Przedmowa do Nowego Testamentu Biblii Gdańskiej
Już od niemałego czasu, Czytelniku miły, wiele ludzi pobożnych pragnęli tego, aby Nowy Testament Polski, znowu przejrzany, poprawiony i na małe modum (jako mowią) częścią dla kosztu uboższych, częścią dla snadniejszego doma i w drodze używania, do druku był podany: Przetoż aby się tak słusznemu ludzi chrześcijańskich żądaniu dogodziło, nie tylkośmy o wydaniu nowym tych zacnych Ksiąg staranie uczynili, aleśmy też i wielką pracą i pilnością dawny Nowego Testamentu editia Brzeska z Greckim textem znieśli i wedle niego to, czego było potrzeba, uważnie i nie bez wielkich przyczyn poprawili. Do czegośmy też inszych Tłumaczow przekładu, jako Wujka, Budnego i Czechowicza, gdzie się jaka rozność w texście dawnym Polskim pokazała, użyć nie zaniechali, z tą jednak ochroną, żebyśmy wszędy za sznur a prawidło Grecki autentyk mieli, ktorym Językiem, jako to wszytkim wiadomo, Księgi Nowego Testamentu od Ewangelistow i Apostołow Pańskich napisane i Kościołowi Bożemu podane są. Gdyż tak i Doktorowie dawni Kościelni, choć łacińscy, radzą, aby się poprawa i tłumaczenie Starego Testamentu z Żydowskiego, a Nowego z Greckiego działo. Bo tak pisze Ambrozy św.: “Jeśli się kto o rozne czytanie Ksiąg łacińskich spiera, z ktorych niektore przewrotni ludzie sfałszowali, niechaj w Greckie księgi wejrzy”. I zaś tenże, “Tak, mówi, w Greckich Księgach najdujemy, ktorych poważność jest świętsza”. Także Hieronym: “Jako w Nowym Testamencie uciekamy się do śrzodka Greckiej mowy, ktorą nowy Testament napisany jest, tak w Starym testamencie do Hebrajskiej się prawdy uciekamy. Na tenże sens mowi Augustyn: “Łacińskiego języka ludzie dwu innych językow do wiadomości pism św. potrzebują, to jest Żydowskiego i Greckiego, aby się do Exzemplarzow wyższych uciekli, jeśliby wątpliwość jaka przyniosła tłumaczow łacińskich rożność nieskończona”. I na inszym miejscu tenże tak radzi: “Gdy się co rożnego w oboich Księgach najdzie, ponieważ ku otrzymaniu wiary w rzeczach tych, ktore się działy, oboje czytanie nie może być prawdziwe, temu językowi raczy wierzyć mamy, z ktorego się na inszy przez tłumacze przekład stał”. Z tegoż Augustina i w Dekrecie sententia o tym jest położona temi słowy: “Jako Starego Testamentu pewność z Żydowskich Ksiąg ma być doświadczana, tak nowego Testamentu prawda Greckiej mowy prawidła potrzebuje”.
Toć jest dawnych Doktorow Kościelnych o przekładzie pisma Świętego jednostajne i prawdziwe zdanie, przeciw ktoremu, iż nam Jezuitowie miasto Greckiego textu łacinska translatia, ktorą vulgatą zowią, za autentyk wtrącić chcą i onę jako szczyrszą i prawdziwszą zalecając, omyłki niektore Greckiemu textowi przypisują i twierdzą to niektorzy, że choć po Apostolech i za wieku Hieronyma świętego szczyre były Żydowskie i Greckie exemplarze, ale potym, iż text Starego Testamentu od niewiernych Żydow, a Nowego od wykrętnych Heretykow był pofałszowany. Przetoż tu krotko tego dowiedziemy: naprzod, że bez fundamentu te omyłki Greckiemu Testamentowi, o ktorym tu samym rzecz, przypisują, potym, iż ich przekład z łacińskiego nie jest we wszem dobry, a na ostatek nieco o naszej editiej i poprawie Nowego Testamentu przypomniemy.
