Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny)/O gamach

<<< Dane tekstu >>>
Autor Bolesław Raczyński
Tytuł Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny)
Wydawca Księgarnia S.A. Krzyżanowski
Data wyd. 1911
Druk Drukamia Uniwersytetu Jagiellońskiego
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Cały tekst
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
ROZDZIAŁ V.
O gamach.

Szereg tonów, w pewnym stałym stosunku względem siebie zostających, nazywamy gamą.
Tonów tych jest siedem i każdy stanowi stopień gamy.
Stopni mamy w gamie VII, ósmy jest powtórzeniem w oktawie pierwszego.
Każden stopień może być wyjściem, (t. z. pierwszym stopniem) dla nowej gamy.
Im kultura muzyczna jakiegoś narodu niższa, tem więcej w użyciu rozmaitych gam.
Europejska muzyka (z wyjątkiem ludowej niektórych narodów), rozróżnia dwa rodzaje gam: durowe i molowe.
Te dwa zasadnicze rodzaje gam mają pewne odmiany.
Gamy durowe i molowe powstały z gam kościelnych, a te z greckich.
Gama jońska (grecka) jest jednakowa z gamą c-dur, frygijska zaś w odległościach równa się jońskiej.

Jońska. Frygijska.

Jońska wznosi się, frygijska ma charakter opadający i jest utworzona jakby dla dopełnienia jońskiej.
Między I i II stopniem w obu gamach jest odległość całego tonu.
»II i III»»»»»»»»
»III i IV»»»»»»półtonu
»IV i V»»»»»»całego tonu
»V i VI»»»»»»»»
»VI i VII»»»»»»»»
»VII i I»»»»»»półtonu.
Dopełnieniem gamy od c do c¹ jest gama aa¹ z podwyższonym chromatycznie siódmym stopniem. Podwyższanie VII stopnia w gamach molowych stało się prawem.
Dopiero w nowszych czasach zaczęto upodabniać stopnie gam molowych i durowych.
Podniesienie VII stopnia w mol upodobniono przez obniżenie VI stopnia w dur.
Rodzaje gam: 1. Czysta c-dur, czysta a-mol:

2. Harmoniczne c-dur i a-mol.

Sekundy zwiększone (półtoratonu) as-h, f-gis, tworzą w szeregu tonów gamy rysę, chcąc uniknąć sekund zwiększonych, utworzono trzeci rodzaj gam, melodyjnych.

Melodyjne c-dur i a-mol.
Durowe melodyjne w górę, pozostają czystemi, w dół opadające mają VII i VI stopień obniżone. Molowe melodyjne w górę, mają VI i VII stopień podwyższone, opadające są czyste mol. Jak od tonu c i a możemy od każdego tonu tworzyć gamy, podobne podanym wyżej wzorom.

Odległości tonów całych i półtonów muszą być zachowane na tych stopniach, co w gamach zaczynających się od C i a.
Gamy te są typami i przedstawiają się co do odległości poszczególnych stopni następująco:
Od c—d, ton cały, d—e, cały e—f, półton, f—g, cały g—a cały, a—h cały, h—c półton. Zatem między III—IV VII—I (VIII) mamy półtony.
Od a—h cały, h—c półton, c—d cały, d—e cały, e—f półton, f—g cały, g—a cały. Zatem między stopniami II—III, i V—VI, mamy półtony (w gamie czystej); w harmonicznej między II—III V—VI i VII—I (VIII); w melodyjnej między II—III i VII—I (VIII).
Jeżeli gamę zaczniemy n. p. od tonu »e«, to musimy utrzymać oddalenie stopni wskazane w typie.
Wypadnie wtedy podnieść niektóre stopnie, aby uzyskać potrzebne odległości.

Zamiast przy każdej nucie, osobno pisać krzyżyki, możemy te cztery krzyżyki wypisać na początku pięciolinii.

Gamy ze względu na ilość przybywających znaków tworzymy na podstawie pokrewieństwa kwint. (C-dur niema znaku, kwinta w górę od c jest g) G-dur ma 1 ♯. Kwinta od g — d = 2 i t. d. W dół od c kwintami, będziemy mieć gamy durowe z bemolami. Kwinta od c w dół f, F-dur = 1♭, kwinta od f w dół, b = 2♭ i t. d. Molowe gamy znajdziemy, szukając od »a« kwintami w górę krzyżykowe, w dół bemolowe.

Tabela gam.
C-dur czysta

C-dur harmoniczna

C-dur melodyjna

G-dur czysta

G-dur harmoniczna
G-dur melodyjna

D-dur czysta

D-dur harmoniczna

D-dur melodyjna

A-dur czysta

A-dur harmoniczna

A-dur melodyjna

E-dur czysta

E-dur harmoniczna

E-dur melodyjna
H-dur czysta

H-dur harmoniczna

H-dur melodyjna

Fis-dur czysta

Fis-dur harmoniczna

Fis-dur melodyjna

Cis-dur czysta

Cis-dur harmoniczna

Cis-dur melodyjna



Więcej jak siedmiu znaków chromatycznych w praktyce nie używamy. Mamy siedm stopni gamy, skoro wszystkie siedm podwyższyliśmy lub obniżyli, chromatyka pojedynczymi znakami kończy się.

