sza (Mich. 5, 2). I rzeczywiście, gdy się wypełniły czasy (Gal. 4, 4), N. Marja P., edyktem Augusta Cezara, nakazującym popis ludności, zmuszona, udała się z Nazaret (w Galilei) do Betleem, jako pochodząca z familji Dawida (Luc. 2, 1—4). Św. Józef jej towarzyszył. Nie mogąc znaleść przytułku w żadnym z domów, zmuszeni byli oboje spocząć w grocie, służącej za schronienie trzodom, na polach się paszącym. Tam wydała na świat Zbawiciela. Nie ma wątpliwości, że grota ta przez pierwsze trzy wieki dobrze była zachowaną w pamięci wiernych. Do jej zresztą zapamiętania przyczynił się najwięcej Adrjan cesarz, gdy na przekorę chrześcjanom, na tém samém miejscu, które było czczone, jako uświęcone Narodzeniem Zbawiciela, postawić kazał świątynię pogańską (Eusebius, De vita Constantini, III 26. S. Hieronymi Epistoł. 58 ad Paul.). Około r. 326 cesarzowa Helena usunęła ztąd pamiątki pogańskie, a na ich miejscu wzniosła wspaniałą świątynię (Euseb. op. c. III 41, 43), którą później cesarz Justynjan, wraz z wielu innemi budowlami świętemi, naprawił (Procopius, De aedific. Justin. V 9). Od wieku więc IV stało się Betleem celem pobożnych pielgrzymek z całego świata, miejscem czczoném nawet przez mahometan [1]. Nie ma zaś najmniejszego powodu do powątpiewania o tożsamości groty Narodzenia z miejscem, na którém stoi kościół. Cf. Historisch-politische Blätter, München 1856 s. 275... Krzyżowcy, przed zdobyciem Jerozolimy, zajęli najprzód Betleem, a na ich prośbę Paschalis II, Pap., w. r. 1110 erygował tu biskupstwo, które zdaje się nie egzystowało dłużej, jak do końca XIV w. (Le Quien, Oriens Christ. III 1269...). Po odejściu krzyżowców, było nieraz Betleem wystawione na najazdy plemion saraceńskich w XIII w. (Ob. Fr. Jos. Gehlen, Wallfahrt nach Bethlehem u. Hebron, Münster 1846 s. 50...). Dziś nazywa się u Arabów Beit-el-Lahm (dom mięsa) i leży o 2 blisko mile nasze (2 godziny drogi) od Jerozolimy (co odpowiada 6 milom rzymskim). Zdaleka przyjemny przedstawia widok: w dole żyzne pola, a na wzgórzu miasto wśród winnic i drzew oliwnych. Lecz wszedłszy do niego, widać ulice wązkie i brudne (jak zwykle na wschodzie), a wiele mieszkań leży w gruzach; niektóre rodziny mieszczą się w grotach. Do r. 1834 Turcy mieli tu oddzielną część miasta; lecz, w skutek ich buntu, kazał ją zburzyć Ibrahim pasza. W r. 1848 liczyło Betleem 3,000 dusz; w tej liczbie była półowa katolików, 1,000 greków, 100 ormjan, reszta arabów (Mislin, Les saints lieux III 324). Kościół na grocie Narodzenia nosi tytuł N. Marji Panny, zbudowany w formie krzyża łacińskiego. Obszerna nawa, czterema rzędami kolumn jest podzieloną na 5 części. Cały kościół należał kiedyś do łacinników, lecz grecy zajęli dawny chór i oddzielili murem od nawy; ta zaś pozostała przy łacinnikach i ormjanach. W lewém ramieniu owego krzyża mają swe ołtarze maronici i koptowie. Na środku kościoła niegdyś wznosiła się wielka srebrna gwiazda, z napisem: Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est (Tu z Marji Dziewicy narodził się Jezus Chrystus), lecz wzięli ją grecy w r. 1847, w zamiarze wypędzenia ła-
- ↑ Według podań arabskich historyków (ap. Gratz, Schauplatz d. heil. Schr. § 155), w r. 637 nawiedził to miasto kalif Omar; później Abdallah ben Amru posyłał oliwę do lamp, palących się przy grocie Narodzenia.
