Pisma (Edward Abramowski)/Tom III/Przypisy wydawcy
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Przypisy wydawcy |
| Pochodzenie | Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie dzieł treści filozoficznej i społecznej. Tom III |
| Wydawca | Związek Spółdzielni Spożywców |
| Data wyd. | 1927 |
| Druk | Drukarnia Zrzeszenia Samorządów Powiatowych |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tom III |
| Indeks stron | |
1. Tom niniejszy poza pierwszą pracą jest całkowicie wydany z nieznanych dotąd rękopisów. Powiększa znacznie spuściznę naukową po Abramowskim i rozszerza ją na dziedziny mało w innych pracach uwzględnione. Pomimo, że tom niniejszy przerósł poważnie rozmiarami swemi dotychczas wydane, nie wyczerpał jeszcze pozostałych materjałów rękopiśmiennych i rzadkich druków, które stworzą tom czwarty nie mniejszy od niniejszego (Pism filozoficznych i publicystycznych).
Rękopisy które służyły do wydania obecnego tomu, nie były przeznaczone do druku, bądź jako nie wykończone ostatecznie, zarzucone przez autora, bądź tworzyły pomysły, które autor miał zamiar dopiero opracować, nie zawsze też stanowią całości zwarte, są jednak cenne gdyż wprowadzają nas w nowe dziedziny myśli i twórczości Abramowskiego.
Dodać należy na usprawiedliwienie własne, że stan rękopisów tych z przed trzydziestu kilku lat był przeważnie bardzo zły. Nieczytelne, drobne pismo, często ołówkowe i zatarte sprawiało wielkie trudności w odczytywaniu, a niekiedy było zgoła niemożliwe do odcyfrowania.
2. Fotografja umieszczona w książce, wykonana była w Paryżu w r. 1893 przez władze policyjne francuskie po aresztowaniu Abramowskiego (porówn. t. I str. XXII) dla departamentu policji w Petersburgu. Fotografję otrzymaliśmy z archiwum P. P. S., za co kierownikom archiwum składamy serdeczne podziękowanie.
3. Studjum „Co to jest Sztuka“? — jedna z najpiękniejszych prac socjologicznych, a zarazem psychologicznych Abramowskiego winna była może znaleźć się wśród dzieł treści psychologicznej. Utrzymaliśmy ją jednak na tym miejscu, gdyż stanowi niezmiernie ważne uzupełnienie teoryj socjologicznych autora. Do uwag, zrobionych w odsyłaczu na wstępie dodać należy, że część pracy tej (psychologja piękna) została włączona do książki Abramowskiego „Źródła podświadomości“.
4. Fragmenty „Państwo i Prawo“ powstały z notatek Abramowskiego, które pozostawił w swoim „embrjonarzu“ i specjalnym notesie. Notatki te być może służyły mu przy pisaniu książki. „Socjalizm a Państwo“, ale najprawdopodobniej przygotowane były do większego dzieła na temat całości zagadnień państwa i bezpaństwowości, którego jednak nie napisał. W notatkach zachowanych, zwyczajem swoim nakreślił cały szereg projektów dzieła, które miało mieć ten charakter. Plany te są mniej lub więcej luźnie ze sobą związane, częściowo rozwinięte aż do szczegółów, częściowo tylko szkicowo rzucone — przykładowo przytaczamy kilka prób: I. Metodologja i krytyka socjalizmu (polityka socjalizmu i polityka wyzwolona). II. Czem jest państwo (Metoda, definicja opisowa, różnica między państwem a stowarzyszeniem). Dwa oblicza prawa — pochodzenie z potrzeb. Stosunek do jednostki. III. Narodziny i śmierć prawa. IV. Krytyka demokracji. V. Niezbędność państwa (produkcja, ochrona pracy, kultura, bezpieczeństwo, oświata). VI. Stosunek państwowości do etyki. VII. Polityka bezpaństwowa (pojęcie rewolucji, znaczenie bojkotu, strona negatywna i pozytywna polityki).