pomiędzy stopą odsetkową dla wkładek oszczędności a stopą odsetkową dla udzielanych pożyczek nie może być ustanowioną wyższa różnica (marga), aniżeli 1½%. Jeżeli Spółka wykorzystuje tę najwyższą dopuszczalną różnicę, winna z dochodów przez to osiągniętych pokrywać wszystkie wydatki administracyjne i możliwie wydatnie zasilać fundusz rezerwowy.
15. Usilnem dążeniem każdej Spółki, po przebyciu lat początkowej działalności, powinno być obniżenie różnicy pomiędzy pobieranymi a płaconymi odsetkami przynajmniej na 1% bez żadnego dalszego obciążania dłużników przy zaciąganiu pożyczek.
16. Wszelkie czynności spekulacyjne lub mogące w jakikolwiek sposób nadwyrężać bezpieczeństwo funduszów i osłabiać sprawność finansową Spółki, winny być bezwarunkowo wykluczone z działalności Spółki. Jej główny fundament stanowić ma zupełne zaufanie ludności w dobrą i bezpieczną gospodarkę finansową Spółki; to zaufanie jest najdroższym klejnotem Spółki, który jednak łatwo utracić przez niezgodne z powyższemi regułami działanie.
W ścisłym związku z zasadami zdrowej gospodarki finansowej pozostaje także ogólna administracya, dotycząca uchwał Zarządu, czynności kasowych, rachunkowych, manipulacyi, kontroli Rady nadzorczej i odbywania Walnych zebrań. Czynności te są uregulowane ustawami jakoteż szczegółowemi instrukcyami, wydanemi przez Wydział krajowy dla Spółek, które się poddały jego Patronatowi. Tutaj wystarczy tylko wyjaśnić główne zasady, jakie trzeba mieć na uwadze przy sprawowaniu ogólnej administracyi Spółki.
1. Przedewszystkiem koniecznem jest, aby Zarząd, kasyer i Rada nadzorcza przejęli się chęcią i wolą szanowania obowiązujących Spółkę przepisów. Najprzód dlatego, że zaniedbywanie i łamanie przepisów odbiera wszelką podstawę bezpieczeństwa i ładu, wprowadzając samowolę, najgorszą właśnie wtenczas, gdy się zarządza cudzymi, Spółce powierzonymi funduszami. Jeśli zawiadowcy Spółki łamią lub zaniedbują przepisy, zachęcają tem samem do tego innych członków i dłużników w stosunku do ich Spółki. Cała budowa Spółki rozprzęga się, powstaje ciche lub jawne niezadowolenie, budzą się podejrzenia i oskarżenia. Zarazem obarczają się organa zawiadowcze Spółki osobistą moralną i materyalną odpowiedzialnością za wszystkie skutki i straty, jakie wyniknąć mogą z działania wbrew obowiązującym przepisom. Można mieć wątpliwości, czy ten lub ów przepis jest dobrym albo potrzebnym, ale dopóki obowiązuje, musi być przestrzeganym; lepszem jest wadliwe prawo szanowane i rozumnie wykonywane, aniżeli prawo dobre, ale nie przestrzegane. Dojrzałość i oświata społeczeństwa przejawiają się właśnie w poszanowaniu obowiązujących przepisów. Spółka więc powinna dawać w swoim zakresie wzór stosunków i czynności, opartych na poszanowaniu przepisów. Przez to nietylko sama się wzmacnia lecz działa też kształcąco na ludność, dźwiga ją kulturalnie i moralnie.
Pierwszym tedy obowiązkiem organów zawiadowczych i nadzorczych Spółki jest dokładne zapoznanie się z obowiązującemi ich przepisami. Nikt powołany do spełniania czynności Zarządu, kasyera czy Rady nadzorczej nie może się w danym razie zasłonić przed odpowiedzialnością, powołaniem się na to, że nie znał przepisu, gdyż właśnie znać przepisy było jego pierwszym, naturalnym obowiązkiem. Ułatwić zapoznanie się z przepisami należy nietylko przez doręczanie członkom Zarządu i Rady nadzorczej statutów Spółki i odnośnych instrukcyi, ale także przez wspólne czytanie i omawianie przepisów, Podręcznika, Czasopisma dla Spółek na posiedzeniach Zarządu czy Rady nadzorczej. Prócz tego przy załatwianiu poszczególnych czynności trzeba uprzytomniać sobie dosłowne brzmienie odnośnych postanowień i zaglądać do Podręcznika. Przewodnikami zaś w tem zaznajamianiu się z przepisami powinni być przewodniczący w Zarządzie czy w Radzie nadzorczej przy współdziałaniu kasyera.
2. Szczególnej skrupulatności wymaga załatwianie każdej czynności kasowej. Musi być bezwarunkowo przestrzeganą zasadą, że przyjmowanie, wypłacanie i przechowywanie gotówki oraz innych wartości (efektów), należących do Spółki, dokonywa się zawsze przez obu zawiadowców kasy wspólnie i solidarnie odpowiedzialnych za kasę Spółki. Żaden z nich bez wiedzy drugiego nie może przyjąć do kasy ani wydać z kasy gotówki. Podwójnie też muszą być prowadzone zapiski kasowe, raz w asygnataryuszu przez jednego zawiadowcę, a drugi raz w Dzienniku kasowym przez drugiego zawiadowcę; każdy zaś swoje zapiski ma pod swojem zamknięciem przechowywać; podczas gdy gotówka i inne wartości (papiery wartościowe itp. z kaucyj, zastawów itd.) pozostają pod podwójnem zamknięciem obu zawiadowców. Obaj też kwitują wpłaty i wypłaty w książeczkach stron, (udziałowych, pożyczkowych i wkładkowych). Po każdem urzędowaniu kasowem należy wspólnie sprawdzić gotówkę w ten sposób, że każdy z zawiadowców zesumuje sam swoje zapiski, sumy swoje porówna z sumami drugiego zawiadowcy, odejmie sumę rozchodów od sumy przychodów, a obaj wynikającą z rachunku gotówkę przeliczają i wspólnie zamykają. Ścisłe przeprowadzenie tej zasady współdziałania obu zawiadowców kasy przy każdej czynności kasowej jest głównym środkiem kontroli, która w przeciwnym razie jest nadzwyczaj utrudnioną. Takie urzędowanie kasowe pozostawia zarazem trwałe dowody na każdą czynność kasową. To ma tem większe znaczenie, że poszczególne interesy pieniężne i kredytowe Spółki trwają częstokroć po kilka lat i dłużej, zanim zostaną rozwiązane, podczas gdy skład organów zawiadowczych ulega w tym czasie zmianom.
W celu należytego przestrzegania zasady kontrolnego urzędowania obu zawiadowców kasowych potrzeba ustanowienia stałych dni i godzin dla załatwiania spraw kasowych (pieniężnych) ze stronami. Jak często ma się to urzędowanie stałe odbywać, zależy od miejscowych stosunków, ale ludność powinna być przyzwyczajana i przyniewalana do tego, iżby swe sprawy pieniężne załatwiała w przeznaczonych do tego godzinach urzędowych. Wtenczas tylko można ściśle przeprowadzić zasadę współdziałania obu zawiadowców kasy Spółki, w przeciwnym zaś razie łatwo wkrada się nieporządek i samowola. Przy regularnem, stałem urzędowaniu kasowem w oznaczonych godzinach każdy wie, że znajdzie obu zawiadowców kasowych i nie napotka na przeszkodę w załatwieniu czynności kasowej. Gdzie ludność do tego nie przyzwyczajona, gdzie się w dowolnych porach dnia i tygodnia urzęduje, tam ani zawiadowcy nigdy nie mają spokoju, ani interesanci ułatwionej sposobności zetknięcia się odrazu z oboma zawiadowcami kasy. Oczywiście jest obowiązkiem obu zawiadowców stawić się w lokalu Spółki i przebywać w nim w ustanowionych na wspólne urzędowanie godzinach kasowych, a w razie nadzwyczajnej przeszkody postarać się, aby zostali wyręczeni przez swych zastępców. Zaniedbując swój obowiązek, wprowadzają nieporządek w czynności Spółki, utrudniają ludności stosunek ze Spółką i bardzo szkodzą jej rozwojowi.
Stałe urzędowanie kasowe w ustanowionych dniach i godzinach nie przeszkadza wyjątkowemu załatwieniu czynności kasowej poza tymi godzinami, jeżeli tego dobro Spółki wymaga. Zawsze jednak musi być zachowaną zasada, że i te czynności kasowe poza godzinami urzędowemi załatwiają wspólnie obaj zawiadowcy kasy.
Co do załatwiania innych, niekasowych czynności ze stronami n. p. przyjmowanie zgłoszeń o pożyczki, udzielanie różnych wyjaśnień, spisywanie skryptów dłużnych i t. p. mogą być poczynione ułatwienia odpowiednie tak jednak, aby porządne i dokładne załatwienie każdej sprawy na tem nie ucierpiało. Trzeba bowiem iść ludności na rękę, ale tylko do tej granicy, do jakiej pozwalają przepisy i konieczne warunki porządnej i ścisłej gospodarki; kto się do tych przepisów lub warunków nie chce lub nie może nagiąć i zastosować, ten nie może ze Spółki korzystać.
3. Staranność i porządek w dokumentach i księgach Spółki stanowią dalszy konieczny warunek należytej i bezpiecznej administracyi. Zawiadowcy Spółki sami przygotowują deklaracye i skrypty dłużne dla członków; ta czynność powinna być jak najstaranniej i najściślej wykonaną. Następnie zaś dopilnować trzeba, żeby dosłowna treść wypełnionych dokumentów została przy świadkach odczytaną tym, którzy je mają podpisać a podpisy wszystkie w właściwy sposób dokonane. Starannie i dokładnie wystawione dokumenty należy w największym porządku ponumerowane przechowywać w żelaznej kasie. Dotyczy to także innych dokumentów, jak oryginalny statut, edykty rejestracyjne, rozporządzenia władz skarbowych o ulgach skarbowych dla Spółek, umowy z kasyerem itp. Te wszystkie dokumenty stanowią prawną i majątkową podstawę Spółki, a za usterki w nich poczynione, brak lub niedokładność podpisów, zagubienie i w ogóle osłabienie wartości ich wskutek zaniedbanie są zawiadowcy Spółki osobiście odpowiedzialni tak samo, jak za gotówkę. Przeciwnie zaletą dobrej Spółki jest zewnętrzny porządek, czystość, staranne pismo.
To samo odnosi się do książek Spółki. Oprócz porządku i czystości w ich prowadzeniu wymagań trzeba unikania wszelkich zaległości w zapiskach, gdyż to wprowadza w błąd, jest powodem nieporozumień i strat i podkopuje zaufanie do Spółki.
Nie dosyć jednak prowadzić książki Spółki w porządku. Zawiadowcy powinni sobie nadto na podstawie książek uskuteczniać dosyć często różne zestawienia i kalkulacye, które pomagają do oryentowania się w stanie ogólnym i w poszczególnych interesach Spółki, n. p. zestawienia dotyczące ruchu wkładek albo przewidywanych wpływów z rat pożyczkowych w poszczególnych miesiącach, kosztów administracyjnych, zaległych rat udziałowych lub pożyczkowych, przybliżonego zysku czystego itp. Tym sposobem trzyma się rękę na pulsie całego życia i rozwoju Spółki.
4. Przy całej dbałości o przestrzeganie przepisów o porządek i prawidłowe załatwianie wszystkich czynności administracyjnych, koniecznem jest w Spółce wytworzenie jak najżyczliwszego i przyjacielskiego stosunku zawiadowców Spółki do jej interesantów (dłużników, właścicieli wkładek). Każdy kto wchodzi w stosunek ze Spółką, powinien to odczuwać, że zawiadowcy rzetelnie troszczą się o jego dobro i pragną im jak najlepiej usłużyć. Kto w szorstki lub lekceważący sposób obchodzi się z ludźmi, nie ceni ich czasu, niepotrzebnie naraża ich na wydatki, — ten nie nadaje się na zawiadowcę Spółki. Dobry zawiadowca umie uprzejmem słowem, dobrą radą i wskazówką, ochotnem ułatwieniem i przyspieszeniem korzystnego załatwienia sprawy zadzierzgnąć i zacieśniać silne węzły łączności i wzajemnego zaufania między Spółką a ludnością miejscową. Taki dobry i ciepły nastrój, nacechowany życzliwością i szacunkiem w stosunkach Spółki z ludnością, ogromnie popiera jej rozwój. Każdy chętnie niesie swój grosz do takiej Spółki, a ceni sobie pomoc w niej uzyskaną i poddaje się chętniej jej wymaganiom.
Zawsze jednak w parze z przyjacielskim stosunkiem do ludności musi iść dokładna, ścisła, sprężysta administracya. Inaczej braknie Spółce i jej zawiadowcom powagi i siły moralnej, a stosunek przyjacielski będzie nadużywany w celu zaniedbywania przyjętych wobec Spółki zobowiązań i czerpania niezasłużonej pomocy.
Dla ułatwienia Spółkom oszczędności i pożyczek prawidłowej i pożytecznej działalności powstają wszędzie, gdziekolwiek się te Spółki rozpowszechniły, wspólne dla nich instytucye opiekuńcze, zwane patronatami.
Zadaniem tych patronatów jest przedewszystkiem udzielanie Spółkom potrzebnych im rad i wyjaśnień, obrona i popieranie ich interesów wobec władz, dostarczanie druków i książek, wykonywanie nad czynnościami Spółek nadzoru i ułatwianie im interesów kredytowych. Najczęściej się zdarza, że same Spółki łączą się w dobrowolne Związki większe i mniejsze i same ponoszą koszta, połączone z działalnością tych Związków. Takie związkowe patrony istnieją wszędzie w Niemczech i w wielu innych krajach, w szczególności zaś także w niektórych krajach austryackich. Gdzieindziej znowu, jak mianowicie w Austryi dolnej i w Austryi górnej, przyjęły na siebie Wydziały krajowe zadania patronatów dla Spółek rolniczych. Dla popierania zaś kredytowych interesów pojedyńczych Spółek potworzono wszędzie związkowe „Centralne kasy Spółek rolniczych”; te kasy przyjmują i oprocentowują nadwyżki kasowe jednych Spółek a udzielają kredytu w rozmaitej formie innym Spółkom.
W naszym kraju zaopiekował się Spółkami oszczędności i pożyczek Sejm krajowy i jednomyślną uchwałą z 16. marca 1899 r. powierzył Wydziałowi krajowemu wykonywanie Patronatu nad temi Spółkami, które się zawiążą na postawie normalnego (wzorowego) statutu i tem samem poddadzą się statutowo opiece i nadzorowi Wydziału krajowego. W tym celu zostało otwarte z dniem 1. lipca 1899 roku Biuro Patronatu dla Spółek oszczędności i pożyczek, które jest głównym organem Wydziału krajowego, powołanym do wykonywania opieki i nadzoru nad Spółkami oszczędności i pożyczek, przyjętemi do krajowego Patronatu. Pomocy swej udziela i opiekę swą nad Spółką rozciąga Biuro Patronatu w ten sposób, że ułatwia założenie, sądowe zarejestrowanie i wprowadzenie Spółek w życie, dostarcza potrzebnych im druków i książek, udziela im bezpłatnej porady i wyjaśnień we wszystkich sprawach objętych ich działalnością, pośredniczy w stosunkach ich z różnemi władzami, urządza praktyczne kursy nauki dla kasyerów i kierowników Spółek, wydaje podręczniki, broszury i czasopismo, zawierające pożyteczne dla Spółek wiadomości. W celu wykonywania nadzoru nad Spółkami przeprowadza Biuro Patronatu na miejscu przynajmniej raz na rok lustracyę Spółki, sprawdza zamknięcia rachunkowe i bilanse, zwraca szczególniejszą uwagę na dopilnowanie bezpieczeństwa i regularnej spłaty pożyczek, udzielanych przez Spółki i wogóle utrzymuje przegląd najważniejszych czynności Spółki, czuwając nad tem, aby były prawidłowo załatwiane. Dla wytworzenia łączności między Spółkami, wymiany wzajemnego doświadczenia i porozumiewania się w sprawach wspólnych, odbywa Biuro Patronatu konferencye i zjazdy delegatów Spółek. Tym sposobem Biuro Patronatu nietylko pomaga przy zakładaniu Spółek a potem nadzoruje ich czynności, ale zarazem rozwija wychowawczą niejako działalność, która w stosunkach naszego kraju ma nawet większą, niż gdzieindziej, doniosłość.
Zawiązująca się pod opieką Wydziału krajowego Spółka oszczędności i pożyczek otrzymuje, w razie przyjęcia do Patronatu krajowego, zasiłek na częściowe opędzenie kosztów założenia. Zasiłek ten wynosił pierwotnie 400 K., następnie zaś zniżony został na 100 K. i udzielany jest w formie kompletu druków i książek, potrzebnych Spółce do urzędowania. Natomiast założyciele Spółki zobowiązani są złożyć na założycielskiem zebraniu w formie udziałów i opłat wstępnych kwotę conajmniej 300 K., z czego 270 K. ma być złożone w Centralnej Kasie na zapłaceni należytości za żelazną ogniotrwałą kasę i inne drobne przedmioty, które Biuro Patronatu zakupuje i przesyła Spółce razem z drukami i książkami.
Wydział krajowy, jako Patron Spółek, ma prawo wydawać dla nich instrukcye i przepisy, do których przestrzegania są Spółki zobowiązane tak postanowieniami statutu, jak i deklaracyą, jaką składają przed przyjęciem do krajowego Patronatu. Oprócz tego stosunek Wydziału krajowego, jako publicznego organu nadzorczego, do Spółek, przyjętych pod Patronat krajowy, opiera się także na ustawie państwowej z 10. czerwca 1903 Dz. pp. Nr. 133. Na tej podstawie wydał Wydział krajowy cztery instrukcye, obowiązujące Spółki oszczędności i pożyczek pod Patronatem krajowym:
1. Instrukcya administracyjna, regulująca działalność i czynności administracyjne Spółek oszczędności i pożyczek (rozp. z d. 5. stycznia 1907 L. 5898);
2. Instrukcya o wykonywaniu kontroli przez Radę nadzorczą każdej Spółki (rozp. z 25. stycznia 1907 L. 5898);
3. Regulamin dla Walnych zebrań Spółki oszczędności i pożyczek (rozp. z 14. maja 1907 L. 44539);
4. Instrukcyę o wykonywaniu Patronatu Wydziału krajowego nad Spółkami oszczędności i pożyczek (z 19. kwietnia 1907 L. 36199).
