Pomoc:Grażdanka

Teksty pisane alfabetami cyrylickimi.

Wiele języków używa alfabetów cyrylickich. Wyjściowy alfabet to w języku polskim cyrylica. Cyrylica jest używana do zapisu tekstów liturgicznych w języku starocerkiewno­‑słowiańskim. Grażdanka to odmiana alfabetu cyrylickiego wprowadzona w Rosji na początku XVIII wieku bardziej zbliżona do łacińskiej antykwy (czyli „zwykłego” kroju pisma). Tak więc z reguły nazwa cyrylica gdy dotyczy tekstu pisanego po rosyjsku lub bułgarsku nie jest poprawna (a na pewno nieścisła).

Większość tekstów, nazwisk itp., które napotkamy na polskich Wikiźródłach będzie rosyjskich, dlatego inne języki będę podane na zasadzie różnic do języka rosyjskiego. W 1917 miała miejsce w Rosji istotna zmiana w pisowni – o tym poniżej.

Mimo podobnych glifów dla niektórych liter nie należy używać znaków łacińskich (np. А а w grażdance i A a w tekście pisanym alfabetem łacińskim). Niektóre litery różnią się wyglądem w zależności od tego, czy są pisane pismem prostym, czy kursywą.

Preferowany krój pisma jest w różnych krajach używających alfabetów cyrylickich nieco różny.^[1]. Czasem niuanse są praktycznie niedostrzegalne, czasem mogą być mylące dla niewprawnego oka.

Alfabet rosyjski

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Litera Э э występuje jeszcze w alfabecie białoruskim.
Litera Ё ё jest używana w podręcznikach szkolnych i słownikach dla zaznaczenia różnic fonetycznej między nią a Е е. W zwykłych tekstach jest z reguły zastępowana przez Е е.

Reforma pisowni w Rosji 1917

Jać	Fita	i disiatericznoje	iżyca
Ѣ, ѣ	Ѳ, ѳ	I, i	Ѵ, ѵ
Ѣ, ѣ	Ѳ, ѳ	I, i	Ѵ, ѵ

• І і zostało zmienione na И/и ponieważ nie różniło się fonetycznie, przykład: Петръ Ильичъ Чайковскій za życia pisał się przez і. Obecnie jego nazwisko jest pisane: Петръ Ильичъ Чайковский.
• Ѳ ѳ zostało zmienione na Ф/ф – przed reformą występowało jedynie w słowach pochodzenia greckiego. Na przykład Игорь Ѳедоровичъ Стравинскій (Ѳедор ~ Teodor ), obecnie: Игорь Фёдорович Стравинский.
• Ѵ ѵ – w czasie reformy była już praktycznie w zaniku
• Ѣ ѣ zostało zmienione na Е/е – ponieważ już od paruset lat wymowa była identyczna, prawidłowe używanie jaci wymagało nauczenia się na pamięć wielu reguł i wyjątków.

Literę Ѣ/ѣ spotyka się w starszych tekstach stosunkowo często. Nie zawsze kroje pisma dostępne właściwie wyświetlają jać w kursywie. Na Wikiźródłach często tę literę spotykamy przy oznaczeniu daty decyzji cenzury (np. 24 Апрѣля 1880 года).

Jać w piśmie prostym, kursywie i tradycyjna forma cyrylickiej litery

Mniejsze trudności mamy z właściwym rozpoznaniem І і, na przykład w tekstach 22 Іюня 1900 года lub 23 Іюля 1882 года.

Przed reformą w 1917 roku twardy znak (Ъ ъ) często spotykało się na końcu wyrazu (np. Цензоръ, Санктпетербургъ). Po reformie z 1917 roku twardego znaku używa się w języku rosyjskim rzadko. Gdy brakowało odpowiedniej czcionki, twardy znak zastępowano apostrofem.

Alfabet bułgarski

We współczesnym języku bułgarskim nie ma nietypowych liter. Niektóre minuskuły mogą się krojem pisma różnić od tych używanych w tekstach rosyjskich. Niektóre różnice są bardzo subtelne, inne dla osoby nieznającej języka mylące (np. małe т pisane jak łacińskie m).