Co się tedy tycze miejsc, ktore w Greckim texcie nie tak się czytają jako w łacińskim, skąd Jezuitowie dowieść chcą, że Greckie Księgi są sfałszowane. Na to odpowiadamy dwojako: Naprzod, że to barzo niepewny dowod, bo ktoż wie, jeśli nie raczej w tej rozności łacińskiej przekład jest sfałszowany, a niż Grecki oryginał, gdyż jako Hieronim św. mówi: Multo purior credenda est, fontis vada, quam rivi, to jest: Wierzyć mamy, że daleko czystsza jest woda z samego zrzodła, a niż ze stołu. Druga, nie wnetże to idzie, żeby gdy się w niektorych exemplarzach Greckich omylnie abo rożnie to i owo miejsce czyta, te omyłki wszytkim inszym Księgom przypisane być miały. Ale obaczmy te miejsca, ktore Jezuitowie niepotrzebnie i omylnie w Greckim przydane być mowią.
Pierwszy tego przykład przywodzą Mat. 6:13, twirdząc, że w Greckim przydano do Modlitwy Pańskiej one słowa: “Bo twoje jest Krolestwo i moc, i chwała na wieki”, czego w łacinskim niemasz. Ale te słowa są wielu exemplarzach starych Greckich, są w Syryjskim Nowym Testamencie, są u Chrisostoma, Theophilacha i inszych Greckich Doktorow, ktorych nie mniejsza jest w tej mierze poważność niż łacinskich Ojcow, ktorzy ich nie mają; i Beza nie zeznawa, aby to przydatek był.
Nawet Editia Pariskich Theologow Bibliej in Quarto te słowa czyta. Zaś Mat. 5:22 mowią, że po onych słowach: “Ktory się gniewa na Brata swego” Greckie przydawają te dwie słowie “bez przyczyny”, ktorych nie było w starych Księgach Greckich, jako Augustin i Hieronym świadczą i ktore przeto Hieronym wymazać każe. Odpowiadamy, iż te słowa Exemplarze Greckie mają, także Complutenskie, Syryjskie i Greccy Ojcowie, i są barzo potrzebne, gdyż nie wszelkiego gniewu Pismo Św. zakazuje, bo się i sam Chrystus Pan na uporne Żydy gniewał, i ludzie Bogobojni na sprawy ludzi złych a swawolnych słusznie się gniewają. Zkąd Theophylachus na to miejsce pisze: Kto się gniewa na Brata swego bez przyczyny, bywa potępion, ale jeśli się kto gniewa za słuszną przyczyną, aby drugiego nauczył, albo z duchownej gorliwości, nie będzie potępion. Dla czego i Paweł słowa gniewu mowił do Elimasa Czarnoksiężnika i do biskupa nie bez przyczyny, ale z gorliwości”. To Theophilach. A tak nieuważna jest poprawa tego miejsca łacinnikow i Hieronymowa. Ktory mowi, że gniew zgoła zakazany jest.
Dalej mówią Jezuitowie, że Mat. 6, w. 4,6,18 po tych słowiech: “Odda tobie”, przydawają Greckie “na jawi”, ktorych słów za świadectwem Augustina i w starych Greckich Księgach nie było, i teraz ich niemasz w żadnych łacinskich. Odpowiada: Prawda, że Augustin pisze, że tych słów w Exemplarzach Greckich nie było, ale jednak, iż się znajdowały w wielu inszych księgach, pokazuje się z Greckich ojcow i z Syryjskiego tłumacza, ktory je ma, i rzetelny jest zmysł tego, co mowi Christus, że gdy ty Jałmużnę i insze dobre uczynki czynisz potajemnie, nie głosząc ich, Ociec niebieski, ktory tajemne rzeczy upatruje, tobie to na jawi odda, a kiedyż, mowi Theophilach, na tenczas, gdy odkryte i jasne będą wszytkie rzeczy, a tedy więcej będziesz uwielbion. Jeszcze i to przywodzą, że Mat. 9, w. 13 po onych słowiech Pańskich: “Bom nie przyszedł wzywać Sprawiedliwych, ale grzesznych” Greckie Księgi niepotrzebnie przydawają “dla pokutę”, ktorego przydatku w starych Greckich nie było, jako Beza świadczy. Na to odpowiadamy naprzod, że te słowa najdują się i w łacinskich niektorych Exemplarzach, jako to sam Bellarmin Jezuita zeznawa. Druga, i u Marka św. 2, w. 17 i u Łukasza św., 5, w . 32. Te słowa: eiV matanoia – “do pokutej” są położone. Zkąd znać, że i u Mateusza św. nie są te słowa (jako Jezuitowie chcą) niepotrzebne. Trzecia: czyta te słowa Chrysostom, Teophylach, Krolewska Biblia i Robertus Stephanus. Czwarta rzecz sama pokazuje, że te słowa nie są zbyteczne, jako Theophylach na to miejsce pisze: Wzywa grzesznikow do pokuty, nie aby grzesznikami zostali, ale aby się upamiętali. Na ostatek Bezę nieszczyrze za sobą przywodzą Jezuitowie, bo Beza tak pisze: Słów tych stary tłumacz łaciński nie czyta, ani Syryjski, ani Hieronim, ktore jednak nie są zbytnie, i w starych się księgach znajdują.
