Encyklopedja Kościelna/Clarke Samuel

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom III)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[401] Clarke. I. Samuel, prezbiterjański kaznodzieja w Warwikshire i Londynie, ur. 1599, um. 1682. — 2. Samuel, ur. 1626, um. 1701, syn poprzedniego, członek Pembroke-collegium w Cambridge, podobnie jak ojciec usunięty z tej ostatniej godności za odrzucenie Aktu zgody (Uniformity-act). — 3. Samuel, ur. 1623, um. 1669, architypograf w Oksfordzie i przełożony bodleyańskiej bibljoteki, znakomity orjentalista, korrektor i współpracownik Waltońskiej Poliglotty (ob), dla której wygotował łacińskie tłumaczenie versionis persicae i komentarze do paraphrasis chaldaica. — 4. Samuel, słynny humanista, fizyk, filozof i teolog, pod koniec życia przełożony wightońskiego szpitala w Leicester. Ur. 11 [402]Paźdz. 1675 w Norwich, w Norfolku; 169: wstąpił do uniw. w Cambridge, gdzie z początku zajmował się fizyką, matematyką i uchodził za jednego z najlepszych uczniów Newtona. W tym czasie wydał łacińskie tłumaczenie fizyki Jakóba Rohault, z własnemi dodatkami, w których zbijał teorje Kartezjusza. Do końca życia nie rozstając się z matematyką, ogłosił kilka jeszcze matematycznych rozpraw i wyborne tłumaczenie łacińskie optyki Newtona. Postanowiwszy wstąpić do stanu duchownego, z równą gorliwością zajął się metafizyką, świecką i biblijną filologją, oraz teologją pod kierunkiem Johna Moore, bpa z Norwich, który go (1698) mianował swoim kapelanem. Już w 1699 napisał trzy traktaty o chrzcie, konfirmacji i pokucie, w których dowiódł wielkiej biegłości w Ojcach Kościoła, a od 1701 pracował nad parafrazą czterech Ewangelji, wydaną 1715 w Londynie p. t. Paraphrase on the 4 Gospels. R. 1704 i 1705, w myśl Roberta Boyle (um. 30 Wrześ. 1691), aby corocznie jeden z najznakomitszych teologów poświęcał kilka kazań wyjaśnieniu zasadniczych prawd naturalnej i objawionej religji, C. wydał dwa, najwięcej znane swe dzieła, o istnieniu Boga i o prawdzie naturalnej, oraz objawionej religji: Discourse or demonstration of te being and attributes of God; Verity and certitude of natural and revealed religion. W dziełach tych Hobbes, Spinoza i Toland poddani są ścisłej a zwycięzkiej naukowej krytyce. Kosmologiczny dowód istnienia Boga jest główną podstawą rozumowań ks. Clarke’go, jakkolwiek nie zostały przez niego pominięte dowody: teleogiczny i fizyko-teologiczny. Jednocześnie wystąpił z obroną nieśmiertelności duszy przeciwko Dodwellowi (ob.), który twierdził, że dusza z istoty swej jest śmiertelną, i dopiero przez łaskę chrztu przeobraża się w nieśmiertelną. Świetne tej obrony przeprowadzenie zjednało mu stopień doktorski w Cambridge. Następnie zbijał doktryny Collins’a, dowodził moralnej wolności człowieka i zawiązał z Leibnitzem uczoną korespondencję o czasie i przestrzeni, oraz o wolności człowieka (1717 wyd. po angielsku; 1720 po franc. i niem.). Obdarzony przez bpa Norwich probostwem (1706), później został kaznodzieją nadwornym królowej Anny (1709), a w końcu rektorem St. James w Westminster. Dzieło jego The Scripture on the Trinity, Lond. 1712 (Pismo Św. o Trójcy; na język niem. tłumaczył Semler 1774), w którém widoczny był subtelny arjanizm, wywołało silną opozycję, a mianowicie ze strony uczonego Daniela Waterland († 1742), archidjakona i kapelana królewskiego. Stawiony przed konwokacją (t. j. zgromadzeniem wyższego kleru), następnie oskarżony przed izbą lordów, utracił miejsce