Encyklopedia staropolska/Myśliwski czyli łowiecki język
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedia staropolska (tom III) |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
Myśliwski czyli łowiecki język. Jak rolnik, rybak, flis, bartnik tworzyli i ubogacali z przeciągiem wieków język, wyrazy i wyrażenia, któremi wyłącznie się rozumieli, tak i łowcy byli w tej samej potrzebie wytworzenia własnego języka. Starzy myśliwi karali „sworami“ młodych fryców, którzy, nie włożeni w tę mowę, używać jej nie umieli. Dobry myśliwy po kilku wyrazach zaraz poznał, czy ma sprawę z frycem, czy ze starym ćwikiem, t. j. łowcem doświadczonym. Łowiecki nasz język jest w Słowiańszczyźnie najbogatszym w wyrazy, wyrażenia i różne subtelności zawodowe. Cząstkę jego podał Linde w „Słowniku języka polskiego“. Po Lindem Wiktor Kozłowski, kapitan 8-go pułku piechoty linjowej wojsk polskich a następnie asesor nadleśny województwa Mazowieckiego, zebrał cały słownik języka myśliwskiego i wydał r. 1822 w oddzielnej książce p. n. „Pierwsze początki terminologii łowieckiej“. Następnie w ogłoszonym przez siebie „Słowniku leśnym, bartnym, bursztyniarskim i orylskim“ (Warszawa, 1846) pomieścił uzupełnienia, ponieważ część słownika leśnego ma ścisłą łączność z terminologją łowiecką. Józef hr. Dunin Borkowski wydał rozprawę p. n. „O polskim języku łowieckim i o świecie łowieckim“, pomieszczoną w piśmie zbiorowem „Prace literackie“ (Wiedeń r. 1838). W niej wykazał nietylko całe bogactwo tego języka, ale i mniej znaczne cieniowania wyrazów i synonimy myśliwskie. Z poetów naszych Bruno Kiciński ogłosił zbiór poezyi myśliwskich, w których z użyciem terminologii łowieckiej, opisał polowanie na kuropatwy, słomki, skowronki, kaczki dzikie, głuszce, jelenie, dziki i wilki. W ostatnich latach przypomniał nam pełne dowcipu opowiadania myśliwskie i bogaty język łowiecki dawnych czasów p. Konrad Machczyński. Czasopismo „Łowiec polski“ w latach 1899—1901 ogłosiło trzy jego opracowania językowe, a mianowicie: terminologję zająca, sarny i wilka. Wyraz myśliwstwo w polskiej terminologii łowieckiej oznacza każde łowiectwo z psami. Stąd Jan Ostroróg wydał „Myśliwstwo z ogary“. Nie było jednak pod tym względem ścisłej reguły, bo Cygański zatytułował swoją książkę „Myśliwstwo ptasze“, choć psy mały udział w niem biorą. Gdy słownik wyrazów i wyrażeń myśliwskich przechodzi zakres niniejszej encyklopedyi, podajemy tutaj tylko pewną liczbę ważniejszych: Badyle — nogi jelenia; bartnik — niedźwiedź pospolity czarny, wyjadający miód w barciach; basiur — wilk; bębenek — wabik na kuropatwy; berło — laska długa z krzyżem, na który siada ptak drapieżny do polowania ułożony; boruta — zły duch leśny; brózdy — sidła na skowronki między zagonami stawiane; brożek — gatunek sieci na ptaki; brzyć — przynęta z ziarn zboża w pólku ptaszniczem; cewka — noga sarny; chochoł — snopek zboża na przynętę; chrostówka — mała głośna trąbka myśliwska; cień — bałwan z chust używany w polowaniu na niedźwiedzia i ptak do wabienia wypchany; ćwik — ptak trudny do podejścia; czarna zwierzyna — dzikie świnie; czarne pole — miejsce łowów na dziki; czarny