Całość politycznych stosunków rzpltej wewnątrz kraju niewesoła, dla braku wszelkiego programu, wszelkiej dodatniej akcyi ze strony sejmów, dla „opicia się wolnością i duchowej otyłości narodu“, dla braku inicyatywy, energii, zręczności ze strony króla fatalna nawet — na zewnątrz jednak przedstawiała się świetnie, chwilami imponująco i czyniła Polskę zawsze jeszcze wielkiem, potężnem mocarstwem Europy. Zasługa to króla Zygmunta, który w obec papieża, cesarza i dworów europejskich umiał wysoko dzierżeć powagę monarszą, nigdy jej gwałtownością, nietaktem nie popsuł ani poniżył, a uczciwością swej polityki, życiem swem prywatnem, czystem i pełnem cnót chrześcijańskich, obcym i swoim szanować się kazał. Zasługa to wielkich wodzów, iście chrześcijańskich rycerzy: Zamojskich, Chodkiewiczów, Żółkiewskich, Koniecpolskich, Potockich i odniesionych przez nich zwycięstw, które, jak kircholmskie i kluszyńskie w podziw, albo jak chocimskie w uwielbienie wdzięczności wprawiały Europę, drżącą zawsze przed Turcyą i tylekroć przez nie bitą. Przybyły też Polsce obszerne kawały ziemi za Dnieprem, które gorączkowa kolonizacya w bogatą krainę, w osobne niemal królestwo przeistaczała.
„Upicie się wolnością szlachecką“ przygotowało ruinę mieszczaństwu. Początek do tej ruiny dały ustawy sejmowe z czasów jagiellońskich. Niemądre te prawa przeciw miastom, o których w tomie I, rozdz. I, §. 6 obszernie mówiłem, musiały nieodproszoną loiką przyczyn i skutków sprowadzić z czasem ich upadek. Zapewniła sobie szlachta niemi taniość towaru krajowego, łatwość nabycia towaru zagranicznego a zbytu ziemnych i leśnych swych płodów. Rolniczy interes, spotęgowany kolonizacya wschodnich prowincyj, zapewnione mając najszybsze spieniężenie drogą wywozowego wolnego handlu i łatwej zamiany na zbytkowne produkty Zachodu, podkopać musiał krajowy handel i przemysł; obcy
A więc prawie wszystko do zrobienia jeszcze. Skoro choć część tego się zrobi, zmaleje znacznie wina i odpowiedzialność Zygmunta III za błędy i niepowodzenia jego rządów.
