Encyklopedia Muzyczna PWM/Szymanowski Karol
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedia Muzyczna PWM |
| Wydawca | Polskie Wydawnictwo Muzyczna |
| Data wyd. | 1979-2012 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Szymanowski, Korwin, Karol Maciej, *3 X (21 IX) 1882 Tymoszówka (Ukraina, dawna gub. kijowska, pow. czehryński), †29 III 1937 Lozanna, pol. kompozytor. Pochodził z rodziny szlacheckiej, osiadłej na Ukrainie od XVIII w. Jego ojciec, Stanisław Bonawentura Marian (1842–1905), był właścicielem majątku Orłowa Bałka (dawna gub. chersońska), zaś wieś Tymoszówkę odziedziczył po swym ojcu, Feliksie (†1889), stając się jednym z czterech jej właścicieli. Rodzina matki, Dominiki Teodory Anny Taube (1853–1943), pochodziła z Kurlandii, ale od XIX w. mieszkała na Ukrainie. Sz. ochrzczony został w kościele rzym.-kat. w Śmile 2 XI (21 X) 1882. Wzrastał w środowisku o niezwykle wysokiej kulturze umysłowej i artyst., kultywującym polskie tradycje patriot., a zarazem otwartym na nowe zjawiska w zakresie nauki i sztuki. Ojciec jego grał na fort. i wioloncz., interesował się matematyką i astronomią w równym stopniu jak literaturą. Rodzeństwo Sz. również objawiało zdolności artyst.: Anna, zwana Nulą (1875–1951) malowała, Feliks (1879–1934) był utalentowanym pianistą, Stanisława została sławną śpiewaczką, a najmłodsza Zofia (1893?–1946, zam. Grzybowska), autorka książki o rodzinnej Tymoszówce (Opowieść o naszym domu), pisała wiersze oraz tłumaczyła na jęz. francuski teksty pieśni brata.
Naukę gry na fort. Sz. rozpoczął ok. 1889 pod kier. ojca. Na rozwój talentu kompoz. i zainteresowań humanistycznych Sz. oddziałały silnie kontakty z rodzinami Blumenfeldów i Neuhausów; podobnie jak rodzeństwo uczył się w szkole muz. G. Neuhausa i jego żony Marty (zw. Olgą), siostry F. Blumenfelda. Komponować zaczął ok. 1896, jednak jego młodzieńcze utwory (pieśni, opery Złocisty szczyt i Roland) nie zachowały się. Jedynie wybrane preludia fort. zostały 1906 opublikowane jako op. 1. Po maturze zdanej 1901 w Szk. Realnej Samorządu Ziemskiego w Elizawetgradzie (obec. Kirowohrad) Sz. nie podjął regularnych studiów muz. Jesienią 1901 przyjechał do Warszawy i do 1904 pobierał prywatne lekcje harm. u M. Zawirskiego oraz kontrapunktu i komp. u Z. Noskowskiego. Dały mu one solidne podstawy warsztatowe, zabrakło jednak między uczniem a nauczycielem bliższej więzi duchowej i wspólnych celów artyst., toteż zapewne z tych względów Sz. zrezygnował z końcowego kursu instrumentacji. Istotne znaczenie w rozwoju jego kariery kompoz. miało założenie latem 1905 w Berlinie Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich przez G. Fitelberga, L. Różyckiego i A. Szelutę, przy poparciu finansowym Władysława ks. Lubomirskiego. Nieobecny wówczas w Berlinie Sz. został dokooptowany do Spółki, a Fitelberga poznał osobiście dopiero w I 1906. Celem Spółki miało być wydawanie utworów młodych twórców pol. oraz organizacja koncertów nowej muzyki pol. Pierwsze koncerty w Warszawie (6 i 9 II 1906, 19 IV 1907) i w Berlinie (30 III 1906 i 21 III 1907) zwróciły uwagę świata muzycznego na młodych kompozytorów, którzy od początku spotykali się tyleż z entuzjastycznym przyjęciem (m.in. Z. Jachimeckiego i A. Chybińskiego), co z ostrą krytyką (np. A. Polińskiego, który w „Kurierze Warszawskim” z 22 IV 1907 zarzucał im naśladowanie wzorów R. Wagnera i R. Straussa oraz brak elementów narod.). Sz., szybko uznany za najzdolniejszego z grupy nazwanej Młodą Polską w muzyce, znalazł wybitnych wykonawców swoich utworów w osobach P. Kochańskiego, A. Rubinsteina, S. Szymanowskiej i G. Fitelberga. Jego renomę utrwaliły nagrody na konkursach kompoz.: 1903 w Warszawie wyróżnienie za Sześć preludiów (nr 1, 3, 5, 7, 9 z op. 1 i nie umieszczone w tym zbiorze Preludium cis-moll), 1909 jedna z 10 nagród na konkursie w Berlinie za Preludium i fugę, 1910 we Lwowie I nagroda za I Sonatę fortepianową.