Instrukcye te zostały następnie co do niektórych przepisów zmienione a zwłaszcza uzupełnione podług brzmienia podanego w części II (praktycznej) podręcznika dla Spółek.
Nadto Biuro Patronatu, jako organ Wydziału krajowego, jest uprawnione statutem i instrukcyami Wydziału krajowego do wydawania szczegółowych instrukcyj i wskazówek dla Spółek oszczędności i pożyczek.
Jeżeli Spółka działa wbrew statutowi i wydanym przez krajowy Patronat instrukcyom, a upomnienia, udzielane organom Spółki, nie odnoszą skutku, może Wydział krajowy postanowić, że Patronat jego nad Spółką ustaje, czyli wykluczyć Spółkę z pod swej opieki. W takim razie Spółka ma obowiązek zwrócić w gotówce otrzymany zasiłek na koszta założenia, a Krajowa Centralna Kasa wypowiada jej pożyczki i kredyt w rachunku bieżącym.
Gospodarka finansowa Spółek oszczędności i pożyczek znajduje oparcie w „Krajowej Centralnej Kasie dla Spółek rolniczych we Lwowie”, która założoną została postanowieniami Sejmu krajowego z 26. września 1907, a statut jej uzyskał sankcyę cesarską rozporządzeniem z dnia 13. października 1908 r.
Zanim ten krajowy zakład kredytowy dla Spółek rozpoczął swe czynności, spełniał jego zadanie „Krajowy fundusz pożyczkowy dla Spółek oszczędności i pożyczek”, utworzony przez Sejm krajowy równocześnie z ustanowieniem krajowego Patronatu Spółek w ten sposób, że z funduszu krajowego przeznaczone zostało po 40.000 K corocznie przez lat 50 dla Funduszu pożyczkowego, począwszy od r. 1899. Nadto Bank krajowy był obowiązany dawać krajowemu funduszowi pożyczkowemu zaliczki aż do wysokości 2,000.000 K. łącznie z uzbieranym własnym kapitałem Funduszu pożyczkowego. Ten „Fundusz pożyczkowy” wraz z dalszemi dotacyami po 40.000 K. z funduszu krajowego przeznaczony został następnie na kapitał zakładowy „Krajowej Centralnej Kasy”, ustanowiony w wysokości 2,000.000 K. Wkrótce jednak objawiła się potrzeba nietylko udzielania kredytu z tego Funduszu krajowego, ale także przyjmowania od Spółek lokacyj z ich nadwyżek funduszów obrotowych, dla ich oprocentowania. Wskutek tego obroty „Krajowego Funduszu pożyczkowego” dla Spółek tak wzrosły, że przybrały bankowy charakter. Nadto zaczęły się w kraju tworzyć także inne Spółki rolnicze, jak mianowicie mleczarskie i handlowo-rolnicze, które także domagały się pomocy kredytowej. Okazała się zatem potrzeba przeobrażenia „Krajowego funduszu pożyczkowego dla Spółek oszczędności i pożyczek” w instytucyę bankową już nietylko dla Spółek kredytowych, ale i dla innych Spółek rolniczych, zostających pod Patronatem kraju. To się stało w ten sposób, że cały „Fundusz pożyczkowy” z jej wszystkiemi aktywami i passywami przejęła „Krajowa Centralna Kasa dla Spółęk oszczędności i pożyczek” z dniem rozpoczęcia swych czynności (1. stycznia 1909). Działalność jej w ciągu pięciu pierwszych lat jej istnienia tak się rozszerzyła, że zaszła potrzeba znacznego podwyższenia jej kapitału zakładowego. Dlatego Wydział krajowy postanowieniem z 18. listopada 1913 r. LW. 142651 uchwalił przedłożyć Sejmowi wniosek podwyższenia kapitału zakładowego Centralnej Kasy na 5 milionów koron.
Centralna Kasa dla Spółek jest instytucyą krajową (publiczną), podobnie jak Bank krajowy, w odróżnieniu od prywatnych, związkowych Centralnych kas w innych krajach. Zwierzchnią władzą w naszej Centralnej Kasie jest Wydział krajowy, który mianuje wszystkich członków Dyrekcyi, głównego buchaltera i wszystkich członków Rady nadzorczej, wydaje instrukcye i regulaminy dla Centralnej Kasy, zatwierdza jej roczne zamknięcie rachunków i sprawozdanie o czynnościach i zamknięciach rachunkowych Centralnej Kasy przedkłada Sejmowi krajowemu. Bieżącą administracyę prowadzi podług obowiązujących przepisów Dyrekcya, złożona z trzech członków, z których każdy ma swego zastępcę. Bezpośredni nadzór nad czynnościami oraz całą działalnością instytucyi należy do Rady nadzorczej, złożonej z 9 członków, którzy są mianowani przeważnie z pomiędzy wybitnych pracowników w Spółkach patronackich. Rada nadzorcza ma także władzę zatwierdzania ważniejszych postanowień Dyrekcyi i wydawania opinij w sprawach Centralnej Kasy, należących do decyzyi Wydziału krajowego.
Działalność Centralnej Kasy co do udzielania kredytu ograniczoną jest wyłącznie do Spółek, zostających pod Patronatem krajowym. W szczególności zaś zadaniem Centralnej Kasy jest udzielanie Spółkom patronackim dogodnego kredytu, pośredniczenie pomiędzy niemi w zużytkowaniu nadwyżek ich funduszów obrotowych i załatwianie innych kredytowych i bankowych interesów dla tych Spółek.
Potrzebne do obrotu fundusze Centralnej Kasy tworzy się: a) z kapitału zakładowego Centralnej Kasy; b) z wkładek Spółek na rachunek bieżący i na książeczki, c) z lokacyj lub pożyczek otrzymywanych z funduszów państwowych, krajowych, powiatowych lub gminnych, albo od instytucyj kredytowych; d) z reeskontu weksli. Funduszów tych używać może Centralna Kasa na udzielanie Spółkom pożyczek skryptowych, wekslowych, na rachunek bieżący, na zastaw papierów wartościowych albo towarów rolniczych; oprócz tego może w stosunkach ze Spółkami pośredniczyć w zakupnie i sprzedaży papierów wartościowych, jako też w wymianie pieniędzy zagranicznych na krajowe i odwrotnie. Wszelkie interesy spekulacyjne lub wykraczające poza właściwe zadanie Centralnej Kasy są statutowo zabronione.
Kredyt w formie pożyczek skryptowych przeznaczony jest na zasilanie Spółek, zwłaszcza początkujących, w potrzebne im fundusze obrotowe na pożyczki dla członków. Spłata takich pożyczek rozkładaną jest zazwyczaj na cztery lata (8 rat półrocznych) lub krótszy okres czasu (wówczas opłaca się stempel na skrypt dłużny podług skali I), rzadziej na dłuższy czas, (w tym razie stempel podług skali II). Początkującym Spółkom dozwala Centralna Kasa przy pierwszych pożyczkach na spłatę I raty za rok (zamiast za pół roku) od daty skryptu. Wysokość procentu ustanawia Wydział krajowy na wniosek Dyrekcyi, przyczem przyjętą jest zasada, że nie może być większej różnicy, jak 1½% między procentem pobieranym od pożyczki przez Centralną Kasę a procentem pobieranym przez Spółkę od udzielanych członkom pożyczek. Skrypt dłużny spisuje się i podpisuje firmowo w Spółce przy świadkach z grona członków Rady nadzorczej podług przesłanego przez Centralną Kasę wzoru, na dostarczonym formularzu i według wskazówek podanych w promesie pożyczkowej. Prócz wydatku na stempel (podług I albo II skali) nie ma Spółka innych ubocznych wydatków, połączonych z zaciągnięciem pożyczki. Procent od pożyczek skryptowych pobiera Centralna Kasa z dołu w terminach płatności rat pożyczkowych.
Kredyt w rachunku bieżącym nie ma na celu dostarczania Spółce funduszów na pożyczki dla członków, lecz służyć ma głównie jako rezerwa, ułatwiająca Spółce zwrot wypowiedzianych wkładek. Kredyt ten możliwie najrychlej powinien być spłacany, tak żeby znowu z niego można było korzystać na wypadek koniecznej potrzeby. Kwoty pobrane z kredytu na rachunek bieżący powinny być w każdym razie najpóźniej w ciągu jednego roku wpłatami pokrywane. Wysokość kredytu w rachunku bieżącym musi pozostawać w odpowiednim stosunku do wysokości własnego kapitału Spółki (udziały i fundusz rezerwowy) jako też do stanu wkładek. O otwarciu Spółce kredytu w rachunku bieżącym i jego wysokości decyduje Dyrekcya Centralnej Kasy. Umowa określająca ten stosunek kredytowy, przychodzi do skutku przez wymianę podania Spółki i odpowiedzi Centralnej Kasy podług ułożonych w tym celu formularzy i bez kosztów dla Spółki.
Kredyt wekslowy w Centralnej Kasie przeznaczony jest głównie dla innych Spółek rolniczych, zwłaszcza handlowo-rolniczych. W rzadszych wypadkach udzielany jest kredyt w tej formie także Spółkom oszczędności i pożyczek bądź to w miejsce kredytu w rachunku bieżącym dla zaspokojenia chwilowego zapotrzebowania gotówki, bądź też w tym celu, ażeby Centralna Kasa w czasach silniejszego zapotrzebowania gotówki, np. z powodu klęsk elementarnych, miała materyał do uzyskania gotówki w Banku austro-węgierskim przez reeskont wekslowy. Jestto naturalnie krótkoterminowy, co najwyżej sześciomiesięczny kredyt, i bywa tylko wyjątkowo raz przedłużany, z warunkiem upłacenia części długu i uiszczenia procentu z góry.
Tym sposobem kraj zapewnił wszechstronną pomoc i ułatwienia w pracy dla tych, którzy łącząc się w spółki, przyjmując za nie odpowiedzialność i troszcząc się o ich rozwój, chcą po utorowanej drodze sami się dźwigać „własną pomocą” tak w swym materyalnym dobrobycie, jak i w obywatelskiej, zdrowej oświacie.
Rozchodzi się tylko o to, żeby ludność, dla której te Spółki są przeznaczone a zwłaszcza jej rzetelni a światli przyjaciele i przewodnicy, umieli z tej pomocy należycie skorzystać. Jakie zaś zasady przewodniczą Patronatowi Wydziału krajowego przy wykonywaniu jego zadania, to zostało wyłuszczonem w okólniku, wydanym przy rozpoczęciu akcyi do Wydziałów powiatowych (z dnia 10. lipca 1899, l. 45875) i streszcza się przedewszystkiem w następującem zdaniu:
„Zainicyowana przez Wysoki Sejm sprawa wyklucza wszelkie uboczne względy i tendencye, któreby tylko wypaczyć musiały jej cel i utrudniać jej rozwój. Swoją siłę i zbawienność skutków czerpie ona przedewszystkiem w duchu głębokiej a czynnej, chrześcijańskiej miłości bliźniego, która powinna działalność Spółki przenikać, być drogowskazem i źródłem moralnego zadowolenia dla kierowników a ciepłem ożywiającem wszystkich członków spółki. Na tym fundamencie i tą drogą pragnie Wydział krajowy prowadzić powierzoną sobie akcyę i spodziewa się, że ona złączy w wspólnej pracy wszystkie o dobro kraju i jego włościańskiej ludności istotnie dbałe żywioły”.
Przed przystąpieniem do zawiązania Spółki należy się postarać o dobre przygotowanie ludności tych gmin, które mają należeć do okręgu działalności Spółki. Przynajmniej światlejsza część tej ludności powinna być dokładnie pouczoną o właściwych celach, pożytkach i środkach działania Spółki, jako też o znaczeniu solidarnej poręki, na jakiej się Spółka opiera. Rozkrzewienie tych wiadomości bardzo pomaga Spółce w jej dalszej działalności a od tego, w jaki sposób zawiąże się, jakich członków odrazu pozyska i jak zaraz w początkach popartą zostanie przez ludność, zależy do pewnego stopnia dalsze powodzenie Spółki. Raczej zatem należy opóźnić założenie Spółki dla lepszego przygotowania ludności, aniżeli rozpocząć dzieło wśród niedostatecznie do niego przygotowanych mieszkańców.
Nieodzowne warunki do zawiązania Spółki pod Patronatem Wydziału krajowego są następujące:
1. Przynajmniej 12 do 15 chętnych osób musi współdziałać w zawiązaniu Spółki; mniejsza ilość nie wystarczyłaby do ukonstytuowania się Spółki, to jest do wybrania Zarządu, Rady nadzorczej i kasyera Spółki. Wszyscy ci założyciele powinni dokładnie zapoznać się z statutem i rozumieć osobliwie postanowienia, odnoszące się do obowiązków członków Spółki, jej Zarządu i Rady nadzorczej, jakoteż do celu i środków działania Spółki, do jej funduszów i sposobu ich używania.
Szczególnie zaś muszą być założyciele dobrze świadomi tego, że praca w Spółce jest obowiązkiem honorowym, bezpłatnym; więc przygotowani być muszą na pewne ofiary i trudy bez zamiaru domagania się za nie odpowiedniego materyalnego wynagrodzenia a jedynie w celu przyczynienia się do dobra ogólnego.
2. Pomiędzy założycielami muszą się znaleźć przynajmniej 3 osoby z gruntownem szkolnem wykształceniem, to jest muszą dobrze i wprawnie pisać i rachować, aby były uzdolnione do należytego sprawowania trzech najważniejszych w każdej Spółce stanowisk: przełożonego Zarządu, przewodniczącego Rady nadzorczej i kasyera Spółki. Na stanowisko przełożonego Zarządu potrzeba człowieka, któryby posiadał ogólne zaufanie i poważanie u miejscowej ludności i oprócz dostatecznego wykształcenia miał dosyć czasu do zajmowania się sprawami Spółki a przejął się szczerze swymi obowiązkami i zadaniami Spółki; przełożony Zarządu jest bowiem właściwym kierownikiem Spółki, urzęduje wspólnie z kasyerem w wyznaczonych do tego godzinach i musi o wszystkiem dokładnie wiedzieć. Kasyer jest zarazem rachmistrzem i sekretarzem Spółki, w jego rękach spoczywa jeden klucz od kasy, podczas gdy drugi (odmienny) znajduje się u przełożonego Zarządu; dlatego na to stanowisko potrzeba człowieka, któryby z jednej strony posiadał zupełne u ludności zaufanie i mógł swym majątkiem odpowiadać za swoje czynności, a z drugiej strony miał także chęć i dostateczne uzdolnienie do sprawowania pisarskich i rachunkowych czynności w Spółce za skromnem wynagrodzeniem, jakie może mu Spółka przyznać. Czynności przewodniczącego Rady nadzorczej nie są liczne i polegają przedewszystkiem na przeprowadzeniu dokładnej kontroli Spółki przynajmniej 5 razy na rok; dlatego na to stanowisko potrzeba osoby, znanej ze skrupulatności i ścisłości w wypełnianiu przyjętych obowiązków.
8. Między założycielami musi się znaleźć dostateczna ilość osób poważnych, a umiejących się własnoręcznie podpisać. Wszyscy bowiem członkowie Zarządu muszą koniecznie umieć się podpisać, gdyż ich własnoręczne podpisy (legalizowane sądownie lub notaryalnie) przedkłada się do zarejestrowania Sądowi handlowemu, który potrzebuje znać wiarogodne podpisy osób upoważnionych do podpisywania firmy Spółki. W Radzie nadzorczej przynajmniej większość powinna umieć czytać i pisać, gdyż inaczej Rada nadzorcza nie mogłaby należycie przeprowadzić kontroli rachunków, aktów i czynności Spółki.
Gdzie tych 3 nieodzownych warunków nie ma, tam nie należy przystępować do zawiązania Spółki, gdyż Spółka nie posiadająca tych trzech koniecznych warunków, nie ma widoków prawidłowego rozwoju i nie może uzyskać przyjęcia do Patronatu; w tych zatem miejscowościach przedewszystkiem wypada pracować nad stopniowem przygotowaniem warunków, koniecznie potrzebnych do użytecznej a trwałej działalności Spółki i tym staraniom użyczać będzie Biuro Patronatu także swego poparcia.
Gdy znajdują się warunki, wskazane w poprzednim ustępie jako niezbędne i gdy założyciele porozumią się już z sobą prywatnie a stanowczo co do zawiązania Spółki, należy zawiadomić o tym zamiarze „Biuro Patronatu dla Spółek oszczędności i pożyczek przy Wydziale krajowym we Lwowie” jeszcze zanim się odbędzie ostateczne zgromadzenie dla zawiązania Spółki t. j. dla uchwalenia jej statutu oraz wybrania Zarządu, Rady nadzorczej i kasyera.
Zgłoszenie to, adresowane do Biura Patronatu nie wymaga stempla a powinno zawierać:
a) doniesienie o zamiarze założenia Spółki;
b) oświadczenie, na jakiej poręce (nieograniczonej czy ograniczonej) zamierzają założyciele oprzeć Spółkę, które gminy mają należeć do okręgu jej działalności i gdzie ma być jej siedziba;
c) wykaz osób, które przyrzekły przystąpić do Spółki, z wymienieniem ich zawodu i zamieszkania;
d) deklaracyę, że założyciele zobowiązują się złożyć na założycielskiem zebraniu Spółki jako swoje udziały i opłaty wstępne kwotę 300 K. na zakupno żelaznej ogniotrwałej kasy, na opłaty stemplowe i inne drobne wydatki, z wyjątkiem wydatku na druki i książki, które dostarczone być mają na rachunek zasiłku krajowego.