W starych tekstach może występować Ѣ ѣ (jać) oraz Ѫ ѫ (wielki jus ‚голям юс‘ – tej litery nie należy mylić z małym jusem Ѧ/ѧ. Współcześnie te litery nie występują; zostały usunięte z pisowni w 1945 roku w ramach reformy.

Alfabet ukraiński

W stosunku do rosyjskiego znajdziemy litery: Ґ ґ ()(zabronione w Ukrainie do 1990 roku), І і, Ї ї, Є є. Nie ma natomiast Э э . Львів, кішка, ґудзик

W języku ukraińskim nie używa się twardego znaku (Ъ ъ), zamiast tego stosuje się apostrof.

Alfabet białoruski

W tekstach białoruskich można spotkać litery І і, Ў ў, Э э oraz nieoficjalnie używane Ґ ґ.

W języku białoruskim nie używa się twardego znaku (Ъ ъ), zamiast tego stosuje się apostrof.
Nie używa się również И и.

Alfabety serbski, montenegryjski i macedoński

Poza nieco inaczej kreślonymi literami (zwłaszcza w kursywie), w tekstach serbskich, macedońskich i montenegryjskich można spotkać litery: Љ љ, Њ њ, С с, Ј ј, Џ џ. Tej ostatniej litery nie należy mylić ze zwykłym Ц ц. W tych językach nie występuje znak miękki ( Ь ь ) jako samodzielna litera ale jedynie jako kombinowany znak (usamodzielniona ligatura) z Л i Н (Љ, Њ)

Nie używa się twardego znaku (Ъ ъ). Nie ma również Э э oraz Й й .

Alfabet serbski

Występują również litery Ђ ђ, Ћ ћ.

Alfabet montenegryjski

Jak w serbskim występują Ђ ђ, Ћ ћ, można znaleźć jeszcze: З́ з́, С́ с́.

Alfabet macedoński

Jest zbliżony do serbskiego. Występują litery: Ѕ ѕ (nie jest tożsame z łacińskim S), Ѓ ѓ (nie jest tożsame z ukraińskim Ґ ґ), Ќ ќ.

W języku macedońskim używa się okazjonalnie(dla jednoznaczności zapisu) liter Ѐ ѐ Ѝ ѝ.

Na marginesie

Jak można rozpoznać język tekstu nieznając języka?

• białoruski – ў
• ukraiński – ї oraz є
• bułgarski – ъ (prawdopodobnie)
  • we współczesnym języku rosyjskim twardy znak jest rzadki
• serbski – ћ oraz ђ
• macedoński – Ѓ i Ќ
  • jednak uwaga na podobne ukraińskie Ґ ґ)
• rosyjski metodą eliminacji choć łatwo pomylić z ukraińskim i białoruskim
  • dość charakterystyczne jest Э э (ale dużo częściej występujące w białoruskim)

Dopuszczenie przez cenzurę

Na polskich Wikiźródłach dość często jesteśmy konfrontowani z decyzjami urzędowymi dopuszczającymi tekst do druku w języku rosyjskim:

Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Января 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Февраля 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Марта 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Апрѣля 1900 года.
Дозволено Цензурою, Варшава, 1 Мая 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Іюня 1900 года.
Дозволено цензурою. Варшава, 1 Іюля 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Августа 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Сентября 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Октября 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Ноября 1900 года.
Дозволено Цензурою. Варшава, 1 Декабря 1900 года.

Inne przydatne słowa
Военной Цензурой Цензоръ дня 1-го
ДОЗВОЛЕНО ЦЕНЗУРОЮ

Miasta
С.-Петербургъ Санктпетербургъ Вильна (въ Вильнѣ) Одесса Лодзь

1. Ponieważ na co dzień używamy alfabetu łacińskiego, zazwyczaj bez problemu przyporządkowujemy litery łacińskie mimo zmiennej formy graficznej np.: (ŻƵ w języku polskim oznaczają tę samą literę, choć Niemcy, Włosi, Czesi byliby raczej skłonni uważać Ƶ i Z za tę samą literę – w tych krajach kreska służy raczej jako rozróżnienie z cyfrą 2); cyfra 3 (obecnie rzadziej) bywała pisana czasem na górze z kątem ostrym.