Encyklopedja Kościelna/Atanazy św.

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom I)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1873
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[456] Atanazy (święty), nazwany Wielkim, był przez lat 50 w IV w. najznakomitszą osobistością w Kościele. Od lat młodzieńczych odznaczał się powagą, skromnością i nieposzlakowaną czystością obyczajów. A chociaż często bywał przedmiotem najzłośliwszych potwarzy, niewinność jego wszakże zawsze się wykazywała. Chrześcjańską ku wszystkim przejęty miłością, [457]wrogiem był wszelkiego fałszu i niesprawiedliwości. Całe jego życie, z jednej strony czynne, heroiczne, z drugiej znów było ciche, skupione, wewnętrzne. Wszystkie jego pisma i czyny tchną prawdziwym duchem Kościoła: czy to walczy on z arjanami, czy obstaje za uchwałami pierwszego powszechnego soboru, czy wreszcie staje w obronie praw kościelnych. Atanazy urodził się w Egipcie, w okolicach Aleksandrji, między r. 296 a 298 po Chr. Przyjacielem jego, a zarazem mistrzem pobożności był św. Antoni, a pisma Orygenesa były dla niego szkołą djalektyki i logiki. Ukończywszy nauki w Aleksandrji, został w témże mieście wyświęcony na djakona r. 319, a r. 325 udał się, z biskupem Aleksandrem, na sobór nicejski i tam rozpoczął walkę z arjanami. Następnego roku, po śmierci Aleksandra, przez cały lud wybrany był na biskupa aleksandryjskiego. Zaledwie został biskupem, arjanie powstali przeciwko niemu za to, że Arjusza do społeczności wiernych przypuścić nie chciał, i wspólnie z melecjanami oskarżyli go przed cesarzem, jakoby był przyczyną rozruchów. A gdy Atanazy, przedstawiwszy rzeczywistą prawdę, zupełnie uniewinnionym został, melecjanie obwinili go o pokrzywdzenie kapłana Ischyrasa, a nawet o zabicie z jego rozkazu Arsenjusza, biskupa melecjańskiego. Chociaż Ischyras przyznał się, że skłamał, a ukrywający się dotąd Arsenjusz, osobistém stawieniem się w sądzie, przekonał wszystkich, że żyje, zawzięci jednak melecjanie wymogli na cesarzu zwołanie soboru do Tyru r. 335, gdzie, mimo protestacji biskupów Egiptu, w skutek fałszywych zeznań świadków pogańskich i żydowskich, Atanazy za winnego uznany, od biskupstwa odsądzony i na wygnanie do Trewiru skazany został. Po śmierci Konstantyna, trzej jego synowie, wstąpiwszy na tron, odwołali biskupów z wygnania. Tym sposobem Atanazy, ku wielkiej ludu radości, po 2 latach i 4 miesiącach swej nieobecności, wrócił do Aleksandrji. Powrotem Atanazego niezadowoleni arjanie, udali się ze skargą do Papieża Juljusza, który skargę ich, jako bezzasadną, odrzucił; następnie zarzuty swoje przedstawili na synodzie antjocheńskim r. 341. W skutek tego Atanazy, pod pozorem, że powróciwszy z wygnania, bez wiedzy i zezwolenia soboru objął zarząd djecezji, odsądzony został od biskupstwa, a na jego miejsce przeznaczono Grzegorza z Kappadocji, który, na czele uzbrojonych arjanów, wszedł do Aleksandrji i zagarnął władzę biskupią. Atanazy zaś, na piśmie usprawiedliwiwszy się, w obec kościoła i wiernych, schronił się do Rzymu, gdzie, na zwołanym przez Papieża soborze, z zarzutów oczyszczonym został. Pomimo tego jednak, trzy lata, oddzielony od swojej owczarni, musiał przebywać w Rzymie. Nareszcie, na soborze sardyceńskim (r. 347), pod prezydencją Hozjusza, biskupa Korduby, odbytym, Atanazy znowu za niewinnego uznany, powrócił do Aleksandrji. Pobyt jego na zachodzie, wielkiém stał się dobrodziejstwem dla łacińskiego kościoła, albowiem, przy pomocy dwóch towarzyszących mu zakonników, zaprowadził tu nieznane