W l. 1911–13 Sz. często przebywał w Wiedniu, a nawet przez pół roku mieszkał tam razem z G. Fitelbergiem, który 1912–13 był dyryg. w Hofoper. 18 I 1912 odbył się pierwszy koncert kompoz. Sz. w Wiedniu, na którym wykonano II Symfonię op. 19 i II Sonatę fortepianową op. 21; 31 III tegoż roku zawarł 10-letni kontrakt wydawniczy z firmą Universal Edition. Lato i jesień kompozytor spędzał w Tymoszówce na pracy kompoz. Pod koniec III 1914 Sz. razem z S. Spiessem odbył podróż do Włoch, na Sycylię i do pn. Afryki (Algier, Biskra, Tunis); w drodze powrotnej zatrzymał się w Rzymie, potem w Paryżu (na zaproszenie kompozytora Ch. Cuvilliera), a między 28 V i 27 VII 1914 przebywał w Londynie. Na skutek napiętej sytuacji międzynarod. po zamordowaniu w Sarajewie austr. następcy tronu, Sz. zrezygnował z zaplanowanego wyjazdu do Szwajcarii do I.J. Paderewskiego i powrócił przez Berlin do Warszawy, a stamtąd przez Kijów do Tymoszówki.
W latach I wojny świat., odcięty od kontaktów z Europą, Sz. przebywał w miesiącach letnich w Tymoszówce, zaś późną jesienią i zimą wyjeżdżał do Kijowa, Moskwy i Piotrogrodu, gdzie poznał wielu wybitnych muzyków, m.in. S. Prokofiewa i A. Silotiego, który planował wykonanie jego III Symfonii „Pieśń o nocy”. W Tymoszówce dużo czasu poświęcał kompozytor lekturom dzieł filoz. i lit. — studiował Platona, F.W. Nietzschego, H. Bergsona, H. Taine'a, O. Wilde'a, W. Patera, T. Zielińskiego, W. Iwanowa, J. Burckhardta i in. Okres niezwykłego pobudzenia intelektualnego zaowocował eksplozją twórczą; poza licznymi nowymi dziełami muz. powstały wówczas jego próby lit. (powieść Efebos, wiersze). Traktowane jako sfera najzupełniej prywatna, pozwoliły mu wszakże rozstrzygnąć moralne niepokoje i zwerbalizować w formie artyst. własną postawę wobec sztuki, życia i miłości. Spotkanie z młodym gimnazjalistą, Borysem Kochno (poetą, później współpracownikiem S. Diagilewa), ugruntowało w tym czasie ostatecznie homoerotyczną orientację Sz.; nie przypadkiem największy ocalały fragment Efebosa (przetłumaczony przez kompozytora na ros.) zachował się właśnie u B. Kochna w Paryżu. Pisany w latach 1917–19 Efebos pozwolił kompozytorowi stworzyć sobie „iluzję życia” w najtrudniejszym okresie walk rewolucyjnych na Ukrainie. Po rewolucji lutowej 1917 władzę sprawowała Centralna Rada, dążąca do autonomii Ukrainy. Niepewna sytuacja polit., zwłaszcza coraz częstsze pogromy i rabunki, dokonywane przez zbolszewizowane oddziały żołnierzy, spowodowały, że rodzina Sz. w połowie X 1917 przeniosła się do Elizawetgradu. Pod koniec I 1918 wojska sowieckie zajęły Kijów i Elizawetgrad; dwór w Tymoszówce został splądrowany i zniszczony. Po pokoju brzeskim (3 III 1918), gdy Ukrainę zajęły wojska austro-niem., nastąpił okres względnego spokoju. Wtedy właśnie, latem 1918, powstały pierwsze pomysły opery Król Roger, a 27 X Sz. przesłał J. Iwaszkiewiczowi do Warszawy zarys libretta. W tym czasie przyjaciele