kaznodziei nadwornego; przy rektoracie St. James utrzymał się, przez odwołanie błędów swoich i obietnicę nie występowania więcej w przedmiocie Trójcy św. Clarke w taki sposób formułował swoją naukę o Trójcy Św., jakoby z Pisma św. wydobytą: są trzy Osoby Boże: Ojciec, Syn i Duch Św., lecz jest tylko jedna najwyższa istota i jedna absolutna przyczyna wszech rzeczy — Ojciec. Z Ojcem odwiecznie istniała druga boska Osoba, Syn, i trzecia, Duch Ojca i Syna. Pismo św. nie objaśnia nam istoty tych trzech Osób, lecz tylko ich osobiste przymioty i dzieła. Ojciec tylko jest samoistny: od niego pochodzi wszelka moc i wielkość, jak również dzieła Syna i Ducha św. Syn nie jest samoistny, lecz otrzymał od Ojca całą swoją istotę i wszystkie swoje przymioty. Pismo św. nie wyjaśnia ani sposobu, ani czasu, w jakim się to stało. To tylko pewna, że Trójca Św. powstać musiała przed stworzeniem świata, w skutek dobrowolnej [403]woli Ojca. Podobnież Duch św. nie jest samoistną osobą Trójcy Św. Pismo św. nie nazywa Syna Bogiem odnośnie do jego istoty, lecz ze względu na swój stosunek do Ojca i otrzymanych od niego przymiotów. Syn jest narzędziem, za pomocą którego Ojciec stworzył świat i nim kieruje. Duch św. jest sprawcą wszystkich cudów, które przez Chrystusa i innych zostały dokonane. Natchnienie Ducha św. przenika Pismo św. prace Apostołów; z niego wypływa potęga łaski. Duch św. posiada przymioty wyższe od wszystkich aniołów, z wyjątkiem Syna, od którego jest niższym. Cl. nie chce uznać, aby Pismo św. nazywało osobę Ducha św. Bogiem albo Panem, Syn nazywany bywa niekiedy Bogiem, lecz jest on niższym od Ojca: jego boskie atrybucje nie są niczém inném, jak przejawieniem się potęgi Ojca; co Syn czyni, dzieje się z woli Ojca i na Jego chwałę. Duch św. stoi niżej od Ojca i Syna. Cześć okazywana Bogu odnosi się wyłącznie do Ojca, a tylko pośrednio do Syna i Ducha św. Podane tu streszczenie nauki Clarke’go najdowodniej przekonywa, że obstawał on za pojmowaniem Trójcy Św. w znaczeniu subordynacji Syna i Ducha św.; czy zaś szczerze i w całości doktrynę swą odwołał, niepewną dotąd jest rzeczą (Walch, Hist. u. theol. Einl. in d. vornehmst. Relig. Streitigk.; I. Fr. Seiler, De difficultatibus arianismi subtilioris, inprimis Clarkiani, Erlang. 1774). Jakkolwiek po tém wszystkiém, co zaszło, nic mógł już Cl. spodziewać się jakiegobądź wyniesienia w hierarchji anglikańskiej, odrzucił wszakże proponowany mu, po śmierci Newtona 1727 r., bardzo korzystny urząd dyrektora mennicy, w części przez poszanowanie dla dotychczasowego swego powołania, w części zaś dla miłości nauki, z którą się nie chciał rozstawać. Oprócz fizyki, filozofji i teologji, do ulubionych jego przedmiotów należała klasyczna filologja, lecz śmierć (17 Maja 1729) nie pozwoliła mu doprowadzić do skutku rozmaitych prac, na obszerną skalę pomyślanych. Pozostał po nim dobry komentarz do Juljusza Cezara i objaśnienia do pierwszych 12 ksiąg Iljady, dopełnione później przez jego syna, także Samuela. Po śmierci już ukazały się jego Objaśnienia do katechizmu kościoła anglikańskiego i 10 tomów Sermons; ostatnie, z przedmową i życiorysem Samuela, napisanym przez Benjamina Hoadley, bpa z Winchester wyd. Lond. 1730. Wszystkie jego dzieła filozoficznej, fizycznej i teologicznej treści wyszły w Londynie 1738 — 42 w 4 t. in f. Oprócz Hoadley’a, życie jego opisali: Wil. Whiston, Historical memoirs of the life of D. Sam. Clarke, i Arthur Ashley Sykes, Eulogia of Clarke.  (Häusle). J. N.