insidiis daemonum adversus homines». Zły duch odgrywa tak wybitną rolę nietylko w uczonych na jego temat traktatach, lecz też w historji dramatu i sztuki, w średniowiecznych misterjach, na obrazach i rzeźbach, oraz w minjaturach rękopiśmiennych.
Lecz od wieku XIV-go ten djabeł przestaje być strasznym, staje się śmiesznym, krotochwilnym. Już w Boskiej Komedji widzimy takich djabłów komicznych, brutalnych i bezsilnych. Obok nich zaś są owe dziwaczne biesy, pełniące w sprzeczności ze swą naturą funkcje dobrego genjusza. Sprzeczność tę można wytłumaczyć przedchrześcijańskiem pochodzeniem takiego ducha, niegdyś przychylnego domowego duszka, później przez Kościół przemienionego w djabła.
Na powstanie pojęcia djabła u naszego ludu złożyły się więc następujące pierwiastki. 1. Dawne słowiańskie wyobrażenia o złym duchu. 2. Starosłowiańskie duchy, pozostające w związku z przyrodą lub ogniskiem domowem. 3. Kościelne pojęcie szatana biblijnego. 4. Średniowieczne pojęcie djabła, przenikającego całość ówczesnego życia. 5. Późnośredniowieczne pojęcie djabła słabego i komicznego. 6. Typ djabła stworzony przez literaturę staropolską.
Składniki te zespoliły się przeważnie tak, że dość trudno już dziś wyodrębnić owe różne kulturalne elementy.