Sz. — S. Spiess i A. Iwański — wyjechali do Warszawy, lecz on sam nie zdecydował się jeszcze na ten krok. Tymczasem po zakończeniu wojny i wycofaniu się wojsk niem. z Ukrainy, w XI 1918 nastały bolszewickie rządy S. Petlury i W. Winiczenki; w II–III 1919 Armia Czerwona zajęła Kijów, 10 III proklamowano Ukraińską SRR. Sz. zmuszony był wówczas do podjęcia pracy w Ludowym Komisariacie Oświaty w dziale upowszechnienia kultury i wraz z H. Neuhausem organizował koncerty-mityngi. Dopiero po przejęciu władzy przez gen. A. Denikina Szymanowscy mogli wyjechać do Polski; Feliks Sz. wyruszył 15 X, Sz. wraz z A. Taubem, jego matką i siostrą przybyli do Warszawy 24 XII. Matka Sz. i dwie siostry, Nula i Zofia, dołączyły kilka miesięcy później.
Po przyjeździe do Warszawy w życiu Sz. zaszły zasadnicze zmiany. Z utratą Tymoszówki rodzina pozbawiona została stałych źródeł utrzymania; troska o zapewnienie jej bytu zmuszała kompozytora do podejmowania różnych zajęć zarobkowych. Poza działalnością kompoz. i koncert. włączył się w prace nad kształtowaniem kultury w odrodzonym kraju. Od 1920 publikował artykuły w czasopismach, polemizując ze swymi antagonistami, P. Rytlem i S. Niewiadomskim (My splendid isolation i Opuszczę skalny mój szaniec). W V 1920 otrzymał zamówienie od dyrekcji Teatru Polskiego w Warszawie na napisanie pantomimy Mandragora, wyst. 15 VI tego r. jako zakończenie komedii Moliera Mieszczanin szlachcicem. W X 1920 wyjechał do Wiednia, Paryża i Londynu w charakterze delegata Biura Propagandy Zagranicznej. Jednakże w połowie I 1921 zrezygnował z tej misji i wraz z A. Rubinsteinem oraz Zofią i Pawłem Kochańskimi wyruszył w podróż do Stanów Zjedn., najpierw do N. Jorku, a stamtąd na Florydę, i na Kubę. W drodze powrotnej w V 1921 spotkał się w Paryżu ze Strawińskim i z S. Diagilewem, a 28 V był obecny na przedstawieniu Święta wiosny. Po powrocie do Polski Sz. czasowo wynajął mieszkanie w Bydgoszczy, gdzie również zamieszkała jego siostra Stanisława z mężem, Stefanem Bartoszewiczem, córką Aliną i matką. W IX 1921 Sz. wyjechał w nast. podróż do N. Jorku; 20 I 1922 odbyła się tam amer. premiera Mandragory, a także świat. prawyk. Słopiewni. W drodze powrotnej w III–IV zatrzymał się w Paryżu. Podróże po Europie i Stanach Zjedn. przyczyniły się do wejścia muzyki Sz. na światowe estrady koncert. Kompozytor nie zdecydował się jednak na pozostanie za granicą; podobnie zresztą pod koniec 1926 odpowiedział odmownie na propozycję J. Marxa dot. objęcia stanowiska dyrektora konserw. w Kairze. Lata 1922–26 przyniosły kolejne koncerty kompoz. i wykonania utworów Sz. w Polsce i za granicą, m.in. 13 V 1922 odbyła się premiera Hagith w Teatrze Wielkim w Warszawie, a 12 IV 1923 opera ta została też wystawiona w Darmstadcie w Hessisches Landestheater. W 1924 Sz. został przewodn. nowo ukonstytuowanej sekcji pol. MTMW, a na początku 1926 wziął udział w jury IV Festiwalu MTMW w Winterthur.
