czyszczać; »na przeczyszczenie« (stąd nazwy roślin tak działających: czyściec, czyścisz, czyścica; przeszły od nas na Ruś i do Niemców: Ziest, ‘stachys’). Prasłowo; cerk. czist, czistiti, rus. czistiliszcze, ‘czyściec’ (czeskie oczistec), nieczistaja siła (o ‘djabelstwie’), czistiec, jak i w czeskiem dawnem, ‘cyna’; prus. skistai i skistan, ‘czysto’, litew. skystas, ‘rzadki’ (o płynie), skeisti, ‘rozczyniać’, skaistas, ‘błyszczący’, p. cedzić, niem. scheiden, łac. scindo, grec. schidzō, ‘dzielę’; u nas bez s-.
czytać (czytanka, czytaniec), częstotliwe od czyść, cztę, zastąpiło je od 16. w.; czytam znaczyło dawniej ‘czytuję’, a cztę, ‘czytam’; od czyść: czytelny (nieczytelny), czytelnik, czytelnia. Pierwotne czyść, cztę, czciesz, czcie, cztą, rozkaźnik: przeczci (‘przeczytaj’), czedł (zamiast czetł, mylnie pisane wedle szedł do iść), ‘czytał’, znaczyło: 1) ‘czytać’; 2) ‘liczyć’ (czytanie nazywano od sylabizowania, t. j. od liczenia, skupiania liter, niem. lesen ‘czytać’ i ‘zbierać’); 3) ‘poważać’, p. cześć, uczta. Cztę odnachodzimy w czcienie, ‘lekcja’, czcionka, ‘litera’, czesk. cztena; w złożeniu: poczet, ‘liczba’, pocztowy, ‘szeregowiec’; uczta, p. — Pień ten stracił s- nagłosowe; nasze czysło (jeszcze w 16. wieku dla ‘liczby’ używane, dziś znane tylko u Czechów i Rusi, urobione przyrostkiem -sło od czyś-ć), lit. skaitlius (przyrostek i samogłoska nieco inne), skaityti, ‘liczyć’ i ‘czytać’, skeisti lub keisti, ‘odmieniać’, kitas, ‘inny’; łotew. szkist, ‘mniemać’, ‘zdawać się’. Bez s- w ind. czitti-, ‘myśl’, ‘zamiar’, czetati, ‘uważa’ (zdwojone: cziketati, czikitwān, ‘znający’), awest. czisti-, ‘mniemanie’, czikithwā, ‘mądry’.
czyż, czyżyk, ptak, nazwany od ćwierkania, od pnia kig-, od tego samego co i w szczygieł (od pnia skig-, bo sk- czy k- w nagłosie stale się wymieniają); nazwy obu ptaszków mają i to spólne, że obie na Śląsk między Niemców powędrowały, bo niem. Zeisig i Stieglitz (miejscowość Steglitz pod Berlinem) są pożyczkami z zachodniej Słowiańszczyzny.
da, spójka, ludowe, ‘ale’: »da ja nie pojadę.«, »nie wieliczka ta zbroja, da dobreńka«, częściej ta, zamiast tej powszechnej u innych Słowian spójki: cerkiewne da, ‘tak’, ‘ale’, ‘niech’ (da bądet, ‘niech będzie’), rusk. da, daże, ‘nawet’, najbardziej na Południu; jest jakimś przypadkiem od pnia zaimkowego do-, di- (pruskie din, ‘jego’), od którego najrozmaitsze spójki po innych językach: greck, dē i ēdē, łac. -do w quandō, dē w dēnique, ‘nakoniec’; w słowiańskiem może w de (p. gdzie). Da jako spójka może w biblji: «dal niż (zamiast daliż?) ja mogę syna mieci?«, por. ludowe: dali i to być może. — Bez znaczenia przyśpiew ludowy: da, danaż, itp.
dach, dachówka, poddasze, daszek, od 14. w., z niem. Dach (decken, p. deka), »w dachu«, psałt. (»w przykryciu«, puław., strzegący
