‘krasić na czerwono’; więc już pierwotni Słowianie na prarodzinie zajmywali się zbieraniem tej »koszenili« domowej, żyjącej na korzonkach ‘scleranthusa’, również czyrwcem przezywanego; korzenie wytrząsano na płachty, a poczwarki suszono; wywożono je szczególniej na Wschód i dochód bywał z tego znaczny; amerykańska koszenila, jako silniej barwiąca, zastąpiła czerwiec polski już od 16. wieku. Stąd i nazwa miesiąca czyrwca, czerwca (u Czechów czerwen; czerwenec, ‘lipiec’); wedle innych miesiąc czerwiec nazwany tak, że się w tej porze lęgnie czerw pszczół, a pszczelarstwo było jedną z najważniejszych gałęzi gospodarstwa słowiańskiego. Spór rozstrzygnie, kto ustali porę zbierania czerwca, właśnie na Mazowszu obfitego. — Obok czyrzw, istniał z innym przyrostkiem *czyrzm, o tem samem znaczeniu; od niego przymiotnik cerk. czrmĭn, ‘czerwony’, czrmnowati, ‘czerwienić’; u nas tylko w nazwach miejscowych (Czyrmin i i.) i w nazwie botanicznej czermienia. Pierwotne znaczenie czerwu i czermu było tylko ‘robak’; lit. kirmis nic innego, ale już ind. krmis obok ‘robaka’, ‘czerwiec’ oznacza i od Indów dostał się jako kirmiz do Arabów, a od nich rozszedł się na Wschodzie (tur. kyrmyzy) i Zachodzie (włos. chermisi i carmesino, carminio; franc. cramoisi i carmin), i doszedł do nas jako karmazyn, ‘materja jedwabna czerwono czerwcem polskim farbowana’, ‘szkarłat’. Koloru tego na żupanach używała tylko rodowa szlachta, więc: »jakem karmazyn«. Alkiermes (z arabskim rodzajnikiem) nazywano jeszcze w 18. wieku i ‘syrop-wódkę’, którą i cucono omdlałych. Dawną ‘maść w kartach’, czerwień, zastąpiły kiery francuskie. Częste w nazwach miejscowych: Czerwieńsk mazowiecki, a od grodów czerwieńskich, które Włodzimierz W. na Lachach zdobył, cała przyległa Ruś Czerwona nazwę otrzymała. Kolor czerwony był narodowy. Czerw, ‘robak’, utrzymał się w przymiotniku czer(w)liwy, ‘robaczliwy’: »czerliwe ze spodku«, Potocki; w biblji czyrzw (»robak«, Leopolita), w psałterzu czyrw i czyrzwiom, zawsze czyrzwiony i czyrwiony (bo zmiękczenia się jeszcze nie wyraża), ale w biblji już czyrwony, nie czyrwiony, bo nigdy inaczej nie pisane; z czyrwieńca (»z karmazynu«, Leopolita).
czesać, czeszę i czochrać (czuchrać się, obok czochać) wymieniały samogłoski; brzmiały dawniej czosać i czechrać; czosać wedle czeszę e przybrało, w czechrać ustąpiło e przed o, jak w macecha, ćwiek. Wszystko prasłowa; z wokalizacją o, p. kosa; to samo i w temże znaczeniu powszechnie; cerk. czesati, czeszą; czechrać jest tylko dalszem urobieniem od czes-, a raczej od zgrubiałego czech- (serb. czechati, ‘zrywać’, ocze(ch)nuti, ‘oderwać’) przyrostkiem -r; »który wełnę bija albo czechrze«, »wełnę czechrać« stale, czochać i czochrać się, o bydle, ‘ocierać się’. Tu i pacześ (o ‘wyczoskach’). Lit. kasti i kasyti, ‘kopać’ i ‘drapać’ (kasa, ‘kosa’, pożyczka od Rusi), grec. kseō, ‘gładzę’, ksainō, ‘czeszę’, keskeon (zdwojone), ‘pacześ’.
cześć, czci, ‘honor’, czcić, czciciel, od pnia czet (z ruchomem e, czasownik dawny cztę, ‘poważam’), przyrostkiem t’ (ć) urobione. Od