“ Rozwinięciem jakgdyby niektórych punktów powyższego projektu jest następujący bardziej szczegółowy plan: Opisowa definicja państwa, dwa oblicza prawa, uchwalanie i wykonywanie prawa, krytyka demokracji, rządy większości, demokratyzacja wykonywania praw, definicja państwa (definicja najmniejszej realności państwa), niemożliwość bezpaństwowości, konieczność państwa: prawa użyteczne, wpływ prawa na życie ludzkie, kara jako cecha niezbędna prawa, atrybuty państwa i stowarzyszeń itd. Obok tych planów mieści się jeszcze, jak gdyby dopełniający: „O powstawaniu nowego ustroju, o wartości człowieka, o zgodności życia z ideałami, o wspólności ekonomicznej dobrowolnej, o wolności życia i instytucyj, o tolerancji, o wewnętrznem wyzwoleniu człowieka, o demokracji, o polityce narodowej, o niewoli i wyzwoleniu ideału“. Drukowane fragmenty poruszają niektóre zagadnienia, naszkicowane w planach, aczkolwiek nie stanowią zwartej całości; ze względu na treść i metodę ujęcia stanowią cenne uzupełnienie poglądów Abramowskiego. Rękopis, pomieszczony w „embrjonarzu“ przywieziony ze Stefanina został prawie całkowicie wyzyskany, nieodczytane zostały tylko pewne drobne notatki. Drugi z rękopisów (porówn. str. 35, t. III) jest o wiele większy niż przytoczono, składa się nań spory plik kartek, ale notatki w niem zawarte stanowią przeważnie cytaty, wyciągi i streszczenia z różnych dzieł, które Abramowski przygotował do swej pracy. Wśród tych odpisów rozrzucono sporo własnych uwag i z nich to powstały oddzielne fragmenty. Należy dodać, że ciekawy jest bardzo cały ten zbiór cytat, dobranych celowo z dzieł bardzo licznych autorów, jak np. Iheringa. Bluntschliego, Esmeina, P. Leroy, Beaulieu, Destrée, I. Dubsa, Taine’a. Mably, Wolffa, Hobbesa, Bacona, Ciccrona i t. d.
5. Praca zatytułowana przez nas „Feodalizm“ (tak nazywał ją Abramowski w listach i rozmowach t. I. LXIV) jest częścią rękopisu większej pracy, której autor zdaje się nigdy nie wykonał, a która miała objąć całokształt ewolucji społeczno-gospodarczej od początków feodalizmu aż do społeczeństwa kapitalistycznego i dalszych perspektyw rozwojowych. Plan pracy tej, umieszczonej na jednym z pierwszych zeszytów przedstawia się następująco: Społeczeństwo feodalne — 1. Wieś dawna. 2. Dawne miasta. 3. Dawny kościół. 4. Dawny rząd. 5. Dawne obyczaje i moralność. 6. Dawniejsze walki klasowe. Powstawanie kapitalizmu — 7. Powstanie pieniężnej gospodarki (czasy pańszczyźniane). 8. Rozwój techniki. 9. Powstanie kapitału. 10. Burżuazja i proletarjat. 11. Nowa produkcja. 12. Wzrost pieniężnego apetytu panów i majstrów (wzrost wyzysku). 14. Powstanie dzisiejszego rządu i państwa. 15. Zmiany w pojęciach, obyczajach i moralności. 16. Walki klasowe z czasów pańszczyzny. 17. Ogólna zmiana społeczeństwa. 18. Ucisk prawny nowego społeczeństwa i rewolucja. Kapitalizm — 19. Dzisiejsze miasto. 20. Dzisiejszy kościół. 22. Dzisiejszy rząd. 23. Dzisiejsze obyczaje i moralność. 24. Dzisiejsza walka klasowa. Upadek kapitalizmu — 25. Rozwój techniki i nowych form produkcji. 26. Kryzys chroniczny i jego skutki. 27. Społeczne niedogodności dzisiejszego ustroju. 28. Zarodki przyszłego ustroju. 29. Przyszły ustrój. 30. Rewolucja robotnicza. Praca ta obliczona była przez autora na 22 zeszyty i rękopis wydany obecnie miał stanowić tylko trzecią część całości. — Rękopis „Feodalizmu“ mieścił się w 6 notesach (razem stron 749, niektóre opuszczone) pisany drobnym, niewyraźnym pismem, z dużą ilością dopisków i wtrętów, rozrywających treść. Napisany został w latach 1891 — 3 (zeszyt I — sierpień w Markach, II — wrzesień — październik w Warszawie, III — 1892 — lipiec — Zürich. IV — V 1892 jesień i zima w Paryżu (Hôtel Diderot). Jak daty te wskazują, nie mógł być to okres spokojnej pracy naukowej — praca rewolucyjna w kraju, śmierć żony, choroba, emigracja, tułaczka zagranicą, nie mogły sprzyjać pracy naukowej (porówn. t. I. str. XVIII — XXII). Podziwiać należy, że zdobywał się wtedy na studja podobne. Praca Abramowskiego powstała w czasie, kiedy badania nad historją gospodarczą średniowiecza dopiero się rozpoczęły. Nie jest to zresztą, ściśle biorąc historja, a raczej rozważania socjologa i psychologa na temat historji średniowiecza, próba wytłumaczenia zjawisk. Zadanie swoje formułuje następująco:
„Kartą dziejów społecznych nad którą filozofja najmniej dotąd pracowała jest feodalizm.