Podanie to ma być podpisane przez osoby zajmujące się zawiązaniem Spółki tak, aby dawało podstawę Biuru Patronatu do ocenienia, iż założenie projektowanej Spółki zostało należycie przygotowanem.
Po zasiągnięciu wstępnych informacyi Biuro Patronatu wysyła na założycielskie zebranie Spółki swojego delegata. Dlatego nie powinni założyciele oznaczać terminu zgromadzenia stanowczo, lecz pozostawić to uznaniu samego Biura, które musi mieć możność pokierowania czynnościami i podróżą delegatów w ten sposób, aby także inne zgłoszenia, z różnych stron kraju napływające, pogodzić i uwzględniać.
Jeżeli Biuro Patronatu postanowi udzielić swej pomocy przy zawiązaniu Spółki, wówczas w odpowiedzi na otrzymane zgłoszenie wyznacza termin i porządek dzienny zgromadzenia; w piśmie tem zapowiada także Biuro Patronatu wysłanie swego delegata.
Porządek dzienny założycielskiego i zarazem I. Walnego Zgromadzenia Spółki jest następujący:
1. Zagajenie Zebrania.
2. Uchwalenie statutu i podpisanie deklaracyj.
3. Wybór Zarządu, kasyera i Rady nadzorczej.
4. Ustanowienie najniższej kwoty i terminów wypowiadania wkładek oszczędności.
5. Oznaczenie najwyższej kwoty pożyczki, jaką Zarząd, względnie Rada nadzorcza może przyznać jednemu członkowi.
6. Ustanowienie stopy procentowej dla wkładek oszczędności i dla pożyczek.
7. Upoważnienie Zarządu, względnie Rady nadzorczej, do zaciągania dla Spółki pożyczek.
8. Oznaczenie wysokości kaucyi, względnie rodzaju poręki, jakiej ma dostarczyć kasyer Spółki, jako-też wynagrodzenie kasyera.
9. Wnioski członków.
Równocześnie z wyznaczeniem terminu i porządku dziennego zebrania wysyła Biuro Patronatu druki potrzebne na założycielskie zebranie pod adresem w zgłoszeniu (podaniu) wskazanem. Odbiór pisma i druków należy Biuru Patronatu bezzwłocznie potwierdzić i zarządzić zwołanie założycielskiego zebrania; w razie zaniedbania tego obowiązku, nie wysyła Biuro Patronatu swego delegata i zwołane przez założycieli zebranie jest bezskuteczne.
O zwołaniu założycielskiego zebrania nie potrzeba zawiadamiać władzy politycznej; zgromadzenie takie można odbyć jako zgromadzenie osób zaproszonych osobiście przez Komitet założycieli. Oprócz samych założycieli, którzy oświadczyli już gotowość przystąpienia do Spółki, może przybyć na zebranie i przysłuchać się obradom także szersze grono zaproszonych osób, lecz nie można temu zebraniu nadawać charakteru publicznego zgromadzenia, na które może każdy przybyć, zabierać głos i uczestniczyć w założeniu Spółki.
Do założycieli należy także zawczasu dokładnie omówić i przygotować wnioski co do wszystkich spraw, objętych porządkiem dziennym zgromadzenia założycielskiego.
Biuro Patronatu może jednak odmówić także swej pomocy przy projektowanem zawiązaniu Spółki, jeżeli wniesione zgłoszenie nie daje dostatecznego powodu lub podstawy do udzielenia tej pomocy.
W każdym zaś razie pomoc udzielona przez Biuro Patronatu przy zakładaniu Spółki, nie przesądza jeszcze o przyjęciu Spółki do Patronatu, o czem swobodnie decyduje Wydział krajowy dopiero po zawiązaniu i ukonstytuowaniu się Spółki.
Tymczasem przewodnictwo na założycielskiem zgromadzeniu obejmuje tem, kto je zwoływał i on przedewszystkiem zarządza wybór przewodniczącego przez zgromadzenie. Dalszy zaś przebieg Zebrania musi odpowiadać porządkowi dziennemu i jest także wskazany we wzorze protokołu, nadesłanym przez Biuro Patronatu.
Statut Spółki (str. — i n.) należy w całości odczytać; można tego zaniechać tylko w takim razie, jeżeli wszyscy, którzy gotowi są przystąpić do Spółki, oświadczą, że statut znają i od czytania zwalniają. W każdym jednak razie należy przeprowadzić jeszcze rozprawę nad statutem, aby wśród niej wyjaśnić te postanowienia, które mogą nasuwać zgromadzonym wątpliwości i powinny być przez wszystkich zrozumiane; osobliwie zaś potrzeba zwrócić uwagę zgromadzonych na znaczenie poręki, jaką członkowie przyjmują za Spółkę i jej zobowiązania. Uchwalenie statutu następuje w ten sposób, że ci, którzy przystępują na członków do Spółki i zgadzają się na jej statut, podpisują deklaracye przystąpienia do Spółki, nadesłane przez Biuro Patronatu. Równocześnie powinien każdy członek, przystępujący do Spółki, uiścić opłatę wstępną (1 koronę) i udział lub przynajmniej pierwszą ratę na udział (najmniej 1 koronę).
Po podpisaniu deklaracyj zamienia się założycielskie zgromadzenie na I. Walne Zebranie Spółki. Do tego Zebrania należą już tylko członkowie, którzy podpisali deklaracye, oni tylko mogą radzić i głosować, a reszta obecnych powinna bądźto oddalić się, bądź też pozostając jako goście, zająć oddzielne miejsce, aby łatwo można było obliczać głosy.
Przedewszystkiem tedy uzupełniają członkowie Spółki statut temi postanowieniami, które w statucie wzorowym pozostawione są do rozstrzygnięcia założycieli; przy uchwalaniu tych postanowień trzeba mieć na uwadze następujące okoliczności:
1. Okrąg Spółki (§. 1., §. 3.) nie może być rozległym i powinien obejmować tylko te gminy, których ludność w częstszym z sobą zostaje stosunku i związku, a pomiędzy któremi komunikacya jest łatwą i dostępną (n. p. gminy należące do jednej parafii itp.). Okręgi zbyt duże sprzeciwiają się głównej zasadzie w urządzeniu Spółek oszczędności i pożyczek systemu Raiffeisena.
2. Siedziba Spółki (§. 1.) winna być ustanowioną w tej gminie, która jest ogniskiem dla ludności w okręgu Spółki.
3. Ilość członków Zarządu (§. 19.) i ilość członków Rady nadzorczej (§. 28.) zależy od ilości członków Spółki, rozległości okręgu Spółki, położenia gmin, zaliczonych do okręgu Spółki i t. d. Zwykle wystarcza 5-ciu członków Zarządu a mniej być nie powinno. Jeżeli się ustanowi nieparzystą cyfrę (n. p. 5) członków Zarządu, to w §. 16. (ustęp drugi) zaznacza się, że co 2 lata ustępuje z Zarządu „dwóch, względnie trzech” jego członków (albo n. p. przy 7 członkach Zarządu: „trzech, względnie czterech” jego członków). Podobne postanowienie wpisać należy w §. 71., gdzie nadto wymienia się lata ustąpienia członków pierwszego Zarządu. Jeżeli zaś ustanowi się parzystą cyfrę członków Zarządu, wówczas w §. 16. zamiast cyfry ustępujących członków wstawia się słowo „połowa”, (lub „druga połowa”). Cyfra członków Rady nadzorczej powinna być zawsze parzystą.
4. W §. 63. wpisuje się określenie, gdzie ma być umieszczoną tablica na ogłoszenia, więc n. p. słowa: „na zewnątrz lokalu stowarzyszenia w … (nazwa gminy)”.
5. W §. 68. wymienia się gminę, której ma przypaść majątek Spółki w razie jej rozwiązania, gdyby w przeciągu następnych lat 10 nie powstało w okręgu Spółki podobne stowarzyszenie; jeżeli kilka gmin należy do okręgu działalności Spółki, najsłuszniej postanowić, że „majątek ma być wydany gminom, należącym do okręgu Spółki w stosunku do ilości członków z każdej gminy w Spółce”.
Jeżeli zaś Spółka przyjęła porękę ograniczoną, to w statucie wzorowym dla Spółek z poręką ograniczoną należy oprócz wykazanych wyżej uzupełnień, uchwalić nadto jeszcze następujące:
6. Wymienić w §. 11., ilukrotną ma być poręka członków, przyczem jednak według uchwały sejmowej poręka nie może być mniejszą niż pięciokrotną t. j. udział i nadto czterokrotna kwota udziału.
7. W §. 43. trzeba oznaczyć, ile udziałów conajwyżej może mieć jeden członek Spółki.
Przed przystąpieniem do wyboru Zarządu, kasyera i Rady nadzorczej należy zwrócić baczność zebranych na te względy, jakie są podniesione wyżej w ustępie: „Warunki potrzebne do zawiązania Spółki”. Wszystkie wybory muszą być przeprowadzone dokładnie i porządnie; nie można więc dokonywać żadnego wyboru przez aklamacyę (okrzyk) lub milczące potwierdzenie postawionego wniosku, lecz tylko przez podniesienie rąk, albo przez powstanie z miejsc, a na żądanie co najmniej ¼ części obecnych, muszą się wybory odbyć tajnie, kartkami. Wybór: a) przełożonego Zarządu; b) jego zastępcy, c) przewodniczącego Rady nadzorczej; d) jego zastępcy; e) kasyera — odbywa się oddzielnie; wybór zaś wszystkich innych członków Zarządu lub Rady nadzorczej może się odbyć łącznie. Każdy dokonany wybór stwierdza przewodniczący oddzielnie, ogłasza zebranym i podaje do protokołu. Wybranych członków Zarządu wpisuje się także do §. 70. statutu Spółki.
Najniższą kwotę wkładki najwłaściwiej ustanowić na 1 koronę; niższej wkładki nie dopuszcza statut, a większe ograniczenie utrudniałoby lokowanie drobnych a bardzo pożądanych oszczędności.
Terminy na wypowiadanie wkładek oszczędności korzystniej jest w początkach działalności Spółki ustanawiać ostrożniej a więc dłuższe; całkiem drobne kwoty np. do 20 koron powinny być wypłacane bez wypowiadania.
Stopa procentowa dla wkładek oszczędności musi odpowiadać tej stopie, jaka jest praktykowaną w tej części kraju gdzie leży Spółka, przez dawniejsze, dobrze prowadzone a znaczniejsze instytucye finansowe n. p. powiatową kasę oszczędności itp. Nie potrzebuje być wyższą, ponieważ Spółka zapewnia lokującym inne korzyści (łatwość wkładania i podnoszenia wkładek i t. p.); nie może być znacznie niższą (co najwyżej o ½% wyższą od stopy procentowej dla wkładek, gdyż toby się sprzeciwiało statutowi (§. 53.) i pozbawiałoby Spółkę korzyści, przyznanych Spółkom Raiffeisena osobnemi ustawami; ustanowienia zaś mniejszej, niż o 1½% różnicy nie można doradzać Spółce w początkach jej działalności, dopóki nie zbierze pokaźniejszego własnego funduszu rezerwowego, tem bardziej, że procent pobiera się z dołu i że Spółka nie naraża dłużnika prawie na żadne uboczne koszta pożyczki.
Ustanowienie najwyższej kwoty pożyczki, jaką Zarząd może przyznać jednemu członkowi, musi się stosować do potrzeb ludności i stosunków pieniężnych w różnych częściach kraju. Na początek, dopóki Spółka nie pozyska znaczniejszych funduszów obrotowych, lepiej oznaczyć granicę niższą, aby tym sposobem dać pierwszeństwo drobniejszym pożyczkom przed większemi, chociażby także pożytecznemi. Dobrze jest przytem ustanowić dwie granice: jedną niższą dla Zarządu (np. do 200 albo do 300 koron), a drugą dla Rady nadzorczej (np. do 400 albo do 600 koron); zresztą to ograniczenie może być później przez Walne Zebranie zmienionem. Doradzać też można uchwalenie zastrzeżenia, że udzielona pożyczka musi być rozłożoną na raty, jeżeli jej spłata ma trwać dłużej niż jeden rok; w żadnym zaś razie raty pożyczki nie mogą być dłuższe niż roczne.
Upoważnienie do zaciągania pożyczek dla Spółki można uczynić zależnem od zgodnego porozumienia między Zarządem a Radą nadzorczą, a w takim razie można dać obszerniejsze upoważnienie (np. od 5.000 do 10.000 koron). Nie zawadzi przytem dodać zastrzeżenie, że procent od zaciągniętych pożyczek musi być przynajmniej o ½% niższy od stopy procentowej, ustanowionej dla pożyczek przez Spółkę członkom udzielanych.
Wysokość kaucyi kasyera, którą według § 25. statutu ustanawia Walne Zebranie, zależy od porozumienia się z wybranym kasyerem; w żadnym razie kaucya nie powinna być zbyt małą. Jeżeli kasyer nie może lub nie chce złożyć kaucyi, może Walne Zebranie uchwalić, że zamiast kaucyi ma kasyer przedstawić dwóch odpowiednich ręczycieli. Od złożenia kaucyi lub przedstawienia ręczycieli nie może być kasyer uwolnionym, chociażby posiadał największe zaufanie i największy majątek własny; najlepiej jest przytem wymagać, aby kasyer przedstawił odrazu ręczycieli, którzy oświadczą gotowość do udzielenia poręki za czynność kasyera, a wówczas Walne Zebranie ma zadecydować, czy się zgadza na przedstawionych ręczycieli.
Oznaczenie wysokości wynagrodzenia dla kasyera, powinno odrazu nastąpić, o ile wybrany nie zrzeknie się wynagrodzenia odrazu na pewien okres czasu, np. na pierwszy rok działalności Spółki. W każdym razie wynagrodzenie to może być na początek tylko bardzo skromne, zwłaszcza, że Spółka nie może przewidzieć swoich dochodów w pierwszym roku działalności.
Na dostarczonym przez Biuro Patronatu formularzu spisuje się wśród posiedzenia protokół z jego przebiegu i uchwał i odrazu odczytuje się zgromadzonym po skończeniu zebrania, poczem mają go podpisać bezzwłocznie: przełożony Zarządu, przewodniczący Rady nadzorczej i protokolista.
Już przez przyjęcie i uchwalenie wzorowego statutu poddaje się Spółka opiece i nadzorowi czyli Patronatowi Wydziału krajowego we Lwowie. Jakie korzyści zapewnia Patronat Spółce i jakie obowiązki przyjmuje na siebie Spółka wobec Patronatu, to jest wyłuszczone w osobnej „Instrukcyi o wykonywaniu Patronatu Wydziału krajowego nad Spółkami oszczędności i pożyczek”, która jest pomieszczona niżej.
Nie każda jednak Spółka, która się zawiąże na podstawie wzorowego statutu, musi być przyjętą do Patronatu Wydziału krajowego; to zależy od swobodnego uznania Wydziału krajowego. Biuro Patronatu wysyła zaś swego delegata na założycielskie zgromadzenie Spółki nietylko dlatego, żeby udzielić pomocy przy zawiązaniu Spółki oraz innych potrzebnych objaśnień, ale także dlatego, aby się na miejscu przekonać o potrzebie zawiązania i warunkach trwałego rozwoju tworzącej się Spółki i dopiero wtenczas może przedłożyć wniosek Wydziałowi krajowemu o przyjęciu Spółki do Patronatu. Oprócz tego obowiązanem jest Biuro Patronatu według uchwały Sejmu krajowego zasięgnąć opinii (zdania) Wydziału powiatowego o potrzebie i warunkach rozwoju tworzącej się Spółki. Wydział krajowy zaś, mając opinię swojego Biura i opinię Wydziału powiatowego, swobodnie orzeka, czy przyjąć lub nieprzyjąć Spółkę do swego Patronatu.
Ażeby jednak przyjęcie mogło nastąpić, musi zawiązana Spółka wnieść o to podanie przez Biuro Patronatu do Wydziału krajowego na wzorze, dostarczonym przez Biuro. Do podania należy dołączyć:
1. odpis uchwalonego statutu Spółki, zaopatrzony oryginalnymi podpisami wszystkich członków Zarządu;
2. odpis protokołu z odbytego zgromadzenia założycieli i zarazem I. Walne Zebrania Spółki, zaopatrzony oryginalnymi podpisami;
3. wykaz członków Spółki, który należy sporządzić na dostarczonym przez Biuro wzorze, a w nim obok imienia i nazwiska każdego członka wymienić nadto jego zatrudnienie oraz przybliżoną wartość jego nieruchomego majątku.
Podanie to można bądź doręczyć delegatowi Biura, bądź przesłać pocztą wprost pod adresem Biura Patronatu.
Dopóki Spółka nie jest sądownie zarejestrowaną, dopóty nie może nastąpić ostateczne jej przyjęcie do Patronatu; otrzymuje wszakże Spółka przyrzeczenie, że po zarejestrowaniu zostanie ostatecznie przyjętą do Patronatu, skoro tylko nadeszle odpis rezolucyi sądowej o zarejestrowaniu i deklaracyę przystąpienia do Patronatu, na dostarczonym przez Biuro Patronatu formularzu, podpisaną przez Zarząd Spółki już po jej zarejestrowaniu.
O przyrzeczeniu przyjęcia do Patronatu należy się jednak starać jeszcze przed wniesieniem podania do sądu o zarejestrowanie Spółki, ażeby nie narażać się na zbyteczne koszta, połączone z przeprowadzeniem zarejestrowania, na wypadek, gdyby Wydział krajowy odmówił przyjęcia nowozawiązanej Spółki do swego Patronatu. Po sądowem zarejestrowaniu Spółki, należy wnieść podanie do Biura Patronatu o ostateczne przyjęcie Spółki pod krajowy Patronat, o czem niżej będzie mowa.
