Strona:Opis ziem zamieszkanych przez Polaków 1.djvu/276

powieści historyczne i obyczajowe, opisy podróży i t. p. Po miastach drugim bardzo ważnym czynnikiem oświaty są liczne stowarzyszenia, towarzyskie, zawodowe i gimnastyczne. Istnieje przysłowie, według którego: jeżeli spotka się gdzieśkolwiek na świecie trzech Niemców, to przedewszystkiem zakładają stowarzyszenie. Możnaby je zastosować i do Polaków w Poznańskiem. Niema miasteczka, w którem nie byłoby przynajmniej jednego towarzystwa; w większych jest ich po kilka, w Poznaniu kilkanaście. Z nazwy są to najczęściej instytucye zawodowe: Przemysłowców, Rzemieślników, Robotników; ale w rzeczywistości mała tylko ich część zajmuje się poważnie sprawami zawodowemi i zarobkowemi. Za to podnoszą one bardzo ogólny poziom oświaty swych członków, wywołują współzawodnictwo na polu umysłowem, szerzą znajomość literatury i historyi, rozszerzają widnokrąg myśli, wreszcie zaś przyuczają członków do solidarności, do zgodnej i wspólnej pracy w jakimkolwiek kierunku: słowem wyrywają jednostki z ciasnego kółka życia domowego, wychowują obywateli, obeznanych z ogólnemi potrzebami społeczeństwa, z jego prawami i obowiązkami, otrzaskanych w ogniu krzyżujących się zdań, a skutkiem tego pewnych siebie, nie dających zastraszyć się przerwszym lepszym argumentem i chętnych do udziału w życiu publicznem. Ta dodatnia działalność stowarzyszeń polskich tłómaczy się w znacznej części tem, że należą do nich, bez względu na ich nazwę, zazwyczaj członkowie różnych stanów, od inteligencyi miejskiej do robotników. Takie współzawodnictwo żywiołów różnorodnych, zrównanych ze sobą statutem towarzystwa, bez względu na stanowiska społeczne, stosunki materyalne i poziom oświaty, musi oczywiście zbliżać je do siebie, wytwarzać świadomość wspólności interesów, a tem samem poczucie solidarności, i oddziaływać korzystnie na rozwój umysłowy mniej wykształconych. Inteligencya odgrywa tam mimowolnie i niespostrzeżenie rolę nauczycieli, sama zaś zdobywa, przez zetknięcie się z przedstawicielami szerokich warstw ludu, podstawę dla swej działalności i urabia sobie pogląd na ogólne położenie i potrzeby ludu. Liczba tej inteligencyi wzrosła, jak zaznaczyliśmy już w innym rozdziale, bardzo w ciągu kilkudziesięciu lat ostatnich. Jest to nietylko następstwo rozwoju stosunków ekonomicznych i politycznych, lecz także wynik działalno-