Przywodzą i drugi przykład Mat. 20:22, mowiąc: W Księgach Greckich ten przydatek znajdziesz: “I krztem, ktorym się ja krzczę, będziecie krzczeni”. Ktory podobieństwo, iż z Ewangeliej Marka świętego tu jest przypisany jako Erasmus i Beza wspominają. Ale Beza nie mowi, aby te słowa w wierszu 22 i 23 miały być przydane u Marka św., ale to mowi, że się tak niektorym zda, a iż we dwu exemplarzach Greckich tych słow niemasz. Lecz czyta te słowa dawny Doktor Chrysostom, czyta Theophilach, Syryjski text, Krolewskie księgi i inszy. Na ostatek i one słowa Rzym. 11:6: “A jeśli uczynkow, już nie jest więcej łaska, bo inaczej uczynek nie jest więcej uczynkiem”. Piszą być przydane i mówią, że ich Orygenes, Chryzostom, Ambrozy i inni nie czytali. Ale ztąd znać, że Jezuitowie spuszczając się na cudze oczy i notatie, sami w Doktory św. nie pilnie wglądają, bo te słowa (czego Jezuita przy) ma Chrysostom Homil. 18 ad Roman., ma Occumenius, ma Theodoretus, ma Syryjski text i exemplarze Greckie mało nie wszytkie, i samo porownanie rzeczy przeciwnych, ktore się oraz w usprawiedliwieniu naszym ostać nie mogą, potrzebuje, aby te słowa były czytane, o czym niżej. A iż niektorzy Doktorowie Łacińscy tych słow nie mają, temu się dziwować nie potrzeba, gdyż oni pospolicie Vulgaty łacińskiej, Greckiego się rzadko dokładając, używali. To o przydatkach.
Defekty zasię Greckiego textu te przypominają: Naprzod, że całe cząstki pisma są odcięte, jako historia o cudzołożnicy Jan 8, cały rozdział 16. Marka św. i ono świadectwo znamienite o Trojcy św. z 1 Jana 5:7 “trzej są, ktorzy świadczą na niebie: Ociec, słowo i Duch Święty, a ci trzej jedno są”. Na to odpowiadamy, że czego w niektorych exemplarzach (jako sami Jezuitowie zeznawają) nie było inszym wszytkiem księgom Greckim, ktore tej części i słowa pisma w cale czytają, przypisano być nie ma, bo się to wszytko w naszych exemplarzach Greckich jednostajnie najduje. Acz to wiemy, że o tych miejscach pisma św. rożnica była w starym Kościele, jako Hieronym pisze, że 16. rozdział Marka św. nie najdował się w wielu exemplarzach, dla niektorych od inszych Ewangelistow rozności, ale to domniemanie gruntu nie ma, gdyż się Marek św. z inszemi Ewangelistami dobrze ... zgadza. A tak ten Rozdział w wielu starych Greckich i teraźniejszych wszytkich Exemplarzach, i w Syryjskich znajduje się.
Athanasius także summę jego przypomina, a Theophylach i wykłada. Historię zaś o Cudzołożnicy Kathary i Noratiani kwoli swemu błędowi odrzucali, i była o niej w pierwszym kościele wątpliwość, za czym jej nie było w niektorych Exemplarzach Greckich, jako Hieronym pisze, i w Syryjskim przykładzie jej niemasz, i u Nonnusa, i u Theophilacha; jednak we wszytkich Greckich Exemplarzach teraz znajduje się, i za prawdziwą uznawa ją Athanasius, i Chrisostom wzmiankę jej czyni, pisząc na Jana św.. Nawet, co się tycze miejsca onego 1 Jana 5:7 – “Trzej są, ktorzy świadczą na Niebie”, itd., odpowiadamy, że niesłusznie to Jezuitowie na wszytkie Księgi Greckie kładą, co w niektorych tylko od Heretykow wymazane było, gdyż się też nie we wszytkich łacinskich te słowa znajdowały.