Przy każdym Sądzie obwodowym — we Lwowie zaś i Krakowie przy Sądzie krajowym — jako sądzie handlowym, utrzymywanym jest osobny „Rejestr stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych”, które się w swych statutach zastosowały do umyślnie dla tych stowarzyszeń wydanej ustawy z dnia 9. kwietnia 1873 (Dz. p. p. Nr. 70). Ustawa ta wydaną została w tym celu, aby tym stowarzyszeniom ułatwić działalność i przeprowadzanie wszelkich czynności prawnych. Stowarzyszenie bowiem (czy Spółka) jest zbiorem członków i ci, coby działali w imieniu stowarzyszenia, musieliby przy załatwianiu każdej czynności prawnej, n. p. przy zawieraniu umów, procesach, przyjmowaniu zobowiązań i t. p. wykazywać się pełnomocnictwem wszystkich członków stowarzyszenia, gdyby nie było wspomnianej wyżej ustawy z r. 1873. Ta zaś ustawa nadaje stowarzyszeniu, które się do niej zastosuje, prawo załatwiania przez ustanowiony w tym celu Zarząd wszelkich czynności prawnych w granicach statutu bez osobnego za każdym razem upoważnienia a to, co Zarząd Spółki zgodnie z jej statutem zdziała, obowiązuje wszystkich członków Spółki. Ażeby jednak nabyć tego prawa, musi Spółka postarać się o wpisanie jej do rejestru stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych. Przez takie zarejestrowanie sąd stwierdza, że Spółka zastosowała się w statucie do ustawy z 9. kwietnia 1873 i że podane do rejestru osoby, które stanowią Zarząd Spółki, a których własne podpisy muszą być sądowi znane, są uprawnione do działania w imieniu Spółki. Zarejestrowanie czyni więc niejako Spółkę dojrzałą i zdolną do samodzielnego załatwiania czynności prawnych, daje Spółce swobodę ruchów, bez czego jej działalność byłaby niemożliwą. Za każdą zaś czynność Spółki niezarejestrowanej są tylko osobiście odpowiedzialne te osoby, które tę czynność załatwiały.
Wzorowe statuta, wydane przez Wydział krajowy, stosują się do postanowień ustawy z dnia 9. kwietnia 1873, a każda zawiązana pod Patronatem Wydziału krajowego Spółka oszczędności i pożyczek, zanim rozpocznie swoje czynności, musi uzyskać wpisanie do sądowego rejestru stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych. Chcąc zaś uzyskać sądowe zarejestrowanie, trzeba przestrzegać ściśle wszystkich warunków i form, jakich wymaga sąd; w razie uchybienia tym warunkom lub formom naraża się Spółka na odrzucenie podania i stratę poniesionych kosztów.
Najłatwiej i najtaniej przeprowadza się zarejestrowanie Spółki takim sposobem.
Równocześnie z zawiadomieniem o uchwale Wydziału krajowego, zapewniającej Spółce przyjęcie do Patronatu pod warunkiem, że zostanie zarejestrowaną i przedłoży wówczas deklaracyę przystąpienia, przeszle Biuro Patronatu Spółce wzór podania do sądu, już wypełniony i gotowy do podpisania. Do tego podania mają być dołączone dwa statuty: jeden (A) jako oryginał, a drugi (B) jako odpis. Z należycie przygotowanem podaniem i oboma statutami, jako załącznikami, udają się wszyscy członkowie Zarządu Spółki do najbliższego sądu powiatowego albo notaryusza, aby tam złożyć swoje podpisy, które sąd albo notaryusz ma zalegalizować; dobrze jest jednak pierwej porozumieć się z sędzią lub notaryuszem co do terminu przybycia.
W podaniu do Sądu handlowego podpisuje się własnoręcznie każdy członek Zarządu Spółki dwa razy, t. j. raz w tekście (treści) podania w przeznaczonem dla niego miejscu, drugi zaś raz na końcu t. j. pod datą podania; trzeba jednak na to zwrócić uwagę, żeby sąd albo notaryusz w swojej klauzuli legalizacyjnej na podaniu wyraźnie zaznaczył, iż wszystkie podpisy tak w tekście jak i poniżej podania są wobec niego złożone.
Następnie ci sami wszyscy członkowie Zarządu Spółki podpisują statut oryginalny (A), a sędzia lub notaryusz podpisy ich na statucie legalizuje. Podpisy mają być złożone pod oświadczeniem, umieszczonem na końcu statutu zaraz poniżej ostatniego paragrafu. To oświadczenie powinno opiewać mniej więcej w ten sposób:
My, niżej podpisani członkowie-założyciele „Spółki oszczędności i pożyczek w … stowarzyszenia zarejestrować się mającego z nieograniczoną poręką”, a mianowicie (tu wymienić imię, nazwisko, zatrudnienie i zamieszkanie każdego z członków występujących wobec Sądu jako założyciele Spółki, zazwyczaj tych samych, którzy należą do Zarządu) oświadczamy i zeznajemy, że na zgromadzeniu odbytem w dniu (wymienić) 190.. roku w … (wymienić gminę, gdzie się zebranie odbyło), uchwaliliśmy i przyjęliśmy jednomyślnie cały powyższy statut, obejmujący 76 paragrafów od str. 1 do … włącznie, a zarazem upoważniliśmy (wymienić osobę upoważnioną, zwykle z pomiędzy założycieli), aby wyjednał w c. k. Sądzie obwodowym (krajowym), jako handlowym w (wymienić siedzibę), wpisanie firmy i wymienionych w §. 70 członków pierwszego Zarządu do rejestru stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych”.
Następuje data (miejsce, dzień i rok) podpisania tego oświadczenia, potem własnoręczne podpisy wymienionych w oświadczeniu osób, a wreszcie klauzula notaryalna lub sądowa, stwierdzająca własnoręczne podpisy.
Podpisy zaś członków Zarządu na drugim statucie (B) nie potrzebują być legalizowane, ale za to zgodność brzmienia tego egzemplarza statutu z oryginałem ma sąd powiatowy lub notaryusz potwierdzić.
Podpisane podanie zaopatruje się nieprzepisanym znaczkiem stemplowym na 2 K i dołącza się do niego trzy egzemplarze statutu, z których pierwszy (A) jako oryginał należy zaopatrzyć na pierwszej stronicy u góry uwagą: „Wolne od stempla (podług poz. tar. 21. f)”; drugi zaś egzemplarz statutu (B) zaopatruje się znaczkiem stemplowym po 30 h. od każdego arkusza; trzeci egzemplarz statutu (C) bez uwierzytelnienia, jako druk wolny od stempla (poz. tar. 21. a) przeznaczony jest dla c. k. Namiestnictwa, któremu c. k. Sąd handlowy ten odpis od siebie wprost przesyła. Tak przygotowane podanie przesyła się za recepisem do Sądu obwodowego lub krajowego), jako handlowego, jeżeli nie można wręczyć osobiście.
Udając się do Sądu powiatowego lub notaryusza dla załatwienia powyższych czynności, należy zabrać ze sobą jeszcze jeden egzemplarz statutu (D) należycie wypełniony w tym celu, by sędzia lub notaryusz potwierdził jego zgodność z oryginałem (A). Ten drugi, uwierzytelniony odpis statutu będzie bowiem Spółce potrzebny jako załącznik do podania, które Spółka, nie czekając na wiadomość o zarejestrowaniu, wnieść powinna do Dyrekcyi Skarbu, dla uzyskania ulg należytościowych i podatkowych.
Koszta, połączone z przeprowadzeniem tych czynności w sądzie powiatowym, są mniejsze, niż koszta tychże czynności, jeżeli je załatwia notaryusz. Wiedzieć przytem należy, że sądy powiatowe są obowiązane legalizować podpisy członków Zarządu i potwierdzić zgodność odpisu statutu a oryginałem. Koszta stemplowe są wprawdzie przy załatwianiu opisanych czynności w sądzie nieco wyższe niż u notaryusza, ale nie ma żadnej taksy, jaka się należy notaryuszowi. Mianowicie zaś za każdy pierwszy podpis na każdym akcie (tak na podaniu jak w statucie) płaci się w sądzie stempel na 2 K., a za każdy nasteĻny podpis po 1 K.; cała należytość legalizacyjna za 5 podpisów na 1 akcie wyniesie 6 K. (przy 6 podpisach 7 K i t. d.). U notaryusza zaś płaci się za każdy pierwszy podpis na każdym akcie 1 K. a nadto także także 2 K., za każdy zaś następny podpis stempel na 50 h., ale oprócz tego taksę po 1 K.; cała więc należytość legalizacyjna za 5 podpisów na 1 akcie wyniesie u notaryusza 9 K. (przy 6 podpisach 10 K. 50 h. i t. d.).
Od uwierzytelnienia zgodności odpisu statutu (B) załączonego do podania o zarejestrowanie Spółki, płaci się w sądzie powiatowym tylko stempel po 1 K., od każdego arkusza, u notaryusza od każdego arkusza stempel po 1 K., a nadto taksę za 2 pierwsze stronice 1 K. i za każdą następną stronicę po 30 hal.
Sądowe potwierdzenie zgodności drugiego odpisu statutu, mającego służyć jako załącznik do podania dla kraj. Dyrekcyi Skarbu, jest wolne od wszelkich kosztów stemplowych, ale sędzia powinien w swojej klauzuli wyraźnie zaznaczyć, że ten odpis statutu ma służyć do uzyskania ulg należytościowych według ustawy z dnia 1. czerwca 1889 Dz. p. p. Nr. 91 i z dnia 11. czerwca 1894 Dz. p. p. Nr. 111.
Skoro sąd handlowy poweźmie uchwałę, postanawiającą wpisanie Spółki do sądowego rejestru stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych, zawiadomi o tem Spółkę, zwracając jej oryginalny statut i zawezwie ją do złożenia opłaty na koszta ogłoszenia w przeznaczonym do tego dzienniku (w Gazecie lwowskiej) o zarejestrowaniu Spółki. Stosownie do treści ogłoszenia wysokość kosztu bywa rozmaitą. Żądaną kwotę pieniężną należy bezzwłocznie przesłać sądowi. Rezolucyę zaś sądową i statut oryginalny trzeba starannie przechowywać, jako ważne dla Spółki dokumenty.
Z chwilą otrzymania rezolucyi sądowej o zarejestrowaniu, może Spółka rozpocząć swoje czynności; — wcześniej nie należy tego czynić.
Czas potrzebny sądowi handlowemu do powzięcia uchwały o zarejestrowaniu Spółki i zawiadomieniu jej o tem, zużytkuje Biuro Patronatu i Zarząd Spółki na załatwienie niektórych czynności przygotowawczych do rozpoczęcia działalności Spółki.
Biuro Patronatu:
1. zamówi i poleci wysłać pod adresem Spółki żelazną kasę ogniotrwałą na przechowywanie gotówki, dokumentów, papierów wartościowych i książek Spółki;
2. przygotuje, każe oprawić i ostemplować dla Spółki książki rachunkowe i przeszle je Spółce wraz z wszystkimi innymi potrzebnymi drukami oraz stampilią.
Natomiast Zarząd Spółki powinien poczynić starania, aby jej zapewnić fundusze potrzebne do rozpoczęcia działalności, więc przedewszystkiem, żeby dla niej pozyskać pierwsze wkładki oszczędności od osób Spółce życzliwych, rozumiejących wartość poręki, jaką Spółka daje i mających zaufanie do osób, które Spółką kierują. Nie można zaś i nie należy oglądać się, bodajby nawet na początek, wyłącznie na te fundusze, które Spółka przyjęta do Patronatu, może uzyskać jako pożyczki Krajowej Centralnej Kasy dla Spółek rolniczych. Ten kredyt powinien być tylko uzupełnieniem funduszów obrotowych, potrzebnych Spółce na początek i przedewszystkiem na miejscu zebranych, a im mniejszej pomocy Spółka potrzebować będzie w Centralnej Kasie, tem lepiej świadczyć to będzie o zapobiegliwości Zarządu i o zrozumieniu celu i pożytku Spółki przez ludność.
Nadto zanim nadejdzie rezolucya sądowa o zarejestrowaniu Spółki należy bez zwłoki wnieść wolne od stempla podanie do krajowej Dyrekcyi Skarbu we Lwowie o przyznanie ulg należytościowych, dozwolonych ustawami; załącznikiem do tego podania będzie uwierzytelniony sądownie lub notaryalnie odpis statutu (zob. wyżej); natomiast odpis rezolucyi sądowej o zarejestrowaniu przesyła Sąd handlowy bezpośrednio do Dyrekcyi skarbu.
Skoro zaś tylko nadejdzie rezolucya sądowa o zarejestrowaniu Spółki należy wnieść: 1. podanie do c. k. Starostwa (jako władzy podatkowej) z dołączeniem 1 egzemplarza statutu przez Zarząd uwierzytelnionego; 2. podanie do Biura Patronatu z przedłożeniem: a) odpisu rezolucyi sądowej o zarejestrowaniu, uwierzytelnionego przez Zarząd Spółki; b) deklaracyi przystąpienia do Patronatu, podpisanej przez Zarząd już zarejestrowanej Spółki — i z prośbą o wyasygnowanie zasiłku krajowego.
Formularzy na te podania dostarczy Biuro Patronatu razem z innymi drukami.
Uwierzytelnianie odpisów przez Zarząd Spółki polega na tem i przeprowadza się w ten sposób, że na odpisie (odbitce) umieszcza się oświadczenie tej treści: „Zgodność dosłowną powyższego odpisu z oryginałem potwierdza podpisany Zarząd Spółki”. Pod tem oświadczeniem kładzie się datę (siedziba, dzień, miesiąc i rok), wyciska stampilię Spółki, a pod nią umieszcza dwa podpisy członków Zarządu (przełożonego i drugiego członka).
Dalsze przygotowawcze czynności wymagają uchwały Zarządu, który zatem po nadejściu rezolucyi sądowej o zarejestrowaniu Spółki powinien się zebrać na swoje pierwsze posiedzenie i postanowić:
1. zawarcie umowy z kasyerem Spółki podług dostarczonego przez Biuro Patronatu wzoru;
2. sprawienie i umieszczenie tablicy na ogłoszenia Spółki;
3. dni i godziny urzędowe dla załatwiania czynności ze stronami (np. wtorek i czwartek od 4—6 popołudniu i t. p.), o czem należy ludność okręgu Spółki w odpowiedni sposób — nie tylko przez tablicę ogłoszeń — uwiadomić;
4. termin regularnych posiedzeń Zarządu Spółki.
Również Rada nadzorcza powinna niebawem po pierwszem posiedzeniu Zarządu odbyć swoje pierwsze posiedzenie, ażeby zamianować sekretarza Rady do spisywania protokołów, zatwierdzić umowę z kasyerem, wybrać komisyę kontrolującą i załatwić inne czynności wstępne.
Na tychże pierwszych posiedzeniach swoich może Zarząd i Rada nadzorcza Spółki uchwalić wniesienie podania do Krajowej Centralnej Kasy dla Spółek rolniczych we Lwowie o pożyczkę, jeżeli Spółka odrazu potrzebuje pomocy z funduszów na ten cel przeznaczonych.
Przyznany przez Wydział krajowy zasiłek otrzymuje Spółka w formie książek i druków potrzebnych do urzędowania; inne przedmioty, jak żelazną kasę, stampilię, pieczątkę i inne drobne przedmioty zakupuje Biuro Patronatu dla Spółki z jej funduszu, złożonego w tym celu przez założycieli w Centralnej Kasie. Wszystkie te przedmioty otrzyma Spółka razem z ich rachunkiem i formularzem na potwierdzenie odbioru zasiłku i zobowiązanie się Spółki do zwrotu zasiłku w razie jej wykluczenia z pod Patronatu Wydziału krajowego.
O skutku podania do Centralnej Kasy o pożyczkę zawiadomi Spółkę Dyrekcya tej Kasy, która wtenczas także pouczy, w jaki sposób Spółka może pożyczkę podnieść i w jaki sposób ma następnie otrzymaną pożyczkę spłacać.
Do najważniejszych przygotowawczych czynności zaliczyć wreszcie należy zapoznanie się z manipulacyą kasową i z prowadzeniem ksiąg rachunkowych. Samo uważne rozpatrzenie się w formularzach różnych dokumentów spółkowych, oraz nagłówkach książek rachunkowych daje bardzo wiele wskazówek, a to tem bardziej, że cała rachunkowość Spółki jest obmyślaną w sposób jak najprostszy, o ile się to stać mogło bez uszczerbku dla jej dokładności. Dalszą pomoc stanowi niniejszy „Podręcznik dla Spółek oszczędności i pożyczek”. Baczne przestudyowanie tego Podręcznika (szczegółowe w nim rozczytanie się) i dokładne porównanie objaśnień z wzorami i przykładami zazwyczaj wystarcza do zapoznania się z sposobem załatwiania czynności i prowadzenia rachunków. Zanim jednak rozpocznie się zapisywanie pozycyj do książek, dobrze jest na osobnych drukach przerobić kilka przykładów przy pomocy Podręcznika, a następnie często do niego zaglądać.
O ile możności stara się Biuro Patronatu wysyłać lustratora do Spółek wkrótce po rozpoczęciu ich czynności, aby na miejscu udzielić wskazówek i dopomóc do należytego zapoznania się z załatwianiem manipulacyjnych i rachunkowych czynności. W tym samym celu urządzane są coroczne osobne „praktyczne kursa nauki dla kierowników i kasyerów Spółek oszczędności i pożyczek”, o czem się Spółki zawczasu zawiadamia ogłoszeniem w „Czasopismie dla Spółek rolniczych”. Czasopismo to jest urzędowym organem Biura Patronatu i Krajowej Centralnej Kasy; każda Spółka obowiązaną jest nietylko je prenumerować, ale i dobrze zapoznawać się z jego treścią. Mieszczą się w tem Czasopismie urzędowe okólniki i wiadomości, a nadto różne artykuły i sprawozdania, dotyczące Spółek oszczędności i pożyczek i w ogóle ruchu współdzielczego ludności rolniczej. Nietylko więc zawiadowcy Spółki dowiadują się o sprawach, dotyczących jej stosunku do Biura Patronatu i Centralnej Kasy, ale nadto kształcą się przez czytanie tego Czasopisma w swej społecznej pracy i jej dobrem rozumieniu.
Przy tak wydatnej w każdym kierunku pomocy i opiece Patronatu Wydziału krajowego, potrzeba tylko dobrej woli, wytrwałości i dbałości ze strony założycieli i organów Spółki, aby jej zapewnić prawidłowy rozwój i powodzenie.
