*per-dati (lit. parduoti) przestawiamy w pre-, prze-, Czesi i Słowianie południowi w prě-, Ruś w piere-, i ta postać wyparła każdą inną; np. *per-iti (lit. pareiti) nie istnieje (z wyjątkiem załabskiego, pereit, ale tam i perdal, ‘przedał’, nowe wyrównanie w innym kierunku, przeciwnym powszechnemu); zamiast niego jest, wedle przedać, i przeić (przejść). Nasze prze- wyparło tak dalece wszelkie pro-, że powstały nawet bezmyślności: zamiast prostowłosa (to znaczy ‘z rozpuszczonemi włosami’, albo ‘niezaczesana’) mówią w 16. wieku przestowłosa (Bielski, Petrycy i i.); więc i przeciw, przeciwko, naprzeciwko, przeciwnik, sprzeciwiać się, urobione od nieistniejącego u nas proti, czes. słowień. proti, małorus. proty, białorus. preci, łotew. pretī, ind, prati, grec. proti (pros), łac. pretium, ‘cena (zamiany)’. Dziś prze ustąpiło przed przez; zachowało się w przeto (Czech mówi: proto), przebóg (Czech: pro buoh), przecz ?, przeco ? (Czech: procz; Słowak, jak: my: preczo); ale przez wieki, aż do 17. wieku włącznie, używało się prze ciągle w znaczeniu ‘dla’: »prze marne pieniądze«, »prze tę przyczynę«, »prze imię twoje«, »prze zbawienie ludzkie«; nawet i w znaczeniu ‘na’ (»piję prze zdrowie«) i ‘przed’ (»prze cię kładę«); dalej przeń, przeć (z prze cię). We złożeniach prze- (cerk. prě-, czes. prze-) stopniuje: przemoc, przezacny, przenajświętszy. Inne znaczenia (przeliczyć, przebić, przejść) pomijam.
przebyć, przebywać (przebywawać w biblji), przebywacze, ‘mieszkańce’ (tamże), wymieniam dla słowa przebytek, ‘mieszkanie’, co już w 16. wieku ustąpiło mylnemu przybytek, znaczącemu przecież nie ‘gdzie się przebywa’, ale ‘to, co przybywa’ (»od przybytku głowa nie boli«, »z przybytkiem dnia większego«; por. przybysz, t. j. ‘przychodzień’, »rok przybyszowy«, ‘przestępny, gdzie jednego dnia przybywa’); ten błąd raz już w biblji zachodzi; u Czechów przebyt ustąpił również przed przíbytek, ‘mieszkanie’; podobnie zamiast przełbica (‘przed łbem’) od 16. wieku przyłbica.
przechyra, przechera, ‘frant, oszust’, powszechne w 16. i 17. wieku; przecherny, ‘szalbierski, zwodniczy’; por. cerk. prochyrěl, ‘podły’, do rzeczownika chyra, ‘słabość’, rus. chyryj, ‘słaby’; p. chory.
przeciw; niegdyś przymiotnik od proti (p. prze) brzmiał: protiw (jak praw od pro); sam przymiotnik w rodzaju męskim zaginął u wszystkich Słowian, ocalał w rodzaju żeńskim, cerk. protiwą, albo w nijakim, protiwo, skróconem w protiw (kaszubskie procim, już w 16. wieku), z czego u nas przeciw; p. prze.
przeć, prę, przesz, prą, szczególniej we złożeniach: podeprzeć (zamiast poprawnego podprzeć), podparł, podparty (wsparcie), podpierać, podpora, podpórka; uprzeć, uparł się, uparty, upierać się, upór, uporczywy; zapora, opora (oparcie się), napór. Prasłowo; brak nagłosowego s-: lit. spirti, ‘wierzgać’, atspara(s), ‘podpora’, spartus, ‘zwinny’, prus. spartis, ‘siła’; ind. sphurati, ‘rusza się’, grec. (a)spairō, ‘opieram się’, łac. spernere (sprētum), ‘odrzucać’, niem. spornen, ‘wierzgać’, i Sporen, ‘ostrogi’. Tak samo u wszystkich Słowian; cerk. prěti, pĭrą, podpirati, podpora.
przeć, przę, przysz, przy, to samo co poprzednie; przeniesione ze