dotąd życie zakonne, jakiego sam nauczył się od św. Antoniego. Oskarżony znowu niewinnie o sprzyjanie zbuntowanemu Magnencjuszowi, Atanazy, z rozkazu cesarza Konstancjusza, potępiony został przez sobór arelateński roku 353. Na tym soborze, w obronie Atanazego stanął Paulin, biskup trewirski, z narażeniem wolności swej, a nawet i życia. Na przedstawienie Liberjusza Papieża, zwołano nowy sobór do Medjolanu r. 355. Obecny na nim cesarz nie mógł powściągnąć swej nienawiści przeciw Atanazemu, wysłał na wygnanie wszystkich, którzy się nie oświadczyli przeciw niemu; sam [458]nawet Papież Liberjusz uległ temu losowi. Jednakże poważne osoby, jak stuletni Hozjusz i św. Hilary, biskup Poitiers, głośno oświadczyli się za Atanazym, który przewidywał dobrze wiszącą nad nim burzę. Pięć tysięcy żołnierzy wpadło w nocy do miasta i otoczyło kościół, w którym znajdował się Atanazy, z wiernymi na modlitwie. Atanazy nie opuścił kościoła, dopóki wszyscy wierni z niego się nie wydostali; szczęśliwie jednak zdołał się schronić na pustynię. Miejsce jego zajął Georgius, arjanin. Atanazy, lubo oddalony od swego kościoła, czuwał jednak nad wiernymi i listownie znosił się z nimi. W tym czasie między arjanami powstały rozdwojenia, co przyśpieszyło ich upadek. Po śmierci Konstancjusza (362r.), nastąpił Juljan Apostata, który widząc, że gwałtowne środki nic nie pomagają, chwycił się pozornej tolerancji i działał na osłabienie siły moralnej Kościoła. Dozwolił najprzód biskupom wrócić z wygnania, a następnie pomieszał arjanów z katolikami, chcąc jednych drugimi neutralizować. Jednak zamiar jego spełzł na niczém, w obec roztropności i męztwa Atanazego, który stałość swoją przypłacił czwartém z kolei wygnaniem, przepowiedziawszy zarazem bliski koniec panowania Juljana. Ścigany na Nilu przez wysłańców cesarskich, ocalił się zręczną odpowiedzią na ich pytanie, że Atanazy jest niedaleko. Powrócił potajemnie do Aleksandrji i w okolicach tego miasta ukrywał się aż do śmierci Juljana (363), po którym nastąpił cnotliwy Jowian. Ten przywrócił Atanazego na stolicę biskupią i szczerze się nim opiekował, ale tylko siedm miesięcy panował i umarł, zostawiwszy rządy państwa następcy swemu Walensowi, arjaninowi, który wypędził wszystkich biskupów, przez Juljana poprzednio z wygnania uwolnionych. Atanazy, wydalony z Aleksandrji, schronił się do grobu ojca swego i tam cztery miesiące mieszkał. Gdy lud aleksandryjski o biskupa swego się upominał, Walens, obawiając się rozruchów, wrócił im Atanazego, który ostatnie lata podeszłego wieku swego spędził już w spokoju, między wiernymi, których był biskupem lat 46. Umarł roku 373, w pięć lat po zupełném pokonaniu arjanów. Pisma Atanazego są bardzo liczne; uporządkować ich podług chronologji nie podobna. Möhler w ten sposób o nich się wyraża: „Atanazy ciągle zagrożony, prześladowany, wypędzany, w pośród tych rozmaitych przygód pisywał dorywczo, przy zdarzonej okoliczności, w przedmiocie, jaki mu nastręczali sami arjanie. Przymuszony potrzebą, powtarzał nieraz, co już poprzednio powiedział, trzymając się także tej zasady, że są prawdy, które nieustannie przypominać należy.” Dowodzenia swoje zręczne, pełne zwięzłości i wdzięku, opierał Atanazy na zgodności nauki Kościoła z Pismem św. Dzieła, jego, jedne są apologetyczne, jak np. księgi przeciwko poganom (Oratio adversus gentes) i żydom (Orat. de Incarnatione V. D. ejusq. per corpus ad nos adventu), oraz wiele traktatów we własnej obronie: Apologia contra Arianos, w dawniejszych wydaniach niesłusznie zwana Apologia secunda, lub