Od IX 1924 Sz. mieszkał w Warszawie przy ul. Nowy Świat 47. Wiele czasu spędzał jednak w Zakopanem, gdzie kontaktował się z J. Zborowskim (kustoszem Muzeum Tatrzańskiego), A. Chybińskim, S. Mierczyńskim, S.I. Witkiewiczem, Rytardami, A. Zamoyskim, Stryjeńskimi oraz góralami; poznawał folklor podhalański, który silnie zaważył na jego nowej twórczości. Wielkim ciosem była dla Sz. i całej rodziny tragiczna śmierć jego siostrzenicy, Aliny Bartoszewiczówny (23 I 1925); to smutne wydarzenie spowodowało, iż zamiast zamówionego 1924 przez adwokata, dra Bronisława Krystalla, rekwiem, poświęconego pamięci jego zmarłej żony, Sz. zaczął komponować Stabat Mater (partytura została ukończona 2 III 1926 i przekazana Krystallowi). Prapremiera Króla Rogera 19 VI 1926 w Teatrze Wielkim w Warszawie pod dyr. E. Młynarskiego była wielkim sukcesem kompozytora, choć recenzje (nawet te pochlebne) niezbyt głęboko, a czasem wręcz fałszywie interpretowały wymowę dzieła, tak iż Sz. poczuł się zobowiązany do wyjaśnień, planując artykuł W obronie ideologii „Króla Rogera”; napisał jednak tylko parę wstępnych zdań. Zarzucano dziełu brak „nerwu dramatycznego”, niejasność symboliki i nieprzystawalność tematu do współcz. rzeczywistości polskiej (J. Kaden-Bandrowski, P. Rytel, S. Niewiadomski). Wystawienie opery w Duisburgu 28 X 1928, choć udane od strony wykonawczej i inscenizacyjnej, spotkało się z protestami organizacji nacjonalistów niem. — Stahlhelm.
Sztuka Sz. w Polsce lat dwudziestych wciąż wydawała się nazbyt nowoczesna, „dysonansowa”, „futurystyczna” i „wyniosła”, co powodowało, że nawet jego styl narod. nie był zrozumiany przez grupę krytyków z obozu Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Popierali go natomiast krytycy (m.in. A. Chybiński, J. Iwaszkiewicz, M. Gliński, Z. Drzewiecki) skupieni wokół miesięcznika „Muzyka”, także „Wiadomości Literackich”, a potem „Muzyki Polskiej”. W 1927 ukazała się pierwsza monografia Sz. pióra Z. Jachimeckiego, a w latach 30. artykuły muzykol. o twórczości i problemach stylu, autorstwa S. Barbaga, J. Freiheitera, S. Łobaczewskiej i J.M. Chomińskiego. W 1927 Sz. przyjął funkcję dyr. Konserwatorium Warszawskiego; propozycja ta pojawiła się w momencie, gdy były dyrektor H. Melcer wraz z członkami Rady Pedagogicznej podali się do dymisji. Nominacja Sz. łączyła się z przeprowadzeniem reform organizacyjnych i merytorycznych, polegających przede wszystkim na unowocześnieniu programów nauczania i zrównaniu ich z poziomem europejskim. Sz. objął klasę komp., ale uczniów miał niewielu (I. Sternicka-Niekraszowa, K. Jurdziński, B. Szabelski). Ani pedagogika muz., ani tym bardziej zarządzanie uczelnią nie odpowiadały naturze kompozytora, a jego intencje nie zostały należycie zrozumiane przez środowisko muz., o czym świadczą polemiki prasowe z lat 1928–31. Choroba zmusiła Sz. do rezygnacji 1929 ze stanowiska (oficjalnie zwolniony 31 VIII 1929). Wyjeżdżał dwukrotnie na kurację do Edlach, a 26 VIII 1929 po rozpoznaniu gruźlicy płuc znalazł się w sanatorium w Davos. Mianowany profesorem po nadaniu uczelni statusu szkoły wyższej został jednak w roku akademickim 1930/31 jej pierwszym rektorem. Już w 1931/32 zachował jedynie urząd prorektora, a po powrocie do dawnej struktury konserwatorium podał się w III 1932 wraz z in. profesorami do dymisji (dymisja przyjęta 1 V 1932). Pomimo niepowodzenia jego działalność pozostawiła trwały ślad w dziejach konserw. — wystarczył ten krótki okres, by stał się duchowym przywódcą młodych kompozytorów, którzy popierali jego reformy i orientację estetyczną.