Czemu jednak prawdziwi Chrześcijanie sprzeciwili się. I Athanasius to miejsce wspomina i wykłada, także i Compluteńska Biblia z inszemi Exemplarzami te słowa ma. Spor tedy o te słowa, za przyczyną, rzecz pewna, Arrianow, między Doktorami był i dlatego niektore, nie tylko Greckie, ale i łacinskie Exemplarze, tych słow nie miały.
Za tym wypisują Jezuitowie insze przykłady defektow w nowym Testamencie Greckim, jako naprzod Mat. 10:12 piszą, że tych czterech słów: “Mówiąc: Pokój temu domowi” w dzisiejszych Exemplarzach Greckich niemasz, ktore jednak miały stare Greckie, i tak Hilarius Chrysostom czytał. Odpowiadamy, że wiele Exemplarzów tych słow nie miały i u tłumacza Syryjskiego nie najdują się, ani u Hieronyma św., a w drugich zaś Exemplarzach te słowa były. Ale rzecz pewna, że więcej Ksiąg słow tych nie miało, i dlatego i teraz wszytkie Księgi Greckie, procz Compluteńskiej Bibliej, tych słow nie czytają.
Drugi przykład przywodzą z Marka św. 1:10, że onych słów: “i trwającego” Greckie dzisiejsze Księgi nie mają. Odpowiadamy: Tak jest, że nie mają, bo i w dawnych Exemplarzach tego niemasz, ani w Syryjskim, ani w Compluteńskim, ani u Theophylakta, i podobieństwo, że te słowa napotym były przydane z Jana św. 11:33.
Trzeci przykład: Łuk. 2:32 przypominają, że z onych słów Anielskich: “Co się z ciebie narodzi święte”, te dwie słowie “ex te” – “z ciebie” Greckie niektore odcinają. Na to mowiemy, że samiż Jezuitowie za nas odpowiadają, iż te słowa nie wszytkie, ale niektore tylko Greckie Exemplarze odcinają, jako i w łacinskich vulgate editionis niektorych Księgach ich niemasz, o czym Lowańska Biblia świadczy. Lecz te słowa ma Syryjska versia, Compluteńska Biblia. Attanasius je też przywodzi i we wszytkich teraźniejszych Księgach są.
Czwarty przykład mają Jan 7:39 “Albowiem jeszcze nie był Duch dany”. Tego słowa “dany” (mowią) Greckie exemplarze jedne zgoła nie mają, a drugie miasto niego tak czytają: “Albowiem jeszcze nie był Duch Święty”, chocia Duch Święty był od wieku zawsze. Odpowiadamy, że to czytanie, ktore jest w łacińskich Księgach, jest omylne, a to, ktore się w Greckich księgach znajduje, szczyre, bo co wspominają o Duchu Świętym, że zawsze był od wieku, toć i my mocno wierzemy, lecz się te słowa nie o samym Duchu Św., ale o darzech jego zacnych rozumieć mają, jako też masz przykład Dzieje Ap. 19:2; 1 Kor. 12 i indziej.
Piąty przykład biorą 2 Piotra 1:10, pisząc, że w słowiech onych: “Starajcie się, abyście przez dobre uczynki pewne czynili wezwanie i wybranie wasze”, tych słow “przez dobre uczynki” Greckie Krolewskie nie mają, ale wszytkie łacinskie i Greckie niektore słusznie je czytają. Na to odpowiadamy, że acz rozumiemy to, że wezwanie i wybranie nasze, względem nas przez dobre uczynki i żywot pobożny pewne czynimy, i te słowa nic w sobie przeciwnego prawdziwie nie mają, jednak iż tych słów w Greckich Księgach nie ma ani w Krolewskiej Bibliej, nie śmiemy ich sam za sam własny text pisma Świętego kłaść.