las — las liściowy, a mianowicie: dębowy, bukowy, brzozowy i grabowy, zimą czarny w porównaniu do zielonego iglastego; gaik lub pólko ptasznicze — miejsce, gdzie ptasznik zastawia sieci i sidła na ptaki; gałęzie — odnogi rogów jelenia; gumienko albo pasieczka, miejsce w pólku ptaszniczem, gdzie się przynęta posypuje; harapowy zwierz czyli uszczwany chartami; heco — tem słowem pobudza się charty do gonienia zająca; jastrzębnik — myśliwiec, z jastrzębiami polujący; jaźwiec albo nor — borsuk; kądziel — grzywa żubra; kita — ogon lisa; klępa — łoś samica; kluczyć — trop w różne strony krzyżować, mówiąc o zającu; kłaki — włosy i sierść niedźwiedzia; kokcielić — głos wydawać, mówiąc o pardwie; kołowrot — gatunek sidła; kopytem gonić — mówi się o psie, który goni po tropie, a w piętkę gonić, gdy pies goni wstecz tropu; kot, korpal, koszlon — zając; koza — sarna, kozioł — samiec sarny, koźlątko, koźlę — młoda sarna; kura — kuropatwa samica; kutnica — rodzaj więcierza na ptaki; kuwiek lub kwiel — piszczałka drewniana do wabienia ptaków; kwilić — wabić ptaki kwielem; lampy — ślepie wilka; latarnia — głowa wilka; legawy, legawiec — wyżeł; legawe pole — polowanie z wyżłem; legawka — trąba obławnicza; leża — miejsce spoczynku czarnej zwierzyny czyli dzików; lisiarz — pies do polowania na lisy; łani — samica jelenia; łaja lub zgraja — gromada psów gończych; łgarz — pies gończy, który daleko unosi się i, szukając zgubionego tropu, zwodzi inne psy głosem; łojna — tłusta sarna; łyżki — uszy jelenia, majak — czółno myśliwskie trzciną lub gałęźmi umajone, żeby wyglądało jak krzak lub kępa trzciny; mikot — wabik na sarny; mikotać — wabić sarny; miot — knieja obstawiona wielkiemi sieciami, w której znajduje się zwierzyna spędzona przed łowami; mistrz — pies myśliwy, mający pewien swój tryb polowania; mrownik — niedźwiedź bartnik, wyjadający barcie i mrowiska; mrzeźna — sieć na cietrzewie dwa razy tak długa jak szeroka; nasadka — pułapka na lisy i tchórze; nawara — strawa uwarzona dla psów; nęcisko — miejsce, na którem kładzie się przynęta na zwierzęta i ptaki; niedokunka — kuna niedorosła; niedolisek — lis młody na początku jesieni; obielić — zdjąć skórę ze zwierzęcia ubitego np. sarny, zająca; obierz — wszystkie wogóle narzędzia, sieci i sprzęty łowieckie; objętki, obojętki — sieci, knieję obejmujące; oszczep — drążek z widłami żelaznemi w polowaniu na dziki i niedźwiedzie używany; piastun — młody niedźwiadek; pielesz — gniazdo ptaka drapieżnego; płot — sieć na wilki; podolska sieć — rodzaj drygubicy na kuropatwy; podsokoli — pies zdatny do polowania z sokołem; pokurcz — pies mieszaniec, z harta i kundla pochodzący, używany do łowów; pólko — miejsce do zastawiania sieci, wnyków, sideł; poły — sieci łowieckie, a zwłaszcza ich długie części połowiczne; posoka — krew czarnego zwierza czyli dzika; potarz — sznur, idący aż do ptasznika, za którego pociągnięciem sieć zapada; potycz — słupki, na których rozpinają się sieci; prężynka — gatunek samołówki na jarząbki; przełaj — przecięcie drogi uciekającemu zwierzowi; przesmyk — miejsce ciasne w lesie, kędy zwierz zwykł przechodzić i myśliwi nań czatują; przystawa — pies gończy brany dla wprawy psa młodego na polowanie; ptaszynka — strzelba na drobne ptactwo; pudło lub mydło — chybienie strzału; rochmanna zwierzyna — zwierzęta płochliwe, ale dające się obłaskawić, np. jeleń, łoś, sarna i t. d.; rogacz lub rogal — jeleń samiec; łani — samica jelenia; cielę — jeleniątko w pierwszym roku do jesieni; jelonek — młody jeleń od jesieni do następnej wiosny; podciołek lub śpiczak — jelonek, dostający pierwszych rogów; widełek — młody jeleń, od którego rogów odrastają pierwsze gałęzie; jeleń starszy zowie się od ilości gałęzi; szóstak, ósmak, dziesiątak, dwunastak; rohatyna — rodzaj oszczepu używanego w łowach na dziki i niedźwiedzie; rozjazd lub płachta — sieć na kuropatwy; rozporka czyli widełki do rozpinania skór lisich, zajęczych, kunich; sak albo cierzeniec — gatunek sieci ptaszniczej; sarniec — samiec sarny czyli kozioł; ściana — długi rząd sieci lub połów rozstawionych; sietnik lub sietniczy — łowczy, zawiadujący sieciami; skałka — krzemień do strzelby; skowyra — stary pies, niezdatny już do polowania; skrom — sadło zajęcze; ślepe pole — pole zimą bez śniegu; smycz — rzemień, na którym charty na polowanie prowadzą, bywa pojedyńczy, podwójny i potrójny; sokolnik, sokolniczy — łowiec, zawiadujący sokołami; stępica albo stopiec — pułapka drewniana na wilki i lisy; strażnica — buda do czatowania na zwierza, mającego przyjść do przynęty; strzała — jedna poła czyli bok sieci; szabla — kieł dzika; szaternik — ptasznik ubrany w płótno zielone (ob. artykuł szaternik); szyplik — podstawek, utrzymujący sieć ustawioną, do którego przywiązany jest potarz; tokowisko — miejsce, gdzie dropie, cietrzewie i jarząbki popęd płciowy zaspakajają; turzyca — sierść tura lab zająca; tykiel — drążek, na którym osadzają się sidła na ptaki; ulala lub hulala — głos myśliwych dla zachęty psów do gonienia; usmol — żywica, okrywająca boki dzika, ocierającego się o drzewa iglaste; wiązać sieć znaczy robić sieć; wiersza — przyrząd łowiecki na ptaki, ryby i raki robiony z cienkich, długich, wierzbowych rózg; wilczy słup — samołówka na wilki; witerunek czyli przywiatr — tłuszcz silnie woniejący, z odpowiednią zaprawą, oddzielnie przyrządzany na wilki, lisy, wydry i t. d., wnik, wnyk — subtelna siatka na ptaki; wspar albo spar — gatunek samołówki na ptaki; wykapturzyć — zdjąć kaptur z głowy ptaka łowieckiego; żak — rodzaj samołówki na ptaki z rózeg plecionej; zasiek — drzewa pościnane jedne na drugie dla zatamowania przechodu zwierzynie z pozostawieniem miejsc wolnych, gdzie są zastawione samołówki; zawiasa — rodzaj sieci na wysokich słupkach, gdzie ptaki ciągną; zielony las — las iglasty, t. j. sosnowy, świerkowy, jodłowy lub modrzewiowy w przeciwstawieniu do lasu czarnego czyli liściowego, który zimą nie jest zielony, ale czarny; zob czyli zobia — ziarna zboża sypane jako przynęta dla ptaków na t. zw. gumienku czyli pólku ptaszniczem; zając bywa po myśliwsku nazywany: gach, kot, ślepak, skotak, korpal, koszlon, wacho, jepur, wytrzeszczak, a gatunki jego zwane są: szarak, bielak, siniak, kamieniak; urodzony wcześnie na wiosnę zowie się marczak a w jesieni nazimek.