Uważany za krok wsteczny, przypisywany barbarzyństwu, zjawił się jako wypadek, gdyby nie najazd nie byłoby go. Jego powstanie, cywilizacja, życie, umysłowość — nie mogły dotąd być powiązane z ogólnym rozwojem ludzkości — wiszą jak luźna karta. Dlaczego wielkie gospodarstwa rzymian zastąpił czynszownik, wielką kulturę — ciemnota — filozofja historji nie dała dotąd zadawalającej odpowiedzi — feodalizm uważa za upadek ogólny ludzkości, wynik zwycięstwa ras barbarzyńskich. Podobnież wszystkie owe dziwactwa praw, barbarzyństwo zwyczaju które doczekały się świetnych monografij — to tylko przejawy ciemnego umysłu, nie powiązane z sobą przyczynowo, które zdaje się dość by było jednej światłej głowy panującej, żeby je wykorzenić.
A jednak przypatrzywszy się bliżej tym zjawiskom i instytucjom dojrzeć tam można pewien wspólny czynnik, śledząc go dalej dojść, że tu jak w innych przeobrażeniach społecznych, odbywa się zawsze tylko proces rozwojowy postępu, kształcenie się umysłowości, główny czynnik ewolucji jest rozwojem naprzód, nigdy wstecz. Płodzić on może gorsze instytucje etycznie, kulturalnie, lecz to nie znaczy, aby umysł stanął — cofnął się. Nie może mózg cofać się, ciągle nabywa pojęć, doświadcza, ćwiczy się, pokolenie przyjmuje od pokolenia, zbiorowa umysłowość, idzie wciąż naprzód.
Jeżeli okres następny gorszy jest od poprzedniego, to tylko zjawisko sprzeczności w jaką ewolucja wikła się często — faza umysłowa stwarza pewne warunki: Komunizm — niewolnictwo. Umysł w fazie a dochodzi do szczytu rozwoju, stwarza nowe społeczne warunki, które będąc wytworem postępu, rozwoju — rozwijają w niem cechy nowe, nam subjektywnie gorzej wydające się — mimo to bezwzględnie lepsze.
Zjawiska społeczne tworzy człowiek, jego ewolucja — ewolucja społeczna. Ewolucja społeczna wszędzie przechodzi te same fazy, gdyż człowiek — typ wszędzie ten sam. Niech stanie u człowieka jeden organ — mózg, stanie ewolucja. Rozwój umysłowości, to główny jedyny czynnik ewolucji społecznej, ponieważ rozwój ten sam, ewolucja ta sama. Rozwój stanąć nie może, ewolucja stanąć nie może. Lecz umysłowość nasza złożona, stąd sprzeczności: rozwój sił wytwórczych, potrzeb wytworzyć może takie społeczne warunki, które niedogodne są dla filozofji, sztuk pięknych itd.