Zatym mowią Jezuitowie o odmianach i obłędnym czytaniu w Greckim Nowym Testamencie, ktorego ten pierwszy przykład wypisują, mowiąc: 1 Kor. 15:47 w łacińskim tak dobrze czytamy: “Pierwszy człowiek z ziemi ziemski, wtory człowiek z nieba niebieski”, a Greckie wszytkie miasto tych słów ostatnich tak mają: “Wtory człowiek Pan z nieba”, ktore zepsowanie zostało sfałszowania Marcinowego, jako Tertulian świadczy. Odpowiadamy, że text Grecki nie jest sfałszowany i nic w sobie omylnego nie ma. Bo jako pierwszy człowiek (wedle istności) z ziemie (wedle własności) ziemski, tak wtory człowiek, acz prawdziwą naturę człowieczą ma, jednak nie tylko niepokalany i święty jest, ale też Pan z nieba, to jest Bog, jakim jest Syn Boży Chrystus Jezus, o ktorym się wedle mowy u Theologów zwyczajnej, secundum communicationem idiomatum, dobrze mowi: “Człowiek Chrystus Jezus Pan z nieba abo Bog prawdziwy”. A o tym, żeby to była Marcinowa skaza, na miejscu naznaczonym niemasz nic, i owszem słowa te tak na kilku miejscach przywodzi Tertullian, jako Greckie exemplarze mają, i tak to miejsce czyta versia Syryjska, Arabska, Chryzostom, Theophilach i Damaso.
Drugi przykład odmiany kładą 1 Kor. 7:33 i mowią: “W Lacińskich tak dobrze czytamy: “ktory się ożenił, stara się o świeckich rzeczach, jakoby się żonie podobał, i rozdwojon jest, i białagłowa niemężata, i panna myśli o rzeczach Pańskich”. To Grekowie tak pomieszali: ‘Ktory się ożenił, stara się o świeckich rzeczach, jakoby się żonie podobał; rozdzielona jest żona i panna. Niemężata myśli o rzeczach Pańskich’. Ktore czytanie Hieronym św. gani i odrzuca, twierdząc, że nie ma w sobie prawdy apostolskiej”. Na to odpowiadamy, że text Grecki prawdziwy jest i szczery, Laciński zepsowany. Bo tak mają wszytkie Księgi Greckie, versja Syryjska, Arabska, Doktorowie starzy, Basilius, Theophilach, Occumenius. Co się tycze Hieronyma, jawna to jest, że gdy czytanie miejsca tego, jakie jest w vulgacie łacinskiej, zalecał, na ten czas swojej przej, ktorą miał z Jovinianem, dogadzał, lecz na inszych miejscach, jako in Helvidium, i pisząc do Eustochy o zachowaniu panieństwa, sam się z sobą nie zgadzając, tak czyta te słowa, jako są w Greckim.
Trzeci przykład odmiany w Greckim texcie ten mają Jezuitowie: Rzym. 12:11, gdzie miasto tego, co się w łacinskim czyta: “Panu służący”, Grekowie czytają “czasowi służący” przez odmianę kuriw w kairw, kędy łacinskie czytanie lepsze być świadczy Hieronym św., Origenes, Chrisostom, Theophilach i inni Grekowie. Na to mowiemy, iż sami Jezuitowie przyznawają, że lepsze Greckie Exemplarze tak mają: kuriw – Panu, i Doktorowie Greccy, Origenes, Chrisostom, Basilius i inni. Nawet i Syryjski tłumacz czyta: “Panu służąc”. Co jeśli tak jest, toć tedy omyłki kilku Exemplarzow Greckich nie może się na inne wszytkie Księgi ściągać; źle tedy concludują, że Grecki text zepsowany, bo tym sposobem łacinska vulgata dla barzo wiela roznego czytania nie miałaby nic w sobie zdrowego.
