Księga pamiątkowa miasta Poznania/Szkic budowy geologicznej podłoża miasta Poznania
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Księga pamiątkowa miasta Poznania |
| Podtytuł | Dziesięć lat pracy polskiego zarządu stołecznego miasta Poznania |
| Redaktor | Zygmunt Zaleski |
| Wydawca | Magistrat stołecznego miasta Poznania |
| Data wyd. | 1929 |
| Miejsce wyd. | Poznań |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tekst |
| Indeks stron | |
Stary Poznań osiadł w dolinie Warty przy ujściu Cybiny z prawej, wschodniej strony i Bogdanki z lewej, zachodniej. W miarę rozwoju wychodzi miasto z doliny zalewowej, niskiej — przy moście Chwaliszewskim 51.5 m n. p. m. — i posuwa się coraz dalej na zachód zalegając znaczną część wyniosłości dochodzących z lewej strony Warty do ośmdziesięciu kilku i powyżej dziewięćdziesięciu metrów n. p. m. Dziś Poznań wielki objąwszy cały szereg gmin podmiejskich rozlega się w dolinie Warty, w dolinach obu jej dopływów, Cybiny i Bogdanki i w przeważającej części na wyżynach po obu stronach Warty i po obu stronach każdego z jej dopływów.
Na obszarze zajętym przez Poznań można pod względem geologicznym wyróżnić trzy, a jeżeli się uwzględni i głębsze podłoże nigdzie nie wychodzące na powierzchnię, to cztery grupy utworów skalnych. Utwory te można ująć w schemat następujący:
|
Warstwy napływowe wód dzisiejszych. | ||||
młodsze
|
Piasek dolinowy albo iły wstęgowane. | ||||
| Górny piasek. | |||||
|
Górny margiel zwałowy. | ||||
starsze
|
Dolny piasek. | ||||
| Dolny margiel zwałowy. | |||||
|
Iły poznańskie. | ||||
Formacja węgla brunatnego.
| |||||
|
Wapień zawierający skamieliny jurajskie. |
I. Jura. Jest to wapień średnio-twardy, biało-szary zawierający skamieliny, mianowicie małże (Exogyra virgula) charakteryzujące górną jurę, piętro kimeryd. Wapień ten został stwierdzony przy głębokiem wierceniu studni dla miejskiej Spalarni śmieci za Szelągiem przez p. J. Kopczyńskiego w głębokości 185 metrów, a więc przeszło 100 metrów poniżej poziomu morza. Wapień jest poprzerzynany szczelinami wypełnionemi piaskiem, w których krąży woda. Podobny wapień[1] stwierdzono już dawniej przy kopaniu studni na Cytadeli.
Wapień jurajski jest najstarszym utworem geologicznym naszych okolic stwierdzonym przez wiercenie. Stanowi on podziemne przedłużenie jurajskiego grzbietu Krakowsko-Wieluńskiego zanurzającego się pod warstwy młodsze w okolicy Kalisza. W dalszym ciągu w tym samym kierunku, to jest z południowego wschodu na północny zachód wyłaniają się warstwy jurajskie dopiero w okolicach Szczecina.
II. Trzeciorzęd. Miocen. Osady mioceńskie przedstawiają dwa czasem bardzo ostro odgraniczające się kompleksy warstw, dolny zawierający węgiel brunatny i górny kompleks iłów poznańskich.
A. Warstwy węglonośne zostały na obszarze Poznania i okolic stwierdzone tylko w otworach wiertniczych. Są to, czasem przegradzane iłami, przedewszystkiem drobno-ziarniste piaski z wkładkami węgla brunatnego. Niekiedy zawierają one pokłady o miąższości do 1½ m, jak to stwierdzono wierceniem przy państwowej wytwórni wódek na Komandorji, lub nawet i grubsze. Piaski warstw węglonośnych są przepojone wodą. Miąższość całego kompleksu węglonośnego nie da się dokładnie obliczyć. Z profilu wiercenia przy miejskiej Spalarni śmieci przypada na warstwy węglonośne 110 m.
B. Iły poznańskie. Są to nie uwarstwione, tłuste, w stanie wilgotnym bardzo plastyczne, w stanie suchym łamliwe iły, szare lub błękitnawo-szare, w górnych warstwach wskutek oksydacji czerwono lub brunatno plamiste. Miąższość iłów poznańskich jest bardzo różna. Waha się ona od 20 — 100 metrów. Znane są iły poznańskie tak ze wszystkich wierceń, które doszły do warstw węglonośnych, jak także i na powierzchni, przedewszystkiem w głębszych częściach doliny Warty. A więc pod Starołęką i Ratajami w prawym brzegu i na Dolnej Wildzie w lewym brzegu Warty. Dalej na północ występują one na powierzchni w Głównej na prawym i pod Naramowicami na lewym brzegu Warty. Wyścielają one przypuszczalnie dno Warty na całym obszarze zajętym przez Poznań.