Jeżeli z tego punktu spojrzemy na feodalizm — przedstawi się on nam jako logiczny ciąg dziejów, jako faza rozwojowa — dziwactwa i barbarzyństwa jako stałe wypadki fazy postępu — zobaczymy, że wszystkie jego instytucje, zwyczaje i t. d. powiązane są koniecznością.“
O metodzie stosowanej w pracy, pisze Abramowski: „Jeżeli usuniemy rasowe właściwości (odmiany duchowe), temperamentu, upodobań umysłu itd. — pozostaje nam szukanie czynnika dla wszystkich ras wspólnego. Jeżeli usuniemy działanie naturalnego środowiska jako główną przyczynę, wytwarzającą dany ustrój — pozostaje nam oznaczyć czynnik ogólno ludzki, wspólny wszystkim rasom. Czynnikiem tym jest rozwój duszy ludzkiej: rozwój uzdolnień i rozwój potrzeb. Jest to czynnik biologiczny — ewolucji mózgu“.
Pomimo, że Abramowski uważał rozwój umysłowości za główny czynnik ewolucji społecznej, motor tego rozwoju widzi w czynnikach techniczno-gospodarczych i wychodzi z założeń materjalizmu historycznego. Formułę rozwoju gospodarczo-społecznego ujmuje następująco:
„Praca osobnika daje mniej niż utrzymanie osobnika. Odpowiednik — wspólność pracy (komunizm pierwrotny).
Praca osobnika daje tyle, co utrzymanie osobnika — praca indywidualna (drobna własność starożytna). Możebność pracy dla drugich przy zbiorowej pracy niewolników (nadwartość tworzy się z pracy zbiorowej, gdyż praca zbiorowa daje więcej niż suma prac w nią wchodzących).
Praca osobnika daje cokolwiek więcej niż utrzymanie osobnika. Nadwartość pracy pojedynczej bardzo mała, potrzeby klasy panującej wymagają więcej niż sumę tych pojedyńczych nadwartości wymagają zbiorowej pracy przymusowej, zatem niewolniczej. Nadwartość pojedynczej pracy wystarczająca, niewolnictwo może rozwijać się swobodnie, w pracy pojedyńczych ludzi, jak i zbiorowej, lecz przestaje już być konieczne (gdyż siła pracy zbiorowej staje się mniej potrzebną).
Praca osobnika daje większą nadwartość niż poprzednia, drobna produkcja staje się możliwa lecz musi się już odbywać pracą czynszownika, gdyż nadzór nad drobną niewolniczą produkcją był niemożebny (produkcja nie wykarmiłaby tylu nieprodukcyjnych dozorców).
Drobna produkcja stała się konieczną skutkiem pewnych specjalnych zmian, jakie zaszły w technice. Różnica między niewolnikiem, a poddanym: pierwszy utrzymywany przez pana, drugi sam się utrzymuje. Utrzymywanie się samemu zwiększała pilność pracującego. Niewygody niewolnictwa, utrzymywanie dozorców, trudność dozoru przy wielkich gospodarstwach, znaczna strata czasu na chodzenie przy wielkiem gospodarstwie, niechętna praca niewolników, szczególnie w pewnych gałęziach gospodarstwa (domowe, ogrodnictwo), masowe hodowanie mimo wszelkich złych cech niewolnika (niewolnik = pewna suma pieniędzy, niewolnika nowego trzeba kupić, czynszownika można znaleźć za darmo), zdrożenie niewolników.
Wszystkie te niewygody stworzyły dążność do zastąpienia niewolnictwa drobną produkcją poddańczą, gdyż ta stała się możliwą przez rozwój techniki“.
Formułę swoją rozwoju gospodarczego podaje Abramowski w postaci bardziej uogólnionej.
I Okres — Komunizm. Praca osobnika X utrzymanie osobnika: p. o. < u. o.
II Okres. Niewolnictwo. Praca osobnika = utrzymaniu osobnika: po = u. o.
III Okres. Feodalizm. Praca osobnika = utrzymaniu osobnika + nadwartość: po = uo + n.
IV Okres. Kapitalizm. Praca osobnika = utrzymaniu osobnika + nadwartość spożyta przez pana + nadwartość mogąca mnożyć się (kapitał): po = uo + n + n1 (kapitalizująca się).
Na rozważaniach tych nie wyczerpują się uwagi metodologiczne w traktowaniu zjawisk historycznych — porusza je Abramowski wielokrotnie w samej pracy, starając się stale o uchwycenie funkcjonalnej zależności między różnemi czynnikami rozwoju historycznego.
