lemonją nazywana, skąd do dziś nazwa limonady; z łac. citrus; cytrynat już 1472 r.; niem. Zitrone, czes. citron, serb. citrun.
cytwar, cytwor, z łac. cythuar, ceduara, zeduar, z arab. zadāwar, dżadwar, zarwar; tak tłumaczą u nas i ‘canotum’ i ‘succarium’ (‘cukier’) od 15. w.
cywil, cywilny, cywilizacja, z łac. civilis, od civis, ‘obywatel’, a to pokrewne z słowiańską nazwą rodziny, siemja (p.).
cyzelować, mylnie cyzlerować, z franc. ciseler, ciseleur, ‘rzeźbić (w metalu)’, od ciseau, ‘dłóto’.
cyziojan, ‘kalendarz świąt nieruchomych’, głównie dni świętych, układany ze skróceniami w łacińskie wiersze pamięciowe, czego w szkole jeszcze w 17. wieku uczono; nazwany od dwu pierwszych słów (cisio, ‘obrzezanie’, Jan z Januarius), tłumaczony na języki nowe; u nas cyziojan płocki z końca 14. wieku; inne, z 16. i 17. w., całkiem odmienne.
-cz, w złożeniach z przyimkami, czwarty przypadek pytajnego nijakiego: nacz, ocz, przecz, zacz (‘na co?’, ‘o co?’, ‘przez co?’, ‘dlaczego?’, ‘za co?’), łac. quid?, grec. ti? (d odpadło z *czĭd, a miękka półgłoska, dawne krótkie i, zgłuchła). To samo czĭ — w dalszej odmianie: czso (p. co), dziś czego, czemu, czym, w czem; szósty przypadek (narzędnik) brzmiał pierwotnie może i czy (p.). W ruskiem dodaje się -to: czto? (szto, szczo na Małej Rusi).
-cz, pierwotne cze, łac. -que, grec. te, służy potwierdzaniu we złożeniach, jak lecz (p. le); acz (p. a), to nabrało znaczenia ‘jeśli’, dziś coraz mniej używane, już Leopolita zastępuje acz biblji nieraz przez »jeśli«; psałterz florjański: »acz się nie nawrócicie«, puławski: »jedno się nie nawrócicie«; aczli, dawniej częste, dziś wcale nie używane. Por. czu.
czabaje, ‘kontusze’, w 16. wieku.
czaban, ‘wół podolski’ i ‘pastuch wołoski’, u Reja jeszcze czubani, ‘pastuchy’, u innych Słowian czoban, z tur. czoban, ‘pastuch’; do nas przez Ruś.
czacz, p. cacko; r. 1500 czacz tłumaczy łaciń. ‘bravium’, ‘pretium quod datur cursori’, wygrywającemu zawodnikowi, ale u innych Słowian zeszło zupełnie na ‘lalki’ i ‘zabawki dziecinne’; czes. czacz, słowień. czacza, czecza, ‘lalka’ (ale czacza, serb. ciacia, ciaćko, ciako, ‘tata’, więc to napewne słówka dziecięce pieszczotliwe bez znaczenia; chyba i tamte takie?).
czad, czadzić, zaczadzenie, z wokalizacją ē, z *kēd-; z ā, p. kadzić; brak pewnych odpowiedników poza Słowiańszczyzną, gdzie to prasłowem; wszędzie czad.
czaić się, zaczajony, przyczaić się; prasłowo; cerk. czajati, ‘oczekiwać’, otczajati, ‘rozpaczać’ (rus. otczajannyj, ‘zrozpaczony’), rus. czaj, spójka niby, ‘mniemam’ (jak nasze wiem, p.), niewzna-czaj, ‘niespodzianie’, małorus. oczajdusza (od nich do nas), ‘łotr’, serb. ne czaj wisze, ‘nie czekaj więcej’, słowień. czaj, ‘czekaj’. Pień ten sam co w czas i cza-kać (czekać) (p.); por. ind. czājati, ‘obawia, strzeże się’, grec. tēros, ‘strzegący’, ‘uważający’, tēreō, ‘uważam’.
czair w 17. w., czahar, czahor, ‘zarośla’, ‘wiklina’, przez małorus. czahar z tur. czajer, ‘łąka’, z pers.
czaj, ‘herbata’, z rus.; czajnik,