Czwarty przykład zepsowanego Textu Greckiego ten mają Jezuitowie: 1 Kor. 15:49 – “Przetoż jakośmy nosili wyobrażenie ziemskiego, nośmy też wyobrażenie niebieskiego”, ktore miejsce Marcin, mowią, tak zepsował, jako Tertulian świadczy, że miasto tego słówka “nośmy”, po Grecku foresmwmen, uczynił “będziem nosić” – foreswomen, jednę tylko literę odmieniwszy, ktorę skazę i teraz Greckie Exemplarze mają, jako i sam Erasmus przełożył “Gestabimus” – “nosić będziemy”, jakoby to dopiero po zmartwychwstaniu być miało, a nie w tym żywocie. Ano Apostoł rozkazując, a nie obiecując mowi, abyśmy już teraz nosili na sobie wyobrażenie człowieka niebieskiego, oblokłszy się w Chrystusa Pana i naśladując świętego żywota jego. Na to odpowiadając, naprzod pytamy Jezuitow, zkąd to wiedzą, że się na tym miejscu nie ma czytać “nosić będziemy” z Greckiego, ale “nośmy” z łacinskiego, ponieważ nie Grecki text z łacinskiego, ale łacinski z Greckiego swoj oryginał ma. Druga, stojemy przy tym, że się tak czytać ma to miejsce, jako w Greckim jest. Bo chociaż Tertullian czyta “nośmy”, i Chrysostom także, i Ambroży rozumieją, że od 47. wiersza zaczyna Apostoł upominanie ku nowości żywota, jako to i Jezuitowie chcą mieć; jednak samo miejsce i uprzedzające słowa świadczą, że Paweł św. w przedsięwziętej materii o zmartwychwstaniu trwając, uczy o tym, jakie teraz w śmiertelności są, a jakie zaś po zmartwychwstaniu ciała nasze będą. I tak to miejsce wykłada Theodoretus: Jako pierwszego ojca ziemskiego przeklectwa i śmierci staliśmy się uczestnikami, tak też chwalej Pana niebieskiego staniemy się uczestniki, i tamże to rozne czytanie wspominając, przekłada to, ktore w Greckim jest, nad owo insze. Także i Photius oboi sens tego miejsca wedle rożnego czytania przywodząc, jaśnie dawa znać, że mu się raczej podoba czytanie in futuro “Nosić będziemy”, a niż in modo imperandi “Nośmy”, bo mowi: Hunc quoque ad modum plurimam habebit consequentiam, to jest, tym też sposobem będzie się barzo stosowało ct.. Na ostatek Syryjski i Arabski tlumacz także czytają to miejsce, jako w Greckim jest. A tak nie Grecki autentyk, ale łaciński tłumacz tę dawną omyłkę w sobie ma.
Obroniwszy źródeł oryginału Nowego Testamentu Greckiego, ktoremu adwersarze naganę w wielu miejscach dać chcieli, przypatrzmy się też w kilku przykładach, jeśli tłumacz łacinski i polski, i po nim Jezuitowie polscy dobrze i szczyrze z niego słowo Boże przełożyli, tak iżby się człowiek Chrześcijański na ich przekład bezpiecznie spuścić mógł. Nie własnego tedy i od umysłu prawego odstępującego przekładu łacińskiego tłumacza uczeni Theologowie sty miejsc nazbierali i poznaczyli, w ktorych go niemal wszytkich Jezuitowie w swojej versjej naśladują, ale my kilka tylko świadectw dla prostakow przypomniemy, a bieglejsze w piśmie, w językach do ksiąg, ktore o tym ludzie uczeni po łacinie spisali, odsyłamy.
A miedzy inszemi znaczne dosyć jest ono miejsce Mat. 16:18 – “su ei petroV kai epi tauth th petra oikodomhsw mou thn ekklhsian”. Co Laciński tłumacz dobrze z greckiego czyta: “Tu es Petrus et super hanc petram adificabo Ecclesiam meam”. A pierwszy tłumacz polski Joan Leopolita, zacny Doktor i Professor Akademiej Krakowskiej tak przełożył: “Tyś jest Piotr, a na tej opoce zbuduję Kościół moj”. To Jezuitowie przeciw Vulgacie łacinskiej, ktora u nich za świętą i nienaganioną na Concilium Tridentskim przyjęta jest, i przeciw inszym wszytkimTłumaczom tak kładą: “Tyś jest opoka, a na tej opoce zbuduję Kościół moj”. Chociaż te dwie słowa “Petros” i “Petra” przez Ducha Bożego, persona, terminatie i rodzajem, jako zowiemy, do siebie są rozdzielone, aby wiadoma rzecz była, że Petros o Osobie Piotra, a Petra abo Opoka w wyznaniu Wiary w Chrystusa, ktore jest mocne a nienaruszone jako Opoka, rozumieć się ma; jako to niemal wszyscy Doktorowie Chrześcijańscy, gdy właśnie o zmyśle tego miejsca mowią, zgodnie wykładają. Czego dowody indziej najdziesz. Tak Jezuitowie, gdy im tego potrzeba, i Greckiego, i Lacinskiego textu odstępują.