Nie znamy wszystkich źródeł, na których oparł swą pracę Abramowski. W toku wykładu cytuje czasem autorów obcych, nie czyni tego jednak systematycznie. Być może spis źródeł mieścił się w nieznanym nam jakimś notesie, gdyż w notowaniu bibljografji zawsze był bardzo skrupulatny. Jedynie w drugim zeszycie rękopisu znaleźliśmy na okładce jako „materjały użyte“ spis około 50 dzieł:
A. Mauzy — Essai sur les légendes pieuses du Moyen Age. — A. Babeau — La vie rurale dans l’ancienne France. — L. Barracand. Un village au XII et au XIX siède. — Ozanam. Civilisation du V siècle. — P. Viollet. Histoire du droit français. — O. Jacob. Curiosités de l’histoire des moeurs du moyen-âge 1887. — A. Rambaud. Histoire de la Civilisation française 1889, 2 vol. — A. Babeau Village sous l’ancien régime. — A. Monteil. Histoire de l’industrie française. — Lacroix. Moeurs et usages du Moyen-Age. 4 vol. — Coquerel, Transformations du christianisme. — M. Blanqui. Histoire d’economie politique 2 vol. — Baudrillart. Histoire du luxe dèpuis l’antiquité jusqu‘á nos jours 3 vol. — F. Perrens. La démocratie en France au moyen-âge. — Fustel de Coulanges. Histoire des institutions politiques de l’ancienne France. — F. de Coulanges — l’Alleu et le domaine rural pendant l’epoque mèrovingienne. — F. de Coulanges. — Bénefice et le Patronat. — Bennemére-Histoire des paysans 2 vol. — Levasseur. Histoire des classes ouvriéres en France 2 vol. — Tourmague — Histoire du servage. — Tourmague — Histoire de l‘ésdavage. — Viollet. Histoire des institutions politiques et administrations en France. — Flach. Les origines de l’ancienne France. — Sorel L’Europe et la revolution française. — Kolb — Kulturgeschichte 2 vol. — Engels — Der Deutsche Bauemkrieg. — Cibrario — Economie politique du moyen-âge 2 vol. — Rodbertus — Izsledowanija kłasiczeskoj drewnosti. — Taine — Ancien régime. — Karejew — Istorija francuskich kriestjan. — Lecky — Historja racjonalizmu (tłom. ros.). — Roscoszny — Streikgeschichte. — Isajew, Promyszlennyje assocjacji. — Guizot — Historja cywilizacji. — Montesquieu. — Esprit des lois — Fustel de Coulanges. Les origines du système féodal. — Letourneau — Evolution de la proprieté. — Maurer Einleitung zur Geschichte der Mark. Hof. Dorf-und Stadtverfassung 1854. — Wallon Histoire de l’ésclavage 3 vol. — Dureau de la Malle Economie politique des Romains 2 vol. — Fustel du Coulanges — Gaule romaine. — F. de Coulanges. Invasion gérmanique.
Feodalizm jest wczesnym utworem Abramowskiego. Znać na nim duży wpływ życia ówczesnego, znać rozmach i temperament działacza społecznego, któremu często brakło spokojnego objektywizmu badacza dziejów, który również nie zawsze posiadał dostatecznie opanowany aparat krytyczny. Stąd też niewątpliwie pewna popularyzatorska manjera pisarska, wybitny akcent agitatorski i subjektywizm w traktowaniu zagadnień. Pomimo to należy podziwiać wielką jego przenikliwość, skoro przed laty czterdziestu sformułował cały szereg tez, które mają do dziś walor — ważne są zwłaszcza karty poświęcone roli społecznego podziału pracy, charakterystyce ducha gospodarczego, umysłowości i psychologji indywidualnej w okresie feodalizmu. To też praca Abramowskiego, pomimo swego niewykończenia, powtarzań się, tchnie niezwykłą świeżością, uderza bogactwem myśli, głębokością analiz psychologicznych.
6. Dwa drobne szkice pomieszczone na końcu: „Społeczeństwo feodalne“ i „Kapitalizm“ są próbami sformułowania zagadnień, które poruszył lub miał poruszyć w studjum o feodalizmie i o ustroju kapitalistycznym.
Wszystkie te prace i szkice ważne są ze względu na czas swego powstania, na stosowaną wszędzie metodę psychologiczną badań, wreszcie jako klucz do zrozumienia wielu późniejszych poglądów i umiłowań Abramowskiego.