III. Dyluwjum. Pleistocen. Warstwy pleistoceńskie, dyluwialne powstały w czasie największego zlodowacenia, w czasie międzylodowcowym, w czasie ostatniego zlodowacenia i po ustąpieniu lodowca. Zwykle dzieli się u nas warstwy serji pleistoceńskiej, czyli powstałe w okresie lodowcowym na dolne piętro dyluwialne obejmujące skały powstałe w czasie drugiego zlodowacenia i po jego ustąpieniu i na górne piętro dyluwialne obejmujące skały powstałe w czasie ostatniego zlodowacenia i w czasie postglacjalnym.
A. Dolne piętro dyluwialne zbudowane jest normalnie z a) marglu zwałowego, czyli morenowego dolnego i z b) dolnego żwiru i piasku fluwioglacjalnego.
a) Dolny margiel zwałowy przedstawia nieuwarstwioną masę iłów, margli, drobno i gruboziarnistych piasków, w których tkwią bezładnie mniejsze i większe otoczaki i bryły różnokształtne skał pochodzenia północnego, jak granitu, gnajsu, wapienia sylurskiego lub miejscowych, jak iłu poznańskiego. Zależnie od stopnia utlenienia bywa dolny margiel zwałowy błękitno-szary, szaro-żółty albo brunatny. Dolny margiel zwałowy występuje na powierzchni wzdłuż doliny Warty dość szerokim pasem po obu jej brzegach z wyjątkiem obszaru między Starołęką i Ratajami tudzież, w okolicy Głównej, gdzie go pokrywają piaski dolne, a z pod tych wyzierają, pozornie bezpośrednie, iły poznańskie. Miąższość dolnego marglu zwałowego bywa różną, niekiedy dochodzi do 40 metrów.
b) Dolny piasek. Są to żwiry i piaski grubo i drobnoziarniste nie uwarstwione lub uwarstwione nieregularnie, z warstwami krzyżującemi się. Wśród warstw piasków dolnych występują niekiedy wkładki wapieni słodkowodnych lub torfów, jak w znanym przykładzie na Szelągu. Piaski dolne, zwłaszcza dolna ich część są silnie przepojone wodą gdyż w nich gromadzi się cała masa wody opadowej wsiąkającej w glebę. Albowiem dolny margiel zwałowy prawie zupełnie, iły poznańskie zupełnie wody nie przepuszczają. Piaski te tworzą więc bogaty zbiornik wody, z którego zasilają się miasto Poznań i okolica. Dolne piaski występują na powierzchni nie szerokiemi pasami po obu brzegach Warty i dopływów po stronie zewnętrznej dolnego marglu zwałowego. Występowanie dolnych piasków zaznacza się w terenie zawsze zawilgoceniem, storfieniem okolicy jak np. na wschód od Starołęki i na zachód od Górczyna, w obszarze Śródki i Głównej tudzież w dolinach Cybiny i Bogdanki.
Kompleks dolnych piasków dyluwialnych powstał w czasie cofania się lodowca drugiego, potem warstwy wapienne i torfowe w czasie międzylodowcowym i wreszcie górna część piasków w czasie zbliżania się lodowca ostatniego. Miąższość dolnych piasków waha się między kilkunastoma a dwudziestoma metrami.
B. Górne piętro dyluwialne. Wśród warstw należących do tego piętra można wyróżnić cztery kompleksy: a) górny margiel zwałowy, b) górny piasek, c) piaski dolinowe, d) iły wstęgowane.
a) Górny margiel zwałowy odpowiada pod względem petrograficznym dolnemu marglowi zwałowemu. Różni się on od tamtego głównie stopniem zwietrzenia. Zawiera więc zwłaszcza przy powierzchni mniej wapna i przechodzi niejednokrotnie w glinę lub piasek gliniasty. Górny margiel zwałowy obejmuje przeważnie górne części miasta jak np. cały obszar między ulicami Dąbrowskiego, Jasną, Głogowską i Łazarską lub obszar wyniosłości, na której wznosi się Cytadela, Winiary i t. d. Miąższość górnego marglu zwałowego dochodzi do 8 m. Zwykle jednak jest on zniszczony lub zredukowany do cieniuchnej warstewki.
b) Górny piasek tworzą różne, przeważnie gruboziarniste piaski o krzyżowem uwarstwieniu osadzone z wody cofającej się ostatniego lodowca. Miąższość ich, nie duża, dochodzi niekiedy do powyżej 2 m.
c) Piaski dolinowe. Materjał osadzony, podobnie jak górny piasek, przez wody cofającego się lodowca gromadził się przedewszystkiem we wschodnio-zachodnich równolegle do czoła cofającego się lodowca przebiegających olbrzymich dolinach. Jedna z tych dolin t. zw. dolina Warszawsko-Berlińska przebiegała na południe od Poznania. W dolinie tej mieści się dolina górnej Warty aż do Mosiny, dalej dolina Obry i Odry. Druga tworzy t. zw. dolinę Toruńsko-Eberswaldzką przebiegającą na północ od Poznania. W tej dolinie mieści się dolina dolnej Warty. Strumienie donoszące wody do tych dwu pradolin przebiły zaporę lądową znajdującą się między niemi i wody południowej doliny Warszawsko-Berlińskiej wpłynęły do północnej doliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Powstała wtedy dolina Warty od Mosiny ku północy.