Podpisani zawiązują na podstawie ustawy z dnia 9. kwietnia 1873 r. (Dz. u. p. Nr. 70) spółkę pod firmą: „Spółka oszczędności i pożyczek w ................... stowarzyszenie zarejestrowane z nieograniczoną poręką”.
Siedzibą Spółki jest gmina ...................
Okrąg Spółki stanowią gminy .........................................................
Celem Spółki jest: starać się o materyalne i moralne podniesienie członków Spółki, mianowicie przez:
a) udzielanie członkom w miarę potrzeby, użyteczności celu i w miarę funduszów pożyczek potrzebnych w gospodarstwie, przemyśle i handlu a to z funduszów, które Spółka na ten cel gromadzi przy pomocy wspólnej, nieograniczonej poręki swych członków;
b) danie możności do umieszczania na procent pieniędzy zaoszczędzonych a marnie leżących, w ten sposób, iż Spółka przyjmuje i oprocentowuje wkładki oszczędności;
Członkami Spółki mogą być przyjęci przez Zarząd:
a) własnowolni (pełnoletni, nie będący w konkursie lub pod kuratelą) mieszkańcy gmin wymienion....... w §. 3. ............................................................ nie należący do żadnego innego stowarzyszenia opartego na solidarnej nieograniczonej poręce:
b) istniejące w okręgu Spółki osoby prawne (Towarzystwa, Spółki, Czytelnie i t. p.).
Członków, chcących przystąpić do Spółki, przyjmuje jej Zarząd (§. 16—23).
Członek przyjęty ma podpisać deklaracyę, przez którą poddaje się obowiązującym obecnie lub prawnie zmienionym przepisom statutu (§. 64.) i zobowiązuje się do uiszczenia opłaty wstępnej (§. 47.) i przynajmniej jednego udziału (§. 43.). Z dniem, w którym uiści opłatę wstępną i przynajmniej pierwszą ratę na udział, staje się członkiem i ma być wpisanym do Spisu członków (§. 5.).
Zarząd może odmówić przyjęcia do Spółki. Przeciw takiej odmownej decyzyi Zarządu można się odwołać do Rady nadzorczej (§. 31. 7.) w przeciągu dni 14 od dnia zawiadomienia o odmownej uchwale a Rada nadzorcza winna o przyjęciu rozstrzygnąć na swem najbliższem posiedzeniu.
Zarząd ma utrzymywać pod karą, przewidzianą w ustawie o stowarzyszeniach (Dz. u. p. 1873 Nr. 70.), dokładny Spis członków, obejmujący imię i nazwisko każdego członka, jego stan, dzień przystąpienia (§. 4.) i wystąpienia (§§. 6. i 8.) względnie wykluczenia (§§. 6., 7. i 9.) ze Spółki. Spis członków wolno każdemu przeglądać.
Wystąpienie i wykluczenie ze Spółki. Przestaje się być członkiem wskutek:
1. dobrowolnego wystąpienia;
2. przesiedlenia się poza obręb okręgu Spółki;
3. wykluczenia ze Spółki;
Wykluczenie ze Spółki musi nastąpić:
1. jeśli członek stracił prawo rozporządzania swym majątkiem (popadł w konkurs lub dostał się pod kuratelę);
2. jeśli członek przystąpił do innego stowarzyszenia, opartego na nieograniczonej poręce;
3. jeśli członek był oskarżonym o zwrot otrzymanej z kasy spółkowej pożyczki lub należących się jej od niego procentów;
4. jeśli był karany za zbrodnię lub przestępstwo z chciwości popełnione, dopóki prawne następstwa kary nie wygasną;
5. jeśli nie dotrzymuje statutem przepisanych zobowiązań, w szczególności zaś jeżeli dłużej niż rok zalega z opłatą rat udziałowych (§. 43.);
6. jeśli trudni się lichwą lub wyzyskiem lichwiarskim, przyczem rzeczą będzie Zarządu ocenić i orzec, co pod te pojęcia podpada.
Dobrowolne wystąpienie ze Spółki dozwolonem jest tylko z końcem roku administracyjnego i należy o niem oznajmić Zarządowi pisemnie lub ustnie najpóźniej do dnia 30. listopada danego roku. Zarząd stwierdzić winien na najbliższem swem posiedzeniu wystąpienie członka z końcem roku i uwidocznić je w Spisie członków.
W wypadkach śmierci członka lub wystąpienia wskutek przesiedlenia się ma Zarząd na najbliższem swem posiedzeniu po otrzymaniu wiadomości o śmierci lub przesiedleniu się członka stwierdzić jego wystąpienie ze Spółki i wpisać je do Spisu członków, bądź to z dniem śmierci lub przesiedlenia, bądź z datą posiedzenia Zarządu, na którem stwierdzono śmierć lub przesiedlenie.
O wykluczeniu członka rozstrzyga Zarząd i on też winien wykluczonego natychmiast o wykluczeniu zawiadomić. Wykluczony może w ciągu dni 14 od dnia, w którym o wykluczeniu został zawiadomiony, odwołać się do Rady nadzorczej, która winna o tem odwołaniu rozstrzygnąć na swem najbliższem posiedzeniu.
a) Brać osobiście udział i głosować na Walnych Zebraniach Spółki (§§. 34—40). Prawo to gaśnie z dniem, w którym członek zgłosił swe wystąpienie ze Spółki, przesiedlił się za granice okręgu Spółki lub został przez Zarząd wykluczonym. Każdy członek ma na Walnem Zebraniu tylko jeden głos. Osoby prawne biorą udział w Walnem Zebraniu i głosują przez swych legalnych zastępców.
b) Korzystać z działalności kasy a w szczególności ubiegać się o udzielenie im, w miarę pieniężnych zasobów Spółki pożyczki, pod warunkami i w sposób określony w niniejszym statucie (§§. 49—51.).
a) w myśl ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych ręczyć wspólnie (solidarnie) całym swym majątkiem za zobowiązania Spółki wobec osób trzecich, o ileby na pokrycie tychże zobowiązań w razie likwidacyi lub upadłości Spółki majątek jej nie wystarczał;
b) wpłacić do kasy opłatę wstępną (§. 47.) i przynajmniej jeden udział w kwocie oznaczonej w tym statucie (§. 43.);
c) przestrzegać ściśle postanowień statutu i uchwał Walnego Zebrania i popierać interesa Spółki w każdym kierunku.
Ci, co przestali być członkami Spółki przez: wystąpienie, śmierć, przesiedlenie się lub wykluczenie, jako też ich sukcesorowie, mają jedynie prawo żądać, by im wypłacono wpłacone udziały wraz z odsetkami nie podjętemi do końca tego roku administracyjnego, w którym przestali być członkami Spółki, po potrąceniu długów tych członków do kasy Spółki. Udział ten ma być wypłacony w miesiąc po wykonaniu zamknięcia rachunkowego za tenże rok, jeśli przed tym terminem nie zostało postanowione rozwiązanie Spółki.
Byli członkowie i ich dziedzice, odpowiadają za zobowiązania Spółki, zaciągnięte przez nią przed ich śmiercią, wystąpieniem lub wykluczeniem, przez czas potrzebny do zadawnienia.
Członkowie Zarządu i Rady nadzorczej pełnią swe obowiązki bezpłatnie, jako obowiązek honorowy i mogą jedynie żądać zwrotu wydatków z pełnieniem tych czynności połączonych. Czy i jakie wydatki mają być członkom Zarządu, względnie członkom Rady nadzorczej zwrócone, rozstrzyga uchwałą Rada nadzorcza i przedkłada wniosek Walnemu Zebraniu do zatwierdzenia.
Kasyer jest płatnym z funduszów Spółki a wysokość jego wynagrodzenia oznacza z góry Walne Zebranie (§. 40.f).
Zarząd, Rada nadzorcza i Walne Zebranie winny z posiedzeń swych spisywać protokoł, zawierające wszystkie uchwały. Protokoły z posiedzeń Zarządu i Rady nadzorczej winien podpisać, po odczytaniu ich na następnem posiedzeniu, przełożony Zarządu, względnie przewodniczący Rady nadzorczej, lub ich zastępcy, tudzież ten z członków Zarządu, względnie Rady nadzorczej, któremu spisywanie protokołu poruczono. Protokoły obrad i uchwał Walnego Zebrania podpisuje przełożony Zarządu, przewodniczący Rady nadzorczej (lub ich zastępcy) i ten, kto protokół spisywał.
Skład. Zarząd składa się: z przełożonego, jego zastępcy i ................... członków, których Walne Zebranie wybiera z pośród członków Spółki w ten sposób, by złożony z nich Zarząd znał możliwie jak najdokładniej stosunki mieszkańców gmin, stanowiących okrąg Spółki.
Członków Zarządu wybiera zwyczajne Walne Zebranie z reguły na cztery lata. Co dwa lata ustępuje z Zarządu ................... względnie ................... członków. Pierwszych ustępujących członków Zarządu wyznaczy losowanie (§. 71.). Ustępujących z powodu upływu 2-lecia członków Zarządu może Walne Zebranie wybrać ponownie.
Czas trwania urzędowania i skład pierwszego Zarządu określa §. 70. i 71. niniejszego statutu.
Zawieszenie Zarządu lub jego członków w ich czynnościach. Rada nadzorcza może zawiesić w urzędowaniu zarówno cały Zarząd jak poszczególnych jego członków a to wrazie przekroczenia lub zaniedbania przez Zarząd postanowień statutu, regulaminu, instrukcyi lub uchwał Walnego Zebrania i poleceń Rady nadzorczej, albo też w razie działania Zarządu na szkodę Spółki. Rada nadzorcza winna w takim razie najdalej w ciągu 8 dni po uchwale, zawieszającej Zarząd lub jego członków, zwołać Walne Zebranie dla rozstrzygnięcia sprawy i dokonania nowych wyborów (§§. 36. i 40. g) i h).
Zastępstwo i uzupełnienie. Przełożonego Zarządu zastępuje w jego czynnościach w razie przeszkody zastępca, wybrany przez Walne Zebranie. Dla innych członków Zarządu, w razie dłużej trwających przeszkód w ich czynnościach, wyznaczy Rada nadzorcza zastępców, a w razie ustąpienia lub śmierci członka Zarządu, Rada nadzorcza zarządzi dokonanie wyboru uzupełniającego w czasie jak najkrótszym przez Walne Zebranie, które należy zwołać w ciągu ośmiu dni. W ten sposób wybrani członkowie urzędują tylko do końca okresu urzędowania tych członków, na których miejsce zostali wybrani.
Zarejestrowanie i legitymacya. Nazwiska członków każdorazowego Zarządu, tudzież nazwiska ich zastępców winny być bezzwłocznie, pod karą zagrożoną w §. 73. ust. 1., zgłoszone do sądowego rejestru spółek zarobkowych i gospodarczych. Do zgłoszenia tego winna być dołączona legitymacya.
Dla członków pierwszego Zarządu legitymacyę stanowi niniejszy statut (§. 70.), dla następnych protokół z wyboru dokonanego przez Walne Zebranie, a dla zastępców powołanych przez Radę nadzorczą protokół z jej posiedzenia.
Członkowie Zarządu i ich zastępcy urzędujący (podpisujący Spółkę) winni się podpisać w sądzie, prowadzącym rejestr spółek zarobkowych lub też przedłożyć temu sądowi swe podpisy, uwierzytelnione sądownie lub notaryalnie.
Podpisywanie firmy. Spółkę podpisuje się w ten sposób, iż pod pieczęcią (stampilią) firmy kładzie podpis przełożony Zarządu, względnie jego zastępca i jeden z członków Zarządu.
Zakres działania Zarządu. Zarząd:
a) zastępuje Spółkę sądownie i pozasądownie w zakresie określonym przez ustawę z dnia 9. kwietnia 1873 r. (§. 18. do 21. Dz. ust. p. Nr. 70.);
b) może każdego czasu zażądać zwołania posiedzenia Rady nadzorczej, jakoteż zwołać Walne Zebranie;
c) przestrzega i wykonuje przepisy obowiązujących ustaw i statutu Spółki, tudzież uchwały Walnego Zebrania i polecenia Rady nadzorczej;
d) przyjmuje lub wyklucza członków;
e) rozstrzyga o zaciągnięciu przez Spółkę pożyczki w granicach uchwalonych przez Walne Zebranie;
f) przyjmuje wkładki pieniężne w granicach przez Walne Zebranie określonych;
g) udziela członkom pożyczek w granicach uchwalonych przez Walne Zebranie, czuwa nad ich regularnym zwrotem i w razie potrzeby wytacza o zwrot ich procesy;
h) nabywa lub pozbywa na rzecz Spółki ruchomości, a za zezwoleniem Rady nadzorczej i nieruchomości;
i) wystawia wszelkie dokumenty prawne (książeczki wkładkowe, umowy względem zaciągania pożyczek i t. p.);
k) nadzoruje prowadzenie kasowości i rachunkowości, i dba o bezpieczne lokowanie na procent zapasów kasowych;
l) porucza w razie potrzeby jednemu z członków Zarządu nadzór kasy lub inne czynności;
m) zestawia rachunek roczny i bilans Spółki za ubiegły rok i przedkłada je z odpowiednimi wnioskami Radzie nadzorczej.
Odpowiedzialność. Zarząd winien unikać wszelkich ryzykownych przedsięwzięć. Członkowie Zarządu odpowiadają osobiście i solidarnie za szkody wynikające z przekroczenia ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych, niniejszego statutu i jego prawomocnie zmienionych postanowień, za zaniedbanie poleceń Rady nadzorczej — a cały Zarząd jest odpowiedzialnym przed Walnem Zebraniem za dokładność i ścisłość balansu, tudzież za wykonanie postanowień statutu i uchwał Walnego Zebrania.
Obowiązki przełożonego Zarządu. Przełożony Zarządu jest właściwym kierownikiem Spółki. W szczególności jego obowiązkiem jest:
a) przedkładać w myśl przepisów niniejszego statutu i ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych władzom wykazy (spisy) członków Spółki, oznajmiać im o zmianach statutu przez Walne Zebranie uchwalonych, dbać o regularne i dokładne prowadzenie ksiąg Spółki, wykazów członków itp., przestrzegać ogłaszania w czasie oznaczonym statutem bilansów rocznych (§§. 5., 19., 21. m), 52—58., 65.);
b) wygotowywać pisma od Spółki wychodzące i odbierać pisma do niej przysyłane;
c) przechowywać stampilię firmy i pieczęć Spółki;
d) wydawać asygnaty na uchwalone przez Zarząd lub Radę nadzorczą wypłaty i wystawiać polecenia poboru na wpływające do kasy Spółki dochody;
e) nadzorować prowadzenie rachunkowości i kasowości przez kasyera stosownie do instrukcyi;
f) wzywać członków do uiszczenia zaległych rat udziałowych (§. 43.), a w razie bezskuteczności upomnień przedkładać Zarządowi wniosek wykluczenia członka ze Spółki;
g) zestawiać wspólnie z kasyerem bilans i rachunek roczny i przedstawiać go Zarządowi (§§. 54—58.);
h) przechowywać drugi klucz od kasy i kasę, ilekroć uzna za stosowne, obliczać;
i) zapraszać na posiedzenia Zarządu i Walnego Zebrania wyjąwszy wypadki przewidziane w §§. 18 i 30. i na posiedzeniach Zarządu tudzież Walnego Zebrania przewodniczyć;
k) przedkładać Zarządowi sprawozdania o wykonaniu jego uchwał, stanie funduszów i przedstawiać przedmiot obrad i wnioski;
l) na zwyczajnem dorocznem Walnem Zebraniu składać sprawozdanie o stanie Spółki;
Wszystkie powyższe obowiązki przechodzą na zastępcę przełożonego Zarządu w czasie, gdy przełożony nie urzęduje.
Posiedzenia i uchwały Zarządu. Zwyczajne posiedzenia Zarządu odbywają się regularnie raz na miesiąc bez osobnych zaproszeń, w dniach stale z góry oznaczonych.
Nadzwyczajne posiedzenie Zarządu zwołuje przełożony, ilekroć zajdzie potrzeba, lub gdy tego zażąda Rada nadzorcza lub conajmniej 2 członków Zarządu.
Do ważności uchwał Zarządu potrzeba conajmniej zebrania się połowy członków Zarządu. Uchwały zapadają większością głosów a w razie równości głosów rozstrzyga przewodniczący, to jest przełożony lub jego zastępca.
Uchwały Zarządu są prawomocne, skoro zgodnie z powyższemi postanowieniami zapadły i do protokołu (§. 15.) wpisane zostały.
Jeśli przedmiotem obrad i uchwały Zarządu jest sprawa, dotycząca osobiście jednego z członków Zarządu, jego małżonki, dzieci, rodzeństwa lub osób z nim w równym stopniu spowinowaconych, natenczas członek ten winien się uchylić do obrad i głosowania.
Kasyera Spółki wybiera Walne Zebranie z pośród członków Spółki na podstawie zgodnej propozycyi Zarządu i Rady nadzorczej na przeciąg lat 4, przyczem jednakże kasyerowi i Spółce służy prawo wypowiedzenia miejsca każdego czasu na trzy miesiące naprzód.
Kasyer nie może być członkiem Zarządu ani Rady nadzorczej.
Kasyer jest Spółce wspólnie z przełożonym Zarządu odpowiedzialnym za majątek Spółki, który pod ich kluczem się przechowuje i za ścisłe wypełnianie obowiązków mu poruczonych; dla zabezpieczenia zatem tej odpowiedzialności winien złożyć kaucyę. Wysokość kaucyi oznacza Walne Zebranie (§. 40. f) na wniosek Rady nadzorczej. Walne Zebranie może też postanowić, iż zamiast kaucyi winien kasyer dać porękę solidarną dwu zamożnych ręczycieli. Kaucya, względnie przyjęta zamiast niej poręka, ma służyć do pokrycia strat i szkód, spowodowanych Spółce przez winę kasyera. Bliższe pod tym względem postanowienia winna zawierać umowa zawarta pisemnie przez Zarząd z kasyerem a zatwierdzona przez Radę nadzorczą.