(C-dur jak na początku.)
F-dur czysta

F-dur harmoniczna

F-dur melodyjna

B-dur czysta

B-dur harmoniczna
B-dur melodyjna

Es-dur czysta

Es-dur harmoniczna

Es-dur melodyjna

As-dur czysta

As-dur harmoniczna

As-dur melodyjna

Des-dur czysta

Des-dur harmoniczna

Des-dur melodyjna
Ges-dur czysta

Ges-dur harmoniczna

Ges-dur melodyjna

Ces-dur czysta

Ces-dur harmoniczna

Ces-dur melodyjna



Tak jak gamy durowe, tworzymy molowe na podstawie pokrewieństwa kwint.

a-mol czysta

a-mol harmoniczna

a-mol melodyjna

e-mol czysta

e-mol harmoniczna

e-mol melodyjna

h-mol czysta

h-mol harmoniczna

h-mol melodyjna
fis-mol czysta

fis-mol harmoniczna

fis-mol melodyjna

cis-mol czysta

cis-mol harmoniczna

cis-mol melodyjna

gis-mol czysta

gis-mol harmoniczna

gis-mol melodyjna
dis-mol czysta

dis-mol harmoniczna

dis-mol melodyjna

ais-mol czysta

ais-mol harmoniczna

ais-mol melodyjna



(a-mol jak na początku)
d-mol czysta

d-mol harmoniczna

d-mol melodyjna

g-mol czysta

g-mol harmoniczna

g-mol melodyjna

c-mol czysta

c-mol harmoniczna

c-mol melodyjna
f-mol czysta

f-mol harmoniczna

f-mol melodyjna

b-mol czysta

b-mol harmoniczna

b-mol melodyjna

es-mol czysta

es-mol harmoniczna

es-mol melodyjna
as-mol czysta

as-mol harmoniczna

as-mol melodyjna



Gama durowa da się podzielić na dwie równe części, czyli tak zwane tetrahordy.

I II III IV   V
(I)
VI
(II)
VII
(III)
I
(IV)
 


W obu częściach gamy, między stopniem III i IV VII i I (III i IV) są półtony.
Stopnie gam nazywamy: I toniką, V dominantą, IV poddominantą, VII nutą charakterystyczną, lub prowadzącą.
Zasadnicze gamy C-dur i a-mol powstały z gam kościelnych, a kościelne z greckich.
Greckich gam znamy sześć głównych, czyli autentycznych i sześć pobocznych czyli plagalnych.
Plagalne zaczynają się od dominanty autentycznych a określamy je przez dodanie słowa »hypo« do nazwy gamy autentycznej.

Autentyczne: Plagalne:
Jońska: c, d, e, f, g, a, h, c. Hypojońska: g, a, h, c, d, e, f, g.
Dorycka: d, e, f, g, a, h, c, d. Hypodorycka: a, h, c, d, e, f, g, a.
Frygijska: e, f, g, a, h, c, d, e. Hypofrygijska: h, c, d, e, f, g, a, h.
Lydijska: f, g, a, h, c, d, e, f. Hypolidijska: c, d, e, f, g, a, h, c.
Mixolidijska: g, a, h, c, d, e, f, g. Hypomixolidijska: d, e, f, g, a, h, c, d.
Eolska: a, h, c, d, e, f, g, a. Hypoeolska: e, f, g, a, h, c, d, e.

Podział gam greckich na autentyczne i hypo, nie jest czysto teoretycznym, zewnętrznym podziałem, lecz ma zastosowanie w praktyce.
Niżej zestawione dwa chorały okazują dobitnie, że pierwszy (a) jest w gamie jońskiej, drugi (b) w hypojońskiej.

a)


W nowej literaturze muzycznej znajdują się też motywy w gamach plagalnych pisane (n. p. Beethovena z IX symfonii (D-dur plagalne).


Dla nas gamy kościelne, są waryantami duru i molu.
Jońska równa się naszej C-dur; Lydijska, F-dur ze zwiększoną kwartą; Mixolidijska, G-dur z małą septimą; Dorycka, d-mol z wielką sektą i t. d.
Mimo, że posiadamy dwa rodzaje gam, dur i mol, możemy przez waryacye tychże i przez transpozycyę, w prowadzając w kompozycyi gamę, nadać jej więcej barwy, niźli byli w stanie czynić starożytni kompozytorowie, mimo używania większej ilości gam.
Jeżeli stopnie gamy wypełnimy półtonami, otrzymamy gamę chromatyczną.
Postępując w górę gamy podwyższamy niższe nuty gamy (krzyżykami), opadając obniżamy wyższe (bemolami). Naturalne półtony pozostają nienaruszone.

C-dur

Cis-dur

b-mol





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Bolesław Raczyński.