Drugi przykład mamy Jan 14:26 – “kai upomnhsei umaV panta a eipon umin”. Lacinska Vulgata, w Rzymie z poprawą nowo wydana, tak przekłada: “Et suggere vobis omnia quaeunq dixero vobis”, to jest: “przypomni wam wszytko, cokolwiek wam powiem”. Ano ma się czytać: “Przypomni wam wszytko, comkolwiek wam powiedział”. I z tego miejsca Theologowie Rzymscy Traditiej a ustaw swoich Kościelnych podeprzeć i one Duchowi Św. przypisać usiłują. Lecz Chrystus nie obiecuje, aby Apostołom miał napotym co nowego mowić przez Ducha Św., ale że to, co im dotychmiast mowił, a oni tego częścią nie pomnieli, częścią nie pojęli, Duch Św. na pamięć im przywieść i wyrozumienie tego dać miał. A Jezuitowie zaś nasi Polscy to miejsce w Testamencie małym, Vulgatej odstąpiwszy, wedle Greckiego prawdziwie przełożyli: “Przypomni wam wszytko, comkolwiek wam powiedział”, a zaś w samej Bibliej, pochlebując Vulgacie, tak czytają: “Wszytko, cokolwiek bym wam powiedział”. Widzisz odmianę, ktora nie mogła by być słusznie ganiona, gdyby była z omylnego czytania do prawdziwego, ale się tu inaczej dzieje.
Trzeci przykład jest Dzieje Ap. 13:2 – “leitourgountwn de autwn tw kuriw”. To jest: “Gdy oni służyli abo posługę odprawowali Panu”, ktorą posługę Chrysostom o przepowiadaniu Słowa Bożego, a Syryjski i Arabski tłumacz o Modlitwach pospolitych, do ktorych i post był przydany, wykładają, ponieważ tam historia św. nie o kapłanach abo ofiarnikach mowi, ale o nauczycielach i Prorokach, to jest: wykładaczach pisma Świętego. Zkąd i Vulgata Lacinska tak to słowo przekłada: Ministrantibus autem illis Domino, tj. “A gdy oni służyli Panu”. Ale Jezuitowie i na tym miejscu Vulgatej odstąpiwszy, tak tłumaczą: “A gdy oni ofiarę czynili Panu”; a to dlatego, aby ztąd Mszą swoję, jeszcze od Apostolskich czasow z pisma pokazać mogli, i chcą tego wykładu swego podeprzeć Erasmusem, ktory wyłożył “Sacrificantibus” – “Gdy ofiarowali”. Ale ktoż nie widzi, że ci Tłumacze nowi z Erasmusa małą korzyść odnieść mogą, ze dwu przyczyn: Jedna, iż u Katolikow Rzymskich dawno Erasmus (acz niesłusznie) za heretyka osądzony. Druga, iż sam Erasmus w annotatiach przekłada “Ministrantibus” i tak pisze: “Ministrantibus, quod proprium est operantium sacris; nullum autem sacrificium DEO gratius, quam impartiri doctrinam Evangelicam”, to jest: “Gdy służyli, co własna jest tych, ktorzy święte rzeczy odprawują, a niemasz żadnej ofiary Bogu wdzięczniejszej jako udzielać nauki Evangeliej św.”. Ale iż to słowo “leitourgein” nie ma nic ze Mszą, z innych wiela miejsc pisma świętego dowieść snadno, bo i przełożeni święci zowią się “leitourgoi tou qeou” – słudzy Boży, Rzym. 13:6, a ci Mszej nie miewają. Anioły też Boże Pismo zowie “leitourgika pneumata” – Służebne Duchy, Żyd. 1:14, ktorzy też Mszej nie odprawują. Nawet uczynność Chrześcijańską i jałmużnę Kościelną zebraną Apostoł zowie “diakonian th V leitourgiaV ”, to jest usługowanie urzędu tego, tj. zbierania jałmużny na Kościoł Boży, 2 Kor. 9:12; Filip. 2:30. Ale o tym miejscu na ten czas dosyć.