Zawieszenie w urzędowaniu i zastępstwo kasyera. Rada nadzorcza może kasyera zawiesić każdej chwili w urzędowaniu, jeśli zaniedbuje swe obowiązki, nie przestrzega postanowień statutu i regulaminu. W razie zawieszenia kasyera w urzędowaniu winna Rada nadzorcza zwołać do 8 dni Walne Zebranie i jemu sprawę do rozstrzygnięcia przedstawić.
Na czas zawieszenia kasyera w urzędowaniu a również w razie chwilowej jego nieobecności lub choroby wyznacza mu Rada nadzorcza zastępcę.
Obowiązki kasyera są następujące:
a) uczestniczyć z głosem doradczym w posiedzeniach Zarządu;
b) wykonywać uchwały i polecenia Zarządu, stosownie do postanowień regulaminu i instrukcyi czynić zadość asygnatom na wypłatę i poleceniom poboru przełożonego i na wszystkich dokumentach i kwitach Spółki odbiór pieniędzy kwitować;
c) przechowywać w kasie, będącej pod jego i przełożonego Zarządu kluczem, gotówkę, papiery wartościowe, dokumenty (skrypta, umowy, kwity) i akta Spółki;
d) prowadzić według instrukcyi i pod nadzorem przełożonego Zarządu książki rachunkowe i wykazy, a zwłaszcza utrzymywać w ścisłym porządku Spis członków (§. 5);
e) po skończonym roku administracyjnym wygotować wspólnie z przełożonym Zarządu zamknięcie ksiąg rachunkowych;
f) dopomagać przełożonemu Zarządu w prowadzeniu korespondencyi Spółki.
Skład. Rada nadzorcza składa się z przewodniczącego, jego zastępcy i ................... członków. Wszystkich członków Rady nadzorczej wybiera na przeciąg czterech lat Walne Zebranie. Co 2 lata ustępuje z Rady nadzorczej połowa członków, który ponownie wybrani być mogą. Po upływie pierwszego dwulecia ustępują z Rady członkowie wylosowani. W razie ustąpienia dobrowolnego, śmierci lub dłużej trwających przeszkód w sprawowaniu czynności przez członka, uzupełnia się Rada nadzorcza sama, aż do chwili najbliższego Walnego Zebrania.
Legitymacyę członków Rady nadzorczej stanowi protokół obrad Walnego Zebrania, na którem uchwalono ich powołanie do tej Rady (§. 28. ustęp końcowy).
Radę nadzorczą zastępuje na zewnątrz jej przewodniczący, względnie jego zastępca, a w razie gdyby i on nie urzędował, członek, którego Rada nadzorcza swą uchwałą do tego upoważni.
Zakres działania Rady nadzorczej.
W ogólności: Rada nadzorcza nadzoruje zgodnie ze statutem i uchwałami Walnego Zebrania prowadzenie interesów Spółki. Wolno jej zatem każdego czasu wglądać we wszystkie akta i książki Spółki, jakoteż sprawdzić stan gotówki w kasie. Jeżeli zauważy ze strony Zarządu lub poszczególnych jego członków albo też kasyera zaniedbywanie lub przekraczanie ustawy, statutu, uchwał Walnego Zebrania i instrukcyi, albo narażanie interesów Spółki na straty, przysłuża jej prawo użycia wszelkich środków w celu ochrony interesów Spółki. Wolno jej przeto cały Zarząd i poszczególnych jego członków jakoteż kasyera zawiesić w urzędowaniu, poczem bezzwłocznie zwołać ma Walne Zebranie dla powzięcia ostatecznych postanowień, przyczem przewodniczący Rady nadzorczej (względnie jego zastępca) wstępuje w prawa przełożonego Zarządu co do zwołania Walnego Zebrania, przewodniczenia i przedłożenia sprawozdania o powodach zwołania Zebrania i wniosków (§. 17.).
Rada nadzorcza może żądać zwołania posiedzenia Zarządu (§. 24.) i Walnego Zebrania (§. 35.) a z prawa tego jest obowiązany korzystać, ilekroć wymaga tego dobro Spółki.
Obowiązkiem Rady nadzorczej jest w szczególności:
1. nadzorować Zarząd i kasyera w wykonywaniu ich obowiązków i udzielać im stosownych wskazówek i instrukcyi;
2. w razie śmierci, wystąpienia lub niemożności pełnienia obowiązków ze strony: członków Zarządu, kasyera lub członków Rady nadzorczej ustanowić zastępców lub spowodować nowy wybór (§§. 17. i 26., 36.);
3. w porozumieniu z Zarządem przedkładać Walnemu Zebraniu propozycyę co do wyboru kasyera i wniosek co do wysokości jego kaucyi, (§§. 25 i 40. f), tudzież wnioski co do wysokości zwrotu kosztów, poniesionych dla Spółki przez członków Zarządu i Rady nadzorczej (§. 14.);
4. sprawdzać rachunki roczne i bilanse i przedkładać Walnemu Zebraniu wnioski co do użycia zysku rocznego lub pokrycia strat (§§. 54. do 56. i 59., 60.);
5. upoważniać Zarząd do wdrożenia imieniem Spółki procesów, jeżeli przedmiotem ich nie ma być pretensya wynikła z udzielonej pożyczki;
6. zastępować Spółkę w wszelkich sporach przeciw Zarządowi i jego członkom, wynikłych czyto z powodu udzielonych im pożyczek, czy z powodu złego zarządzania Spółką (§. 40. g) w myśl uchwał Walnego Zebrania;
7. rozstrzygać o zażaleniach i odwołaniach z powodu odmówienia przez Zarząd przyjęcia do Spółki lub wykluczenia z niej (§§ 4. i 9.);
8. udzielać lub odmawiać zezwolenia na kupno lub sprzedaż nieruchomości;
9. zezwalać w razie uznanej potrzeby na udzielanie członkom pożyczek na czas dłuższy niż 4 lata, lub przenoszących kwotę, jaką Walne Zebranie ustanowiło (§. 40. d);
10. przeprowadzać najmniej 4 razy w roku zwyczajną, a co najmniej raz w roku nadzwyczajną, ścisłą kontrolę stanu interesów Spółki i rewizyę kasy, zwracając szczególniejszą uwagę na następujące okoliczności:
a) czy przez przyjętych do Spółki członków podpisaną została deklaracya przystąpienia;
b) czy zawiadomienie sądu o zmianach w statucie, w składzie Zarządu i o wstępujących do Spółki członkach w przepisany sposób bywają uskuteczniane i czy wymagane publiczne ogłoszenia należycie dokonane zostały;
c) czy zanotowano zgłoszenie członków celem wystąpienia ze Spółki;
d) czy protokoły z posiedzeń Zarządu są należycie prowadzone;
e) czy na wszystkie wpłaty i wypłaty znajdują się asygnacye przełożonego Zarządu, czy są zgodne z uchwałami Zarządu i odnośnymi pozycyami ksiąg kasowych i czy na wszystkie wydatki istnieją formalne pokwitowania;
f) czy zamknięcia kasowe regularnie bywają dokonywane;
g) czy wynikająca z dziennika kasowego gotówka rzeczywiście się znajduje;
h) czy określona statutem lub ustanowiona przez Walne Zebranie wysokość udziałów, wkładek, pożyczek zaciąganych i udzielanych nie bywa przekraczaną;
i) czy zwrot pożyczek jest prawidłowy;
k) czy skrypta dłużne są należycie zeznane i czy wszystkie bez wyjątku pretensye Spółki mają dostateczne zabezpieczenie tak ze strony dłużnika, jak i jego ręczycieli;
l) czy wpłata udziałów, oprocentowanie wkładek i pożyczek, rozdział zysków lub strat Spółki, odbywa się w sposób zgodny ze statutem i postanowieniami Walnego Zebrania;
m) czy kaucya lub poręka, dana przez kasyera, jest wystarczającą;
n) czy administracya majątku Spółki jest odpowiednią i czy nie przechowuje się znaczniejszych zapasów kasowych bez oprocentowania;
11. w protokole z odbytej rewizyi wykazać wszelkie zauważone braki, a następnie doglądać natychmiastowego ich usunięcia i wypowiedzenia oraz ściągnięcia zagrożonych pretensyj.
Odpowiedzialność. Rada nadzorcza jest odpowiedzialną za spełnienie powyższych obowiązków, a jej przewodniczący może Walnemu Zebraniu przedstawić wniosek usunięcia opieszałych członków i zastąpienia ich nowymi.
Członkowie Rady nadzorczej odpowiadają za szkodę wyrządzoną przez zaniedbanie swych obowiązków (§. 24. ustawy o stowarzyszeniach).
Posiedzenia i uchwały. Oprócz regularnych posiedzeń i jednego w ciągu roku posiedzenia nadzwyczajnego winna Rada nadzorcza zgromadzać się, ilekroć jej przewodniczący uzna to za potrzebne, albo co najmniej trzecia część Rady nadzorczej, lub wreszcie Zarząd tego zażąda.
Do ważności uchwał Rady nadzorczej potrzeba, aby wszyscy członkowie zostali na posiedzenie zaproszeni i więcej niż połowa członków się zgromadziła. Uchwały zapadają większością głosów; w razie równości głosów rozstrzyga przewodniczący.
Uchwały Rady nadzorczej winne być wpisane do protokołu (§. 15).
Postanowienia zawarte w końcowym ustępie §. 24. statutu odnoszą się także do interesowanych obradami lub uchwałami członków Rady nadzorczej.
Uchwały Rady nadzorczej wykonuje przewodniczący, względnie jego zastępca, a gdyby tenże nie mógł urzędować, członek Rady, którego Rada do tego wyznaczy.
Skład. Do udziału w Walnem Zebraniu mają prawo wszyscy członkowie (§. 10.).
Zwyczajne i nadzwyczajne Walne Zebrania. Zwołanie i porządek dzienny. Zwyczajne Walne Zebrania odbywają się raz na rok, z reguły najpóźniej do końca kwietnia każdego roku, jeśli Walne Zebranie osobną uchwałą innego terminu dla zwyczajnych Walnych Zebrań nie oznaczy.
Nadzwyczajne Walne Zebrania winne być zwołane ilekroć uchwali ich zwołanie Zarząd lub Walne Zebranie lub ilekroć zażąda tego Rada nadzorcza albo co najmniej dziesiąta część członków Spółki.
Walne Zebranie zwołuje przełożony Zarządu lub przewodniczący Rady nadzorczej rozesłanym i doręczonym wszystkim członkom cyrkularzem. Nadto winien być termin Walnego Zebrania ogłoszony publicznem obwieszczeniem. Cyrkularz zapraszający i obwieszczenie winny podawać termin i porządek dzienny obrad. Porządek dzienny winien obejmować: 1. wnioski Zarządu, 2. wnioski Rady nadzorczej, 3. zgłoszone do Zarządu przed rozesłaniem zaproszenia wnioski członków, jeśli są przynajmniej przez jedną czwartą część ogólnej liczby członków poparte. Porządek dzienny układa i zaproszenia rozsyła przełożony Zarządu (§. 23. h), względnie, w wypadku przewidzianym w §. 17. statutu przewodniczący Rady nadzorczej lub jego zastępca (§. 30).
Czas rozesłania zaproszenia i ogłoszenia Walnego Zebrania. Zaproszenie na zwyczajne Walne Zebranie winno być rozesłanem conajmniej na 10 dni przed terminem, w którym ma się zebrać; Walne Zebranie, na którego porządku dziennym umieszczono zmianę statutu Spółki, winno być zwołanem conajmniej na 20 dni przed terminem Walnego Zebrania, zaś Walne Zebranie, na którego porządku dziennym umieszczono rozwiązanie Spółki, winno być zwołanem conajmniej na 30 dni przed terminem Zebrania.
Zwołanie nadzwyczajnych Walnych Zebrań, których zwołania zażądała Rada nadzorcza (§. 30.) lub przepisana ilość członków Spółki (§. 35.), winno nastąpić najpóźniej w 8 dni po zapadnięciu uchwały Rady nadzorczej lub po zgłoszeniu żądania członków.
Jeśliby przełożony Zarządu lub jego zastępca zaniedbał zwołania Walnego Zebrania w oznaczonym wyżej terminie, wówczas przysłuża do tego prawo przewodniczącemu Rady nadzorczej, względnie jego zastępcy lub temu członkowi Rady, którego Rada wyznaczony (§§. 30. i 33.).
Obowiązani w myśl statutu do zwołania Walnego Zebrania mogą być do wypełnienia tego obowiązki zmuszeni karami pieniężnemi (§. 73. ustęp. 5.).
Przewodnictwo. Walnemu Zebraniu przewodniczy z reguły przełożony Zarządu (§. 23. i), względnie tegoż zastępca, a gdyby obaj nie mogli tego obowiązku spełnić, przewodniczący Rady nadzorczej lub tegoż zastępca (§§. 30. i 33.). Jedynie na Walnych Zebraniach, mających rozstrzygać w sprawach dotyczących postępowania Zarządu (§. 30.), winien objąć przewodnictwo przewodniczący Rady nadzorczej lub tegoż zastępca.
Przewodniczący wyznacza z pośród członków Spółki na Zebraniu obecnych protokolistę, spisującego protokół (§. 15.) i dwu gospodarzy Zebrania, czuwających nad spokojem i porządkiem obrad i głosowania.
Głosowanie i uchwały. Walne Zebranie, w przepisany sposób zwołane, uchwala prawomocnie bez względu na liczbę członków obecnych, z wyjątkiem, gdy chodzi o zmianę statutu (§. 64.) lub rozwiązanie Spółki (§. 67.).
Uchwały zapadają większością głosów członków obecnych, z wyjątkiem uchwał, dotyczących zmiany statutu i rozwiązania Spółki (§§. 64. i 67). Głosowanie odbywa się przez powstanie z miejsc lub podniesienie rąk, z wyjątkiem, gdy Walne Zebranie uchwali głosowanie imienne albo kartkami.
W razie równości głosów rozstrzyga przewodniczący.
Wybory. Zwyczajne wybory odbywają się na dorocznych Walnych Zebraniach; wyborów uzupełniających może dokonać każde Walne Zebranie.
Na żądanie conajmniej czwartej części obecnych członków mają się odbyć wybory tajne, kartkami, zresztą zaś jawnie.
Wybory: a) przełożonego Zarządu, b) jego zastępcy, c) innych członków Zarządu, d) przewodniczącego Rady nadzorczej, e) jego zastępcy, f) innych członków Rady nadzorczej, g) kasyera odbywają się oddzielnie. Każdy wybór należy oddzielnie sprawdzić i zaraz ogłosić. Jeżeli przy pierwszem głosowaniu nie osiągnięto bezwzględnej większości, następuje ściślejszy wybór między dwoma kandydatami, którzy przy pierwszem głosowaniu najwięcej uzyskali głosów. W razie równości głosów rozstrzyga los, wyciągnięty ręką przewodniczącego.
Walne Zebranie wykonuje najwyższy nadzór we wszystkich sprawach Spółki, ono też rozstrzyga ostatecznie w sprawach statutem tym zastrzeżonych jego decyzyi. W szczególności zaś:
a) nadzoruje prowadzenie interesów Spółki w duchu i celu wskazanym statutem i kontroluje działalność Rady nadzorczej i Zarządu;
b) na zwyczajnem dorocznem Zebraniu zatwierdza roczne rachunki i bilanse (§§. 53. i 57.) za rok ubiegły, lub też zatwierdzenia odmawia, rozstrzyga o użyciu zysku (§. 59.), lub pokryciu strat (§. 63.) Spółki, uchwala o użyciu udziałów na pokrycie straty lub nakłada dopłaty na członków dla pokrycia tej straty, jakiej nie pokrywa majątek Spółki (§. 60.), udziela lub odmawia absolutoryum z urzędowania w roku kasyerowi, Zarządowi i Radzie nadzorczej na postawie rachunków i sprawozdania;
c) ustanawia najniższą kwotę wkładki oszczędnościowej w kasie spółkowej i stopę procentową (wysokość odsetek), jaką Spółka wypłacać będzie od udziałów i wkładek oszczędności, tudzież oznacza termin wypowiadania wkładek oszczędności;
d) oznacza najwyższą sumę pożyczki, jaką Zarząd lub Rada nadzorcza przyznać może jednemu członkowi i wysokość odsetek, jakie Spółka od pożyczki pobierać będzie;
e) oznacza najwyższą sumę pożyczki, jaką Zarząd zaciągnąć może dla Spółki;
f) oznacza wysokość wynagrodzenia kasyera, wysokość jego kaucyi (§. 25.) i uchwala zwrot kosztów poniesionych dla Spółki przez członków Zarządu i Rady nadzorczej (§. 14.);
g) rozstrzyga w ostatniej instancyi o zażaleniach przeciw prowadzeniu spraw Spółki a w razie potrzeby usuwa z urzędu kasyera, poszczególnych lub wszystkich członków Zarządu lub Rady nadzorczej (§§ 17., 26. i 32.) i orzeka o pociągnięciu ich do odpowiedzialności z powodu szkód, wyrządzonych Spółce i strat, na jakie ją narazili (§§. 31. b) i 32.);
h) wybiera pełnomocników do prowadzenia procesów przeciw członkom Rady nadzorczej, którzy Spółkę na szkody narazili (§. 32.);
i) uchwala zmiany statutu (§. 64.) lub rozwiązanie Spółki (§. 67.);
k) wybiera sąd polubowny do załatwienia sporów (§. 69.).
Działalność Spółki winna być skierowaną wyłącznie do osiągnięcia celu Spółki (§. 2.), to jest obok dążenia do poprawy materyalnego bytu, winna nadto mieć na oku moralne podniesienie członków.
Organa Spółki, zawiadujące jej sprawami i funduszami, winny troskliwie unikać wszelkich czynności, mogących Spółce i jej członkom grozić stratami.
Fundusz obrotowy Spółki gromadzi się:
a) z udziałów członków (§§. 11. b) i 43.);
b) z wkładek oszczędności (§. 45.);
c) z pożyczek zaciąganych przez Spółkę (§. 46.);
d) z odsetek od pożyczek udzielanych członkom przez Spółkę (odsetki czynne §§. 49 i 50.);
e) z opłat wstępnych (§. 47.) i innych dochodów.
