Strona:PWM Moniuszko Stanisław 3.jpg

Lata 1847–57 w życiu M. można określić jako czas wyczekiwania na wieści z Warszawy dot. możliwości wystawienia Halki (korespondencja z J. Sikorskim i in. osobami), na przesyłki nutowe i książkowe, na prasę. Z roku na rok powiększała się rodzina (10 dzieci), którą M. otaczał niezwykłą troską; dni powszednie wypełnione były zajęciami, jakie pociągała za sobą praca organisty, udzielaniem lekcji muzyki, urządzaniem koncertów oraz kierowaniem zał. 6 XI 1854 z własnej inicjatywy Tow. św. Cecylii w celu szerzenia „dobrej i poważnej muzyki” (Notatnik wileński). Nadal komponował operetki (Pobór rekrutów), opery kom. (Jawnuta, Bettly), muzykę do sztuk teatr. i pieśni (nast. śpiewniki: III 1851, IV 1855, także 2 wyd. I i II), ale przede wszystkim kantaty (Milda, Nijoła, Widma) i utwory rel. (Litanie ostrobramskie, Pienia żałobne, oprac. pieśni rel.). Ten stabilny, „mrówczy” tryb życia przerwały wydarzenia większej miary: scen. premiera Halki w Wilnie (28 II 1854) oraz 2 podróże do Petersburga; pierwsza 1849 zaowocowała prezentacją uwertury Bajka i kantaty Milda na dwóch koncertach (26 III, 9 IV), następna 1856 wielkim sukcesem kompoz. (20 III), nawiązaniem kontaktu z firmą wydawn. A. Büttnera i zawarciem znajomości z A. Sierowem (1858 obszerny art. о IV Śpiewniku domowym). Rok 1857 był zapowiedzią zmian, jakie wkrótce miały nastąpić w życiu kompozytora. Po ukazaniu się wzmianek w prasie warsz. o projektowanym wyst. Halki M. nawiązał korespondencję z Wolskim i dyryg. J. Quattrinim, domagając się współuczestnictwa w próbach ze względu na konieczność wprowadzenia zmian w operze po 10 latach „nieustannych, pilnych studiów” (list do Quattriniego z 4 VI 1857); dwukrotnie przebywał w Warszawie (14 VII-pocz. VIII, 16-28 XI), komponował „uzupełnienia”, zrobił wyciąg fort., korygował instrumentację, pozostając w kontakcie z librecistą i wykonawcami pracował intensywnie nad nową wersją opery, tym razem 4-aktowej.
Premiera Halki w Teatrze Wielkim 1 I 1858 pod dyr. J. Quattriniego z udziałem czołowych artystów (P. Rivoli, J. Dobrski, A. Ziółkowski) — wielki sukces kompozytora — spowodowała przełom w życiu М.; wreszcie został dostrzeżony jego talent. Zaczęli zgłaszać się do niego wydawcy, Dyrekcja Teatrów Warszawskich zamówiła 1-akt. operę, a z dniem 15 VIII powierzyła mu stanowisko dyr. (tj. naczelnego dyryg.) opery warsz.; M. Kalergis zorganizowała koncert, by uzyskać fundusze na wyjazd M. do Paryża — ówczesnego centrum sztuki operowej. 15 V kompozytor wyruszył w podróż (dokładnie relacjonowaną w listach do żony i córki, Listy nr 281–288), zatrzymując się przez tydzień w Krakowie, gdzie wzruszyły go zabytki przypominające świetność hist. Polski i gdzie nawiązał znajomość z A. Grabowskim, K.K. Wójcickim, M.M. Mioduszewskim i in. Trasa podróży wiodła przez Berlin, Pragę (tu poznał Smetanę), Drezno, Lipsk (właśnie wyd. został V Śpiewnik domowy), Weimar (wizyta u Liszta), Moguncję, Kolonię. Ponad 2-miesięczny pobyt w Paryżu (od 15 VI) spędził na zwiedzaniu miasta w towarzystwie J. Karłowicza, słuchaniu oper i oglądaniu sztuk teatr., komponowaniu opery Flis, której premiera odbyła się 24 IX pod dyr. M. (debiut dyryg. na scenie Teatru Wielkiego). 2 XI 1858 M. z całą rodziną przeniósł się do Warszawy; rozstanie — po 18 latach — z środowiskiem wileńskim i stronami rodzinnymi było dlań ciężkim przeżyciem.
Od 1859 sytuacja życiowa M. zmieniła się radykalnie; z prowincjonalnego organisty awansował na dyryg. jedynej wówczas na pol. ziemiach sceny operowej teatru o silnej tradycji narod. (W. Bogusławski, K. Kurpiński), miał teraz do dyspozycji profesjonalny zespół muz. i dużą scenę, mógł wreszcie prezentować swoją muzykę; w ciągu jednego roku stał się sławny, znalazł się w centrum zainteresowania prasy z okazji premier operowych, pierwszych wykonań utworów napisanych dawniej, kolejnych wyst. Halki, wydań komp., repertuaru operowego w Teatrze Wielkim. Komponował szybko, zasypany zamówieniami i przynaglany terminami; tworząc utw. o większych rozmiarach (opery, kantaty, msze), równolegle pisał muzykę do sztuk teatr. i balet., przygotowując wyst. oper in. kompozytorów dopisywał recytatywy (np. do Spiżowego konia F. Aubera i Les rendez-vous bourgeois N. Isouarda), opracowywał instrumentację i partie wok. przystosowując je do możliwości zespołu operowego, którym kierował, dla celów wydawn. pisał wyciągi fort. całych oper lub wybranych z nich utw. W okresie warszawskim powstały opery: Hrabina (1859), Verbum nobile (1860), Straszny dwór (1862), Paria (1869), kantata Sonety krymskie (1868) i ballada Pani Twardowska (1869) — najsławniejsze dzieła M.; ponadto wykonane zostały w Warszawie wcześniejsze kantaty: Widma, Milda (z nowym tekstem Kraszewskiego) i Nijoła oraz operetka Jawnuta; na koncercie kompoz. (16 XII 1860) M. przedstawił fragm. z oper, nad