Collectio monumentorum. Pisał ją A. przed Apol. ad imp. Constantinum i Apol. de fuga sua. Drugie są polemiczne dzieła przeciw arjanom (Expositio fidei, Expos. in verba: Omnia mihi tradita s. a P. m.; Epist. encyclica ad eppos Lybyae et Aegypti, łącznie z Orationes 4 contra Arianos stanowi πενταβιβλίον Atanazego), macedonjanom i apollinarystom (De Incarnatione V. D. et con. arianos; Eplae 4 ad Serapion. Thmuitan. epp.; De Incarnat. D. N. J. C. contra Apollinarem; De salutari adventu Jesu Chr.; Sermo major de fide, której znaczny urywek, ap. Mai, Nova Bibl. PP. t. II). Główną ich [459]treścią, jest nauka o Chrystusie, którą Möhler, w następujących skróconych podaje słowach: „Grzech oddalił ludzi od Boga, zrodził bałwochwalstwo, potęgę szatańską i niewolniczą bojaźń Boga. Chrystus więc przyszedł na świat, aby podać człowiekowi prawdziwą znajomość Boga, aby zniszczyć grzech, wpoić w umysł człowieka przeświadczenie o nieśmiertelności jego duszy, pojednać go z Bogiem i miłością boską połączyć ludzi między sobą.” Do historyczno-dogmatycznych dzieł należą: Historja życia św. Antoniego, w której przedstawia tego patrjarchę, jako wzór życia zakonnego; Eplae de decretis Nic. synodi; Historia arianorum; De sententia Dionysii Alex.; Ep. ad Serapionem de morte Arii; De synodis Arimini et Seleuciae; Tomus (epla synodica) ad Antiochenos; Ep. ad Rufinianum; niedawno odkryte w syryjskim przekładzie Eplae festales (ap. Cureton, Spicileg.; ap. Mai, Nov. Bibl. PP. t. VI) i t. d. Symbol „Quicumque,“ powszechnie zwany symbolem św. Atanazego, nie przez niego jest ułożony, lubo wykład tego symbolu znajduje się w pismach św. Atanazego. Książka Interpretatio psalmorum, zdaje się być dziełem jego, chociaż Tillemont o tém wątpi. Wiele pism św. Atanazego, zwłaszcza egzegetycznych, zaginęło. Przypisują mu pięć djalogów o Trójcy Świętej, ale, jak się zdaje, niewłaściwie. Wszystkie są pisane po grecku; niektóre jednak przechowały się tylko w przekładzie łacińskim, jak np. Lib. de Trinit. et de Spiritu S.; Eplae ad Epictetum episc.Corinth.; ad Adelphum ep.; ad Maximum philos. i historyczno-dogmatyczne. Aż do r. 1601 znanym był tylko przekład łaciński dzieł św. Atanazego (Nanniusa i Erazma, z poprawkami Piotra Fleckmana). Dopiero w tym roku Commelinus po raz pierwszy wydał, w Heidelbergu, dzieła jego w oryginale greckim. Z następnych wydań najlepsze jest Montfaucona, w Paryżu 1693—1698. 3 t. fol., powtórzone Patav. 1777 4 t. fol. i ap. Migne Patrol. graec. t. 25—28, z dodaniem nowo odkrytych dzieł. Pomiędzy dawniejszymi bjografami św. Atanazego, pierwsze zajmuje miejsce jego przyjaciel i panegirysta św. Grzegorz nazjanzeński; podług zdania Montfaucona, małej wartości są trzy bjografje greckie i jedna przełożona z arabskiego; ważniejsze są: Vie de S. Athanase patriarche d'Alexandrie, Paryż 1671, oraz S. Athanasii vita, Antwerp. 1780: pierwsza z nich napisana przez Godefroi Hermant, doktora Sorbony i kan. w Beauvais, druga przez jezuitę Daniela Papebrocha. Do nich zaliczają się: Montfaucon, Tillemont, Dupin, Scultetus, Ceillier, Schram, Semler i Rössler. J. M. Schroeck, lubo protestant, w swej Historji kościelnej, w rozdziale o życiu i pismach św. Atanazego, przedstawił tego bohatera Kościoła z rzadką bezstronnością. Z tegoczesnych bjografij, najlepiej opracował J. A. Moehler, p. t.: „Atanasius der Grose und die Kirche seiner Zeit,“ Mainz 1827, przeciw któremu wcale nieudatnie wystąpił Voigt, Die Lehre des Athan., Brem. 1861. Kościół obchodzi pamiątkę świętego Atanazego dnia 2 Maja. (Haas). J.