Udziały. Każdy członek jest obowiązanym wpłacić do kasy Spółki przynajmniej jeden udział, wynoszący dziesięć (10) koron. Jeden członek nie może mieć więcej niż 5 udziałów.
Udział może być wpłacony bądź odrazu w deklarowanej wysokości, bądź w półrocznych ratach, wynoszących co najmniej po 1 koronie; wolno jednak członkom wcześniej i większemi ratami uzupełnić swój udział.
Jeżeli członek deklarował więcej niż 1 udział, naówczas wpłacone przez członka raty na udziały wpływają najprzód wyłącznie na poczet niepełnego udziału pierwszego a następnie w ten sam sposób na poczet każdego następnego udziału; nigdy zatem nie może mieć członek więcej niż 1 niepełny udział. Pierwsza rata udziału musi być wpłaconą przy wstąpieniu do Spółki (§. 4.).
Udziały pozostają własnością członka, który jednak nie może ich wycofywać, jak długo należy do Spółki. W razie ustąpienia lub wykluczenia członka następuje zwrot jego udziałów, po strąceniu wszystkich należytości Spółki, podług postanowień (§. 12.) niniejszego statutu.
Dopóki udziały nie są zwrócone przez Spółkę, nikt nie może niemi rozporządzać. W razie likwidacyi Spółki (§. 68.) służą udziały na pokrycie zobowiązań Spółki, o ile nie wystarczy na to jej własny majątek.
Oprocentowanie udziałów czyli dywidenda. Spółka wypłaca członkom od ich udziałów w całości wpłaconych odsetki, zwane dywidendą, w wysokości oznaczanej corocznie przez Walne Zebranie Spółki (§. 40.); stopa procentowa dywidendy nie może przewyższać stopy procentowej dla odsetek, wypłacanych przez Spółkę od wkładek oszczędności. Walne Zebranie Spółki może także uchwalić, że od udziałów nie będzie Spółka płacić żadnej dywidendy.
Niepodniesioną w ciągu roku od płatności dywidendę dopisuje Spółka do deklarowanych, lecz jeszcze nie w całości wpłaconych udziałów dalszych lub zapisuje członkowi jako wkładkę oszczędności.
Wkładki oszczędności:
a) Każdy może lokować czyli składać swe oszczędności w kasie Spółki za wydaniem mu książeczki wkładkowej, na imię składającego — a nie na okaziciela — i na złożoną kwotę pieniężną opiewającej, numerem bieżącym opatrzonej. W książeczce tej winna być każda wpłata kwoty złożonej lub wypłata podjętej wpisana i podpisem kasyera stwierdzona. Jeżeli właściciel książeczki wyjmuje całą kwotę do kasy włożoną, winna być książeczka po wypłacie kasie zwróconą.
b) Kwotę najniższej wkładki, jaką może złożyć w kasie jedna i ta sama osoba, stopę procentową, czyli wysokość odsetek od wkładek, sposób obliczania i termin płatności zapadłych odsetek, wreszcie termin wypowiadania wkładek oznacza Walne Zebranie (§. 40. c). Walne Zebranie nie może oznaczyć niższej wkładki niż 1 korona.
c) Spółka oprocentowuje jedynie wkładki w pełnych koronach, nie płaci więc odsetek od kwot drobnych poniżej 1 korony. Wypłata odsetek z reguły uskutecznia się w drugiej połowie grudnia każdego roku a odsetki w tym czasie niepodjęte przypisuje się do kapitału złożonego na książeczkę (kapitalizuje się).
d) Spółka ma prawo właścicielowi książeczki wypowiedzieć wkładkę w tym samym terminie, jaki Walne Zebranie ustanowiło dla właścicieli wkładek do wypowiadania ich Spółce. Każda, czy to przez właściciela wkładki Spółce, czy przez Spółkę właścicielowi wypowiedziana wkładka przestaje się procentować (nieść odsetki) z upływem terminu wypowiedzenia.
Pożyczki. Zarząd ma prawo zaciągać w miarę potrzeby, w granicach i na warunkach ustanowionych uchwałą Walnego Zebrania (§. 40. e), pożyczki i to zarówno u członków Spółki, jak u osób i instytucyj, nie będących członkami Spółki.
Stopa procentowa od zaciągniętej pożyczki wraz z jej kosztami (prowizyami) i dodatkami nie może przewyższać stopy procentowej, jaką Spółka pobiera od udzielanych swym członkom pożyczek (§§. 49. i 50.).
Opłaty wstępne. Przy wstąpieniu do Spółki uiszcza każdy członek opłatę wstępną, wynoszącą 1 koronę. Opłaty wstępne stają się własnością Spółki i wpływają do jej funduszu rezerwowego a członek nie ma prawa żądać zwrotu uiszczonej opłaty wstępnej w razie wystąpienia lub wykluczenia ze Spółki (§. 6—9).
Wszystkich z powyższych źródeł płynących funduszów winna Spółka używać na:
a) udzielanie pożyczek członkom Spółki (§. 49.);
b) pokrycie kosztów zarządu czyli administracyi (§. 52.).
Pożyczki dla członków:
a) Zarząd może udzielać pożyczek (§. 21 g) tylko członkom Spółki i to w granicach, określonych uchwałą Walnego Zebrania (§. 40. d).
b) Zarząd ma prawo udzielania pożyczek co najwyżej na przeciąg lat czterech (§. 31. ustęp 9.) i jedynie do wysokości kwoty oznaczonej przez Walne Zebranie (§. 40. d).
W razie wyjątkowej potrzeby przyznania pożyczki, której spłata trwałaby dłużej niż lat 4, lub której wysokość przenosiłaby najwyższą kwotę, ustanowioną dla pożyczek przez Walne Zebranie, winien Zarząd przedłożyć sprawę Radzie nadzorczej i dopiero na podstawie jej zezwolenia (§. 31. ust. 9.) może Zarząd pożyczkę przyznać. Zezwolenie na każdą taką pożyczkę musi być oddzielnie w każdym wypadku uchwalone przez Radę nadzorczą.
Pożyczki, której spłata musiałaby być rozłożoną na dłuższy czas, niż lat dziesięć, nie wolno Spółce udzielać nikomu.
c) Przy udzielaniu pożyczek winien Zarząd:
1. zbadać moralną wartość osoby pożyczającego zarówno jak jego stan majątkowy;
2. poznać i ocenić cel, na który członek chce zaciągnąć pożyczkę, jej potrzebę i użyteczność;
3. dokładnie omówić i ułożyć z pożyczającym sposób i czas zwrotu pożyczki, a to stosownie do przeznaczania pożyczki i stanu majątkowego pożyczającego.
d) Zarząd udziela pożyczek jedynie za zeznaniem skryptów dłużnych, wygotowanych w przepisanej formie. Na weksle Spółka nie może pożyczać.
e) Pożyczki udzielane winny być dostatecznie zabezpieczone, a to albo:
1. przez porękę odpowiednich solidarnych ręczycieli — albo
2. przez złożenie w kasie Spółki, papierów wartościowych dających pupilarne bezpieczeństwo — albo
3. przez hipotekę na nieruchomym majątku dłużnika.
Papiery złożone na zabezpieczenie pożyczki winny mieć wartość kursową, przynajmniej o ⅓ większą, niż kwota udzielonej na nie pożyczki. Jeśli pożyczka ma zabezpieczenie w hipotece (nieruchomościach), winna pożyczka być zahipotekowaną w pierwszych dwu trzecich częściach hipoteki.
f) Na uzasadnioną i w czas wniesioną prośbę dłużnika może Zarząd zezwolić w godnych uwzględnienia wypadkach na przedłużenie zwrotu długu lub poszczególnych rat długu, opłaty jednak odsetek od długu nie może Zarząd prolongować.
g) Zarząd winien czuwać nad tem, by pożyczka zgodnie z przeznaczeniem, to jest celem, na który jej udzielono, była użytą i w razie użycia jej na inne cele winien natychmiast ją wypowiedzieć (§. 51).
h) Dłużnik może każdego czasu, a więc i przed terminem spłaty pożyczki albo jej raty, spłacać dług zaciągnięty w dowolnych kwotach.
Stopę procentową od pożyczek dla członków oznacza Walne Zebranie (§. 40. d).
Spółka nie może udzielać pożyczek bezprocentowych, ani w jednym roku różnie oprocentowanych. Stopa procentowa od udzielanych pożyczek nie może przewyższać stopy procentowej od wkładek oszczędności (§. 45.) więcej niż o 1½ procent.
Procent od pożyczek pobiera Spółka zawsze z dołu.
Wypowiadanie pożyczek. Spółka ma prawo żądać spłaty pożyczki u niej zaciągniętej za czterotygodniowem wypowiedzeniem:
1. w razie nagłego wypowiedzenia Spółce przez jej wierzycieli kapitałów jej powierzonych lub pożyczonych;
2. w razie zmiany stosunków majątkowych dłużnika lub jego ręczycieli;
3. w razie zagrożenia w inny sposób bezpieczeństwu pretensyi Spółki.
Spółka ma prawo i obowiązek zażądać natychmiastowego zwrotu udzielonej pożyczki bez wypowiedzenia:
1. jeśli ją dłużnik marnuje;
2. jeśli jakakolwiek zwłoka w zażądaniu zwrotu narażałaby Spółkę na utratę pretensyi.
Koszta zarządu (administracyjne). Spółka pokrywa z swych funduszów obrotowych koszta zarządu, to jest wydatki na opłatę podatków, należytości i stempli, o ile od nich nie jest uwolnioną, czynszu, wynagrodzenia kasyera (§§. 24. i 40. f), zwrotów wydatków członków Zarządu i Rady nadzorczej (§. 14.), kupna ksiąg, korespondencyi, kosztów procesów i t. p. Winno być staraniem usilnem Zarządu dążyć do największej oszczędności w tych wydatkach.
Rok administracyjny Spółki liczy się od dnia 1. stycznia do 31. grudnia każdego roku.
Zamknięcie rachunkowe. Najdalej do dnia 1. marca każdego roku obowiązanym jest Zarząd przy pomocy kasyera i przełożonego Zarządu zamknąć rachunek za rok ubiegły, zestawić bilans i z należycie uporządkowanemi alegatami przedłożyć Radzie nadzorczej.
Rachunek roczny winien zawierać wszystkie wydatki i dochody ubiegłego roku, uporządkowane według głównych rubryk księgi kasowej.
Porównawcze zestawienie stanu majątkowego (bilans) winno być ułożone w ten sposób, iżby zawierało w sumarycznem zestawieniu:
A) Aktywa (stan czynny), a mianowicie:
a) stan kasy w gotówce z końcem roku;
b) papiery wartościowe wedle kursu z dnia 31. grudnia bilansowego roku;
c) wierzytelności wedle kategoryj; wierzytelności wątpliwe należy podać w wartości prawdopodobnej, a zupełnie nieściągalne odpisać;
d) odsetki czynny, które dopiero w przyszłym roku rachunkowym będą płatne, jednak tylko o tyle, o ile należą się do końca bilansowego roku;
e) wartość urządzenia po strąceniu odpowiednich odsetek zużycia;
f) straty uwidocznione w bilansie roku poprzedzającego.
B) Passywa (stan bierny), a mianowicie:
a) długi Spółki wedle ich różnych tytułów bez względu na czas ich płatnośći;
b) wpłacone udziały członków;
c) odsetki dłużne, płatne w przyszłym roku rachunkowym, ale obliczone do końca roku bilansowego;
d) kapitał Spółki (fundusz rezerwowy).
C) Zysk (§. 59.) lub stratę (§. 60.).
Sprawdzanie i zatwierdzenie rachunków rocznych. Po zbadaniu zestawionego rachunku rocznego i bilansu przez Zarząd ma go przełożony przedłożyć Radzie nadzorczej Spółki (§. 54.), wraz z załącznikami i wnioskami co do użycia zysku lub pokrycia strat.
Rada nadzorcza bada przedłożone rachunki i wnioski, w razie potrzeby zarządza ich sprawdzenie lub dochodzenie dla wyjaśnienia dostrzeżonych błędów lub niejasności, poczem wygotowuje swe sprawozdanie dla Walnego Zebrania i zwraca je Przełożonemu Zarządu w jak najkrótszym czasie, celem wyłożenia zamknięcia rachunku i bilansu, tudzież wniosków i sprawozdania Rady nadzorczej dla przeglądu członków Spółki, który o tem się zawiadamia, zwołując Walne Zebranie.
Walne Zebranie zwyczajne zatwierdza rachunek roczny i bilans (§. 40. b) lub też odmawia swego zatwierdzenia, rozstrzyga o sposobie użycia zysku (§§. 40. b) i 59.), lub pokrycia straty (§§. 40. b) i 60.), stosownie do postanowień tego statutu.
Ogłoszenie, przedłożenie władzom i wydanie odpisów zamknięć rachunkowych i bilansów. I. Przełożony Zarządu winien — pod zagrożeniem kary (§. 73, ust. 2) — najpóźniej w 6 tygodni po Walnem Zebraniu ogłosić publicznie (§. 63.) zatwierdzone zamknięcie rachunku i bilans za rok ubiegły. W ogłoszeniu tem winna być podana liczba członków, którzy w ciągu ubiegłego roku przystąpili i którzy z niej wystąpili lub wykluczeni zostali.
2. Nadto winien Przełożony Zarządu również pod karą pieniężną, zagrożoną w ustawie (§. 73. ust. 6) przedłożyć w ciągu 8 dni po uchwale Walnego Zebrania zatwierdzone zamknięcie rachunków rocznych i bilans c. k. Namiestnictwu za pośrednictwem c. k. Starostwa.
3. Wreszcie jest Przełożony obowiązany — pod karą pieniężną zagrożoną §. 73. ust. 2 — wydać każdemu członkowi, które tego zażąda, za zwrotem kosztów, odpisy potwierdzonych zamknięć rachunkowych rocznych i bilansów, opatrzone swoim podpisem.
Zysk i jego użycie. Przewyżka stanu czynnego nad stanem biernym w bilansie Spółki (§. 56.) jest jej zyskiem.
Cały zysk czysty, to jest ta część zysku, która zostaje po potrąceniu dywidendy (§. 44.) należnej członkom od ich udziałów za rok ubiegły, winien być składany jako majątek Spółki, zwany funduszem rezerwowym (§. 61.).
Strata i jej pokrycie. Stratę Spółki stanowi przewyżka stanu biernego nad stanem czynnym w bilansie Spółki (§. 56.).
Strata winna być przedewszystkiem pokrytą z majątku Spółki, to jest z funduszu rezerwowego (§. 61.). Gdyby fundusz rezerwowy nie wystarczał na pokrycie straty, winna być odpowiednia suma potrącona, czyli odpisana z udziałów członków a to za uchwałą Walnego Zebrania (§§. 40. b) i 43.).
Gdyby i po takiem odpisaniu części udziałów pozostała pewna część straty nie pokrytą, winno Walne Zebranie nałożyć dopłatę (§. 40. b), którą w oznaczonym terminie każdy członek Spółki winien uiścić. Kwota odpisana z udziału lub kwota dopłaty musi być dla każdego członka jednakowa.
Zarząd Spółki ma obowiązek w razie potrzeby zmusić sądownie członków do uiszczenia dopłaty.
Majątek czyli fundusz rezerwowy Spółki ma być oddzielnie zarządzany i oddzielnie wykazywany w rachunkach a Zarząd winien go pewnie i bezpiecznie lokować.
Fundusz ten jest własnością Spółki. Członkowie Spółki nie mogą żądać rozdzielenia go między siebie i nie mają do niego żadnego prawa.
Przeznaczeniem funduszu rezerwowego jest służyć na pokrycie strat, któreby Spółka ponieść mogła.
Gdy fundusz rezerwowy wzrośnie z opłat wstępnych, corocznych zysków i własnych odsetek do dostatecznej wysokości, winien Zarząd przedłożyć Walnemu Zebraniu wniosek obniżenia stopy procentowej od pożyczek, udzielanych członkom Spółki.
Spółka winna w miarę swych funduszów i środków starać się popierać powstawanie wszelkiego rodzaju spółek i stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych w okręgu Spółki, udzielając swym członkom, którzy w założeniu takich spółek i stowarzyszeń biorą udział, w granicach postanowień niniejszego statutu pożyczek i moralnego poparcia. Spółki i stowarzyszenia takie, (spółki mleczarskie, spółki hodowców trzody, stowarzyszenia wytwórcze i spożywcze i t. p.), winny być zawsze tworzone samoistnie i poparcie Spółki nie może iść nigdy tak daleko, iżby Spółka udzielała im swej poręki i brała na się odpowiedzialność za ich prowadzenie.
Wszelkie ogłoszenia Spółki winny być podpisane przez Przełożonego Zarządu, względnie jego zastępcę, wyjąwszy wypadki przewidziane w §§. 17., 30. i 36., w myśl których ogłoszenie podpisuje przewodniczący Rady nadzorczej lub jego zastępca.
Do umieszczenia ogłoszeń służy tablica przed lokalem Spółki.
Ogłoszenie, na tablicy wystawione, winno mieć datę wystawienia na tablicy i zdjęcia z niej, stwierdzoną podpisem Przełożonego Zarządu.
Z reguły winno być ogłoszenie wystawionem na tablicy przez dni 14.
Ogłoszenie Walnego Zebrania winno być nadto podanem do wiadomości członków przez rozesłanie cyrkularza (§§. 35. i 36.).
W razie potrzeby umieszczać będzie Spółka swe publiczne ogłoszenia w „Czasopiśmie dla Spółek rolniczych”, wydawanem przez krajowy Patronat.