W latach 20. i 30. muzyka Sz. zdobyła szeroki rozgłos; jego utwory były wykonywane na estradach świat. przez czołowych solistów (A. Rubinsteina, H. Neuhausa, R. Casadesusa, Z. Drzewieckiego, P. Kochańskiego, B. Hubermana, J. Szigetiego, J. Thibauda i in.) i zespoły ork. pod batutą sławnych dyrygentów (G. Fitelberga, E. Młynarskiego, A. Coatesa, P. Monteux, Ph. Gauberta, L. Stokowskiego, W. Mengelberga, W. Strarama). Otrzymywał nagr. i odznaczenia państw. W 1929 przyznano Sz. nagrodę muz. MWRiOP za I Koncert skrzypcowy; 1930 nadano mu tytuł doktora h.c. Uniw. Jagiellońskiego (promocja 12 XII); 1933 otrzymał godność członka honor. Regia Accad. di Santa Caecilia w Rzymie; 11 XI 1934 został odznaczony Krzyżem Komand. Orderu Odrodzenia Polski III kl. Wydarzeniami na skalę świat. były europ. i amer. wykonania Stabat Mater (Neapol, Paryż, Liège, N. Jork, Chicago, Worcester). Wystawienie Króla Rogera w Pradze 21 X 1932 w reżyserii J. Munclingra, pod dyr. O. Ostrčila, najbardziej przystające do zamysłu kompozytora, było jego wielkim triumfem, podobnie jak scen. prawykonanie Harnasiów (Praga 11 V 1935). Po pol. wykonaniach IV Symfonii koncertującej pod koniec 1932 nastąpiła cała seria wykonań zagr., przeważnie z Sz. jako pianistą i pod dyr. G. Fitelberga: 1933 w Londynie, Bolonii, Cleveland, Moskwie, Zagrzebiu, Bukareszcie, 1934 w Paryżu, Sofii, Londynie, 1935 w Sztokholmie, Oslo, Bergen, Berlinie, Rzymie, Liège, Maastricht, a 1937 w Hadze.
Trudy podróży koncert., podejmowanych gł. ze względów finansowych, spowodowały gwałtowne pogorszenie się stanu zdrowia Sz. Od 25 XII 1935 leczył się w Grasse w pd.-wsch. Francji, początkowo w Clinique Hélios, a od 27 II 1936 w Parc Palace. Towarzyszyła mu jego sekretarka, Leonia Gradstein. W III 1936 uczestniczył jeszcze w próbach Harnasiów w Operze w Paryżu. Na życzenie wykonawcy gł. partii, S. Lifara, zmienił zakończenie II obrazu i dopisał obraz III (solo ten.). Był też obecny na premierze 27 IV 1936. Po krótkim pobycie w Polsce od VII do X oraz w Paryżu, 8 XII ponownie wyjechał z Leonią Gradstein do Grasse. Na skutek gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia został przewieziony 24 III 1937 do kliniki w Lozannie, gdzie zmarł 29 III o godz. 0.05 (wg czasu w Polsce 28 III o godz. 23.05). Uroczystości pogrzebowe odbyły się 30 III—7 IV, zwłoki przewieziono przez Bazyleę i Warszawę do Krakowa, gdzie spoczęły w Krypcie Zasłużonych w kościele na Skałce. Pośmiertnie Sz. został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski I klasy.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.