Piaski osadzone przez te wody wyścieliły dno doliny Warty. Ale ponieważ woda nie odrazu wyżłobiła sobie łożysko do poziomu dzisiejszego, lecz praca wody żłobiącej postępowała stopniowo, przeto ślady każdorazowego dna łożyska pozostały w postaci tarasów nadrzecznych. Są trzy wyraźne tarasy doliny Warty. Najwyższy taras przebiega w wysokości mniej więcej 75 m n. p. m. Dolina, której dno wypełniał piasek tworzący ten taras, rozlewała się na południe od ujścia Cybiny i Bogdanki na szerokości 5 km, na północ od tych dopływów tylko na 3 km. Drugi taras przebiega na wysokości 68 m, trzeci na wysokości 60 m n. p. m. Najwyższy taras śledzić można na całej przestrzeni dzisiejszego dworca kolejowego od parku Moniuszki aż do Dębca. Niższe tarasy są mniej wyraźne i śledzić je można tylko koło Głównej.
d) Iły wstęgowane. Górny piasek spływając ku dolinie Warty osadził się przeważnie pod postacią piasków dolinowych. Jednak w głębi dolin Bogdanki lub potoku Junikowskiego tam, gdzie woda stagnowała przez czas dłuższy, powstała z tych samych piasków górnych inna skała, mianowicie iły wstęgowane. Są to mniej lub więcej marglowe, przeważnie tłuste iły z wkładkami piasków. Iły są szare, żółtawo-szare, czekoladowe ciemniejsze i jaśniejsze poprzegradzane warstewkami piasków. Warstewki wszystkie są bardzo cienkie, o miąższości ułanków milimetra i grupują się w ten sposób, że kilkanaście ciemniejszych naprzemian z jaśniejszemi tworzą wstęgę ciemną, później kilkanaście jaśniejszych z ciemniejszemi tworzą wstęgę jasną.
Iły wstęgowane znane są najlepiej z doliny potoku Junikowskiego i przy spływie tejże doliny z doliną Warty koło Żabikowa, a więc już poza obrębem miasta Poznania. Dalej znane są one przy ujściu Bogdanki do Warty, a więc na cmentarzu przy kościele św. Wojciecha i odtąd ciągną się przez górę Przemysława dalej ku południowi. Wreszcie trzecie występowanie iłów wstęgowanych, to właściwa dolina Bogdanki, gdzie występują na skrzyżowaniu ulicy Wołyńskiej i Podolskiej bezpośrednio na spływających od północy górnych piaskach i odtąd ku południowi wyścielają całą dolinę Bogdanki. Tak jak w dolinie potoku Junikowskiego używają iłów wstęgowanych i w cegielni sołackiej do wyrobu cegieł. Wszystkie więc zawodnione doły sołackie powstały przez wybranie tych iłów. Miąższość iłów wstęgowanych przeszło 10 metrów.
IV. Aluwium. Holocen. Do utworów aluwialnych należą dzisiejsze warstwy napływowe doliny Warty, Cybiny i Bogdanki. Są to piaski wyścielające całą dzisiejszą dolinę zalewową Warty, a więc sięgające do poziomu mniej więcej 60 m n. p. m. to jest tak wysoko, dokąd dochodzi najwyższy stan wody w dobie obecnej. Do tej serji utworów należą także torfy dolin Bogdanki i Cybiny tudzież wapienie bagienne dzisiejsze też w tych dolinach występujące.
O ułożeniu warstw geologicznych dają wyobrażenie zestawienia profilarne w poprzek Warty od miejskiej Spalarni śmieci aż poza Główną tudzież przekrój przez Bogdankę do Winiar przez Sołacz do Jeżyc.
Wszystkie warstwy występują nad sobą normalnie poziomo tylko z pewnemi wahaniami miąższościowemi. Odstępują od tego schematu tylko utwory najmłodsze, mianowicie postglacjalne piaski górne, które schodzą niekiedy znacznie niżej od starszego od nich górnego marglu zwałowego i które wreszcie schodzą do dolin strumieni tworząc piaski dolinowe. Wtedy piaski te mogą występować nawet niżej dolnego marglu zwałowego i spoczywać bezpośrednio na iłach poznańskich.