Statut niniejszy może być przez Walne Zebranie za poprzedniem porozumieniem z Patronatem Spółki zmieniony (§§ 40. i 75.),
1. Zmiana statutu nastąpić może ważnie i prawnie jedynie:
a) na Walnem Zebraniu, na którego porządku dziennym (§. 35. ust. 3.) zamieszczono sprawę zmiany statutu i które zwołano rozesłaniem cyrkularza i ogłoszeniem co najmniej na 20 dni naprzód;
b) na wniosek Zarządu lub Rady nadzorczej Spółki, albo na wniosek członka Spółki, przedłożony Zarządowi wczas przed zwołaniem Walnego Zebrania a poparty przynajmniej przez jedną czwartą część ogólnej liczby członków Spółki (§. 35. ust. 3.);
2. zmiany: §. 2. o celu Spółki, §. 3., o przyjmowaniu członków, §. 14. o bezpłatnem pełnieniu obowiązków członków Zarządu i Rady nadzorczej, §. 44. o oprocentowaniu udziałów, §§. 49. i 50., o udzielaniu pożyczek, §§. 59. i 61. o użyciu zysku i o majątku Spółki, §. 64. o zmianie statutu, §§. 67. i 68. o rozwiązaniu Spółki, §§. 74—76 o Patronacie, mogą być dokonane tylko wtenczas, jeśli na Zebraniu są obecne co najmniej ¾ ogólnej liczby członków Spółki i jeśli przynajmniej ¾ obecnych na Zebraniu członków oświadczy się za zmianą.
3. Wszelkie inne zmiany statutu z wyjątkiem wyszczególnionych pod 2. mogą być dokonane, jeśli na Walnem Zebraniu obecną jest przynajmniej połowa członków Spółki i jeśli za zmianą oświadczy się bezwzględna większość obecnych na Zebraniu. Jeśli na Walnem Zebraniu, zwołanem dla zmiany statutu (wyjąwszy zmiany wyszczególnione w ust. 2.), nie zbierze się dostateczna liczba członków, należy w ciągu dni 14 zwołać ponownie Walne Zebranie, które może prawomocnie uchwalić zmiany statutu (wyjąwszy omówione w ust. 2.) bez względu na liczbę uczestniczących członków, jeśli tylko porządek dzienny obrad tego Walnego Zebrania jest ten sam, co był na zebraniu niedoszłem do skutku.
Uchwaloną zmianę statutu winien Zarząd — pod karą (§. 73. ustęp 1.) — podać właściwemu c. k. Sądowi do zarejestrowania z dołączeniem uwierzytelnionego odpisu uchwał Walnego Zebrania. Publiczne ogłaszanie zmian jest tylko w takim razie potrzebnem, jeżeli doznały zmiany postanowienia, w poprzedniem publicznem ogłoszeniu zawarte. Nadto każda zmiana statutu winna być po dokonaniu zarejestrowania sądowego podaną przez Zarząd do wiadomości c. k. Namiestnictwa za pośrednictwem c. k. Starostwa i do powiatowej Dyrekcyi skarbu.
Dobrowolne rozwiązanie Spółki może nastąpić za uchwałą Walnego Zebrania, zwołanego po myśli §. 36. co najmniej na 30 dni naprzód, w którem bierze udział ogół członków Spółki, a przynajmniej ⅘ z nich oświadczy się za rozwiązaniem Spółki.
Gdyby się na Walnem Zebraniu nie zeszli wszyscy członkowie Spółki, natenczas winno być zwołane powtórne Walne Zebranie z tym samym porządkiem dziennym, a takie powtórne Walne Zebranie może uchwalić rozwiązanie Spółki bez względu na liczbę członków zebranych, ale zawsze pod warunkiem, iż ⅘ części członków, na zebraniu obecnych, oświadczy zię za rozwiązaniem. Zaproszenie na to powtórne Walne Zebranie winno zawierać przypomnienie niniejszego postanowienia statutu.
Zarząd winien przedłożyć uchwałę o rozwiązaniu Spółki właściwemu sądowi dla wciągnięcia jej do rejestru i ogłosić 3-krotnie w dziennikach, iż Spółka się rozwiązuje, z wezwaniem do wierzycieli Spółki, by się zgłosili z swemi pretensyami.
Likwidacyę Spółki przeprowadza się w myśl postanowień ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych z d. 9 kwietnia 1873 r. (Dz. u. p. Nr. 70).
Wszelkie spory, wynikające ze stosunków Spółki pomiędzy jej członkami, rozstrzyga nieodwołalnie wybrany przez Walne Zebranie sąd rozjemczy.
Pierwsze Walne Zebranie „Spółki oszczędności i pożyczek w ........................” odbyte w dniu ........................ roku uchwaliło niniejszy statut i wybrało pierwszy Zarząd, złożony z następujących członków:
1. ........................................................................ jako przewodniczący;
2. ........................................................................ jako zastępca przewodniczącego.
3. ........................................................................ jako członek.
4. ........................................................................ jako członek.
5. ........................................................................ jako członek.
Wymienieni w §. 70. członkowie Zarządu wybrani zostali na czas, który upływa w dniu Walnego Zebrania Spółki na wiosnę ............. roku, w ten jednak sposób, że w dniu Walnego Zebrania Spółki na wiosnę ............. roku ustępuje z Zarządu ............. członków, których los wyznaczy a pozostali ............. członkowie mają ustąpić w dniu zwyczajnego Walnego Zebrania Spółki na wiosnę ............. roku (§. 16.).
Statut ten winien być w myśl postanowień ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych z dnia 9. kwietnia 1873 r. (Dz. u. p. Nr. 70.) — pod karą (§. 73. ust. 1.). — podanym właściwemu c. k. Sądowi do zarejestrowania i w skróceniu ogłoszonym.
Każdemu winno być dozwolonem wglądnąć w postanowienia niniejszego statutu i dodatkowe do niego lub jego treść zmieniające postanowienia.
Zarząd Spółki a zwłaszcza Przełożony Zarządu jest — pod karą zagrożoną w §. 73. ustęp 2. — obowiązany wydać na żądanie każdego członka Spółki odpis lub przedruk statutu Spółki wraz z zmianami i uzupełnieniami ze zwrotem kosztów odpisu lub nakładu. Na żądanie winien Przełożony odpis taki opatrzyć swym podpisem.
Wreszcie winien Zarząd a w pierwszym rzędzie Przełożony Zarządu — (pod karą zagrożoną w §. 73. ustęp 6) — przedłożyć w 8 dni po zarejestrowaniu odpis lub przedruk statutu c. k. Namiestnictwu za pośrednictwem c. k. Starostwa.
1. W myśl postanowień ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych z d. 9. kwietnia 1873 zagrożonem jest karami porządkowemi zaniedbanie zgłoszenia do rejestru: nazwisk członków Zarządu (§. 19.), zmiany statutu (§. 65.), uchwalonego przy ukonstytuowaniu się Spółki statutu (§. 70. ust. 1.), wreszcie dobrowolnego rozwiązania się Spółki (§. 68. ust. końcowy).
2. Sąd handlowy może nałożyć kary na przełożonego Zarządu, względnie na członków Zarządu nie przestrzegających wykonania przepisów o prowadzeniu Spisu członków (§. 58.), o spisywaniu uchwał (§. 15.), wydaniu odpisów statutowych (§. 72. ustęp końcowy) i rachunków rocznych (§. 58. ustęp 3.) członkom, dalej w razie nieprzestrzegania postanowień ustawy o stowarzyszeniach zawartych w §§. 58., 60., 66. i 68. tejże ustawy (a dotyczących likwidacyi i upadłości) — wreszcie w razie usterek w wykazach i zgłoszeniach urzędowych. Kary te dosięgać mogą aż do wysokości 100 zł., a nałożone być mogą na wszystkich lub pojedynczych członków Zarządu i Rady nadzorczej Spółki.
3. W razie gdyby Spółka rozszerzyła swą działalność na czynności nie objęte statutem i §. 1. ustawy o stowarzyszeniach, naten czas stają się członkowie, dopuszczający się takiej działalności, o ile kodeks karny nie nakłada na nich surowszej kary, winnymi przekroczenia i popadają karze pieniężnej aż do kwoty 300 zł.
4. Członkowie Zarządu, Rady nadzorczej i wszyscy w imieniu Spółki działający, którzyby czy to w protokołach Walnych Zebrań, czy w rocznych rachunkach i bilansach, czy sprawozdaniach, czy Spisach członków i zgłoszeniach świadomie podawali fałszywe dane, stają się winnymi, o ile wedle kodeksu karnego nie podpadają cięższej karze, przekroczenia i podpadają karze aresztu aż do 3 miesięcy.
5. Zobowiązani do zwołania Walnego Zebrania mogą być w razie zaniedbywania tego obowiązku zmuszeni do wypełnienia go grzywną aż do kwoty 300 zł. sięgać mogącą.
6. Do przedłożenia c. k. Namiestnictwu odpisów zatwierdzonych rocznych rachunków i bilansów (§. 58. ustęp 8.), zmienionych statutów (§§. 65. i 72. ustęp 4.) mogą być: Przełożony i członkowie Zarządu, przynagleni przez Władze polityczne grzywnami aż do 100 zł.
Spółka podaje się w myśl uchwały Sejmu krajowego z dnia 16. marca 1899 i z mocy niniejszego statutu opiece i nadzorowi czyli Patronatowi Wydziału krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem.
Jako Patron Spółki może wydział Krajowy według własnego swobodnego uznania udzielać Spółce fachowej pomocy przy wykonywaniu czynności Spółki i jej organów w każdym kierunku ich działalności, przyznawać zasiłki na pokrycie kosztów założenia Spółki i udzielać jej kredytu z ustanowionego w tym celu funduszu pożyczkowego dla Spółek oszczędności i pożyczek.
Wydział krajowy ma natomiast prawo, jako Patron Spółki, wykonywać nadzór i kontrolę nad Spółką i jej organami w każdym kierunku ich działalności i w sposób, jaki uzna za właściwy a więc także wydawać przepisy co do przestrzegania bezpieczeństwa funduszów Spółki i prawidłowego niemi gospodarowania, zwłaszcza zaś co do odpowiedniego stosunku sumy wkładek oszczędności do pokrycia, jakie przedstawia majątek Spółki tudzież poręka jej członków.
Spółka jest obowiązaną:
1. przez podpisanie osobnej deklaracyi najpóźniej w cztery tygodnie po sądowem zarejestrowaniu Spółki poddać się postanowieniom wydanej przez Wydział krajowy instrukcyi o wykonywaniu jego Patronatu nad Spółkami oszczędności i pożyczek;
2. jak długo pozostaje pod Patronatem Wydziału krajowego nie przeprowadzać żadnych zmian w postanowieniach niniejszego statutu inaczej, jak tylko za poprzedniem zezwoleniem Wydziału krajowego;
3. w każdym kierunku swej działalności poddawać się kontroli i nadzorowi Wydziału krajowego i ustanowionych do tego przez Wydział krajowy organów, a więc przestrzegać także szczegółowych przepisów i poleceń, wydawanych w tym celu przez Wydział krajowy lub upoważnione do tego przez Wydział krajowy jego organa;
4. dostarczać Wydziałowi krajowemu i jego organom wszelkich aktów, ksiąg, sprawozdań, wykazów i rachunków, jakoteż pomocy przy wykonywaniu czynności nadzoru i kontroli.
Jeżeli Spółka uchyla się od przeprowadzenia kontroli albo niestosuje się do wskazówek i instrukcyi, otrzymywanych od Wydziału krajowego lub od upoważnionych przez Wydział krajowy organów tak co do postępowania przy udzielaniu pożyczek lub ich ściąganiu, jak co do prowadzenia ksiąg i kasy oraz przyjmowania wkładek oszczędności lub co do przestrzegania statutu, może Wydział krajowy uchwalić, że Patronat jego nad Spółką ustaje. O uchwale tej zawiadomi Wydział krajowy Spółkę, Sąd handlowy, w którego rejestrze jest Spółka zapisaną i właściwy Wydział powiatowy a nadto zarządzi ogłoszenie tej uchwały w gminach, które obejmuje zakres działania Spółki.
Podpisani zawiązują na podstawie ustawy z dnia 9. kwietnia 1873 r. (Dz. u. p. Nr. 70) spółkę pod firmą: „Spółka oszczędności i pożyczek w ................... stowarzyszenie zarejestrowane z ograniczoną poręką”.
Siedzibą Spółki jest gmina ...................
Okrąg Spółki stanowią gminy .........................................................
§. 2. do §. 9 (włącznie do) jak w statucie z nieograniczoną poręką.
Prawa członków. Członkowie mają prawo:
a) Brać osobiście udział i głosować na Walnych Zebraniach Spółki (§§ 34—40). Prawo to gaśnie z dniem, w którym członek zgłosił swe wystąpienie ze Spółki, przesiedlił się za granice okręgu Spółki lub został przez Zarząd wykluczonym. Ilość głosów, przysługujących jednemu członkowi zależy od ilości deklarowanych udziałów w ten sposób, iż 1 do 10 udziałów dają prawo do jednego głosu 11 do 20 udziałów dają prawo do dwóch głosów, 21 do 30 udziałów dają prawo do trzech głosów, 31 do 40 udziałów dają prawo do czterech głosów, a więcej niż 40 udziałów do pięciu głosów; nikt jednak nie może mieć więcej niż pięć głosów. Osoby prawne biorą udział w Walnem Zebraniu i głosują przez swych legalnych zastępców.
Obowiązki członków. Członkowie są obowiązani:
a) w myśl ustawy o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych ręczyć wspólnie (solidarnie) nie tylko swoim udziałem, ale nadto także dalszą kwotę aż do ............krotnej wysokości deklarowanego udziału za wszelkie zobowiązania Spółki wobec osób trzecich, o ileby na pokrycie tychże zobowiązań w razie likwidacyi lub upadłości Spółki majątek jej nie wystarczał;
b) wpłacić do kasy opłatę wstępną (§. 47.) i przynajmniej jeden udział w kwocie oznaczonej w tym statucie (§. 43.);
c) przestrzegać ściśle postanowień statutu i uchwał Walnego Zebrania i popierać interesa Spółki w każdym kierunku.
Ci, co przestali być członkami Spółki przez: wystąpienie, śmierć, przesiedlenie lub wykluczenie, jako też ich sukcesorowie, mają jedynie prawo żądać, by im wypłacono, po potrąceniu wszelkich należytości Spółki, wpłacone udziały wraz z odsetkami należnemi do końca roku administracyjnego, poprzedzającego wypłatę udziału. Udział ten może być wypłacony dopiero za rok po upływie tego roku rachunkowego, w którym członek ustąpił ze Spółki.
Byli członkowie i ich dziedzice odpowiadają za zobowiązania Spółki, zaciągnięte przez nią przed ich ustąpieniem jeszcze także przez rok następujący po upływie tego roku, w którym ze Spółki ustąpili.
§. 13. do 33. (włącznie) jak w statucie z nieograniczoną poręką.
Skład. Do udziału w Walnem Zebraniu mają prawo wszyscy członkowie w myśl szczegółowych postanowień, zawartych w §. 10. lit. a) niniejszego statutu.
§. 35. do 41. (włącznie) jak w statucie z nieograniczoną poręką.
a) z udziałów członków (§§. 11. b) i 43.);
b) z wkładek oszczędności (§. 45.);
c) z pożyczek zaciąganych przez Spółkę (§. 46.);
d) z odsetek od pożyczek udzielanych członkom przez Spółkę (odsetki czynne §§. 49. i 50.);
e) z opłat wstępnych (§. 47.) i innych dochodów.
Każdoczesna suma obcych kapitałów, pochodzących z wkładek oszczędności, umieszczonych w kasie Spółki i z pożyczek zaciągniętych przez Spółkę w jakiejkolwiek formie, nie może przekraczać połowy tej wartości, jaką przedstawia własny majątek Spółki razem z udziałami i poręką wszystkich członków. Skoro zatem fundusze obce, umieszczone w Spółce, wzrosną do tej wysokości, winien Zarząd Spółki tak długo nie przyjmować nowych wkładek i zaciągać nowych pożyczek, dopóki nie zmniejszy się wysokość obcych kapitałów, umieszczonych w Spółce lub nie wzrośnie wartość, jaką przedstawia własny majątek Spółki, łącznie z udziałami i poręką członków.
Udziały. Każdy członek jest obowiązanym wpłacić do kasy Spółki przynajmniej jeden udział, wynoszący dziesięć (10) koron. Jeden członek nie może mieć więcej niż sto udziałów.
Udział może być wpłacony bądź odrazu w deklarowanej wysokości, bądź w półrocznych ratach wynoszących co najmniej po 1 koronie; wolno jednak członkowi wcześniej i większemi ratami uzupełnić swój udział.
Jeżeli członek deklarował więcej niż 1 udział, naówczas wpłacane przez członka raty na udziały wpływają najprzód wyłącznie na poczet niepełnego udziału pierwszego a następnie w ten sam sposób na poczet każdego następnego udziału; nigdy zatem nie może mieć członek więcej niż 1 niepełny udział. Pierwsza rata udziału musi być wpłaconą przy wstąpieniu do Spółki (§. 4.).
Udziały pozostają własnością członka, który jednak nie może ich wycofywać, jak długo należy do Spółki. W razie ustąpienia lub wykluczenia członka następuje zwrot jego udziałów po strąceniu wszelkich należytości Spółki, podług postanowień §. 12. niniejszego statutu.
Dopóki udziały nie są zwrócone przez Spółkę, nikt nie może niemi rozporządzać. W razie likwidacyi Spółki (§. 68.) służą udziały na pokrycie zobowiązań Spółki, o ile nie wystarczy na to jej własny majątek.
§. 44. do 76. (włącznie) jak w statucie z nieograniczoną poręką.
Podpisany Komitet założycieli upoważniony został do poczynienia starań celem założenia Spółki oszczędności i pożyczek pod Patronatem Wydziału krajowego z siedzibą w .....................
Spółka ma opierać się na poręce ........ ograniczonej; okrąg działalności projektowanej Spółki ma obejmować gminy ...........................................................................
Do projektowanej Spółki przyrzekły przystąpić osoby wyszczególnione na drugiej karcie tego pisma.
Uprasza się zatem o udzielenie pomocy dalszej w celu ukonstytuowania i wprowadzenia w życie tej Spółki.
Odpowiedź i dalsze pisma w tej sprawie prosimy przesyłać na ręce .......................................................
| L. p. | Imię i nazwisko | zatrudnienie | zamieszkanie | Uwagi i podpis |
