tatach cerkiewnych: żupan, karczmarski i kupiecki). Żupan, nieznany na Rusi, tem bardziej znany na Zachodzie i Bałkanie, to tursko-tatarska nazwa ‘urzędników chańskich’ u Awarów i Bułgarów, jak wiemy z napisów na słupach grobowych starobułgarskich i na szali złotej z Nagy S. Miklos z 9. wieku, nazwa dotąd należycie ze Wschodu nie objaśniona. Nazwa ‘wysokich dostojników’ (»wielki żupan« nad innymi; z niego serbski król urósł), w Polsce i Czechach w 12. i 13. wieku, wcześnie zeszła i na ‘wójtów’ (»żupan Wysz«, już w r. 777, nad Dunajem, jest wójtem); żupanami zwali się u Słowian nad Salą ‘kmiecie, obowiązani do służby konnej’, a u Chorwatów i Serbów żupnik ‘proboszcz’; u nich żupa (jak i w cerkiewnem) oznacza ‘opole, okręg, ziemicę’, co dowolnie przeniesiono i na Zachód, i nowsi historycy przezywali żupami ‘powiaty’ (niem. Gau). Żupanowi odpowiadała żupani, nazwa Polakom już nieznana, ale ocalała po nich u starych Prusów, supani, ‘pani’. Uległ żupan skróceniu we żpan, stąd u Węgrów spani, ‘capitanei’, w 13. wieku, a z konieczną u nich przedsuwką samogłoskową: ispan, ‘naczelnik komitatu’, niem. Gespanschaft; nasze pan, pani (p.).
żupan, ‘długa suknia męska’, noszona pod kontuszem (‘kapota’, dziś jeszcze u ludu); opasywana pasem wełnianym; biała lniana, letnia, i szara wełniana, zimowa; karmazynowa niegdyś u szlachty. Nazwa nic nie ma spólnego z awarsko-bułgarskim żupanem (p. żupa); jest to włoskie giubbone (giuppone), nazwa ‘żakietu’ i ‘kamizelki’, od giubba lub giuppa, ‘kabat, kamizelka’, co przejęte również do naszego języka w formie podwójnej: żupica (dobrze w 16. wieku znana, u Reja i i.), i jupa, jupka (to wprost z niem. Joppe) i narzeczowo i żuba. Wszystkie te nazwy (romańskie, franc. jupon, i niemieckie) pochodzą ostatecznie z arab. dżubbah (dżobbah), ‘suknia wełniana, spodnia’.
żur, niemiecka nazwa ‘kisielu’; od 15. wieku ogólne, przejęte na całym Zachodzie słowiańskim (u nas, Słowieńców, Czechów, Łużyczan), a od nas na Rusi; z niem. sür (dziś sauer), ‘kisły’.
żurzyć się, ‘troskać, gniewać się’: »niech się nikt nie żurzy«, Potocki; w psałterzu: rosżurzali, ‘rozgoryczyli’; dziś po narzeczach i szurzyć (np. kaszubskie), ale pokrewne języki dowodzą pierwotnego ż-: rus. żurit’ sia, ‘smucić się’, żurba; serb. żuriti se, ‘spieszyć’, żuran, ‘prędki’, żurba, ‘ścisk’; serb. żustar odpowiada rus. szustryj małyj, ‘zwinny’, więc różnica i zgoda sięgają głębiej.
żużel, żużle, r. 1500 żużelica, różnie pisane, i zużelica, ‘opiłki żelaza’ (»strużki«), ‘odpadki węgla’; to samo słowo znaczy u innych Słowian ‘owady brzęczące’, i ‘szkodniki, czerwie we zbożu’, i ‘mole’, np. cerk. żużel, ‘chrząszcz’, czes. żoużala, żíżela, ‘robactwo’, serb. żiżak, słowień. żiżek, ‘robactwo w ziarnie, w życie’; rus. żużżat’, ‘brzęczeć’, zachowałoby znaczenie pierwotne. Tu należy i powszechna nazwa żuk (p.).
żwawy, p. żuć.
żwir; niema drugiego słowa o równie chwiejnej postaci, bo obok żwir, żwier, jest i żarstwa, żerstwa, dziarstwo, drząstwo; serb. zwrst, rus. narzeczowe gwiersta i żerstwa; lit. żwir(g)żdai, ‘żwir’, żie(g)zdros.