Czwarty przykład, ktory nam wyżiej adwersarze zarzucali masz Rzym. 11:26, gdzie te słowa wszytkie i łaciński, i polski tłumacz opuścili: “A jeśli z uczynków, jużci nie jest łaska, bo inaczej uczynek już nie jest uczynkiem”. Ktore słowa we wszytkich exemplarzach Greckich najdują się, i mają je Greccy Doktorowie Chrysostom, Teodoret, Teophylach i Occumenius, także i Syryjski tłumacz, i potrzebne są dla antithesin, to jest dwu przeciwnech okazania i dla objaśnienia dowodu, ktory Apostoł o przyczynie usprawiedliwienia naszego czyni, okazując ono być z łaskiej przez Chrystusa, a nie z uczynkow, ktoreśmy zgoła jako dłużnicy Boży czynić powinni.
Piąty przykład 1 Kor. 4:6 barzo piękne słowa Apostolskie: “Abyście się nauczyli z nas, nad to co jest napisano nie rozumieć, iżbyście się jeden za drugiem nie nadymali przeciwko drugiemu”. Lacinski tłumacz i polski za nim tak okęszają: “Abyście się nauczyli z nas, żeby się nad to, co jest napisano, jeden za drugiem nie nadymał przeciwko drugiemu”, choć te słowa i w Greckich księgach, i w Syryjskiej translatiej, i u Doktorow Greckich Chrysostoma, Theophylakta i Occummeniusa tak się znajdują, jako my czytamy; także i w Nowym Testamencie Compluteńskim. A tak słusznie i to miejsce ma być według Greckiego poprawiono.
Szósty przykład przypomniemy 1 Kor. 15:10, gdzie w Greckiem jest: “Alem więcy pracował niż oni wszyscy, wszakże nie ja, łaska, ktora ze mą (jest)”; w przykładzie łacinskim i polskim opuszczony jest artykuł Grecki barzo potrzebny “h” – “ktora” i chcieli z tąd niektorzy z adwersarzow dowodzić zasługi z dobrowolności a sił naszych pochodzącej, jakoby nie samej łasce Bożej, ale i naszym siłom i mocy ku dobremu chwała należała. Ale Hieronim św., pisząc przeciw pelagianom, nieprzyjaciołom łaski Bożej, nie zaniechał tego miejsca szczyrze z Greckigo przełożyć i dobrowolność, ktorą Pelagias naturze naszej przypisował borzyć. Bo tak pisze: Powiada Apostoł, że więcej nad insze wszytkie Apostoły pracował, ale wnetże prace swe Bożej pomocy przypisuje, mowiąc: “Nie jać, ale łaska Boża, ktora ze mną jest”, jako na inszym miejscu mowi: “A ufność taką mamy, przez Jezusa CHrystusa ku Bogu, nie iżbyśmy byli dostateczni sami z siebie co myślić, jako z swego, ale dostateczność nasza z BOGA jest, ktory też uczynił nas godnemi sługami nowego testamentu”. To Hieronim. A Occummenius pisząc na te słowa “Lecz nie ja” ... mowi: potym obawiając się, aby taż sama jemu nie była przypisana, do łaski Bożej one ściąga.
Siódmy przykład Efezj. 5:32. Słowa Greckie “to musthrion tauto mega estin” – “Sacrament to wielki jest”. Co się własnie wykłada: “Tajemnica to wielka jest”. I z tego miejsca niedobrze przełożonego Jezuitowie chcą dowieść, że małżeństwo jest Sakramentem abo świętością własnie rzeczoną, tak jako jest Krzest św. i Wieczerza Pańska. Lecz nie bacz na to, że do więcej rzeczy ściąga się słowo Misteriej abo tajemnice, a niż słowo Sakramentu, bo choć każdy Sakrament jest tajemnicą, ale jednak nie każda tajemnica jest Sakramentem własnie rzeczonym, jako się dawa znać z Listu do Kolosan 2:27, gdzie wezwanie Pogan do wiary zowie się musthrion Chwalebną tajemnicą między Pogany, gdzie Jezuitowie Mysterium nie przełożyli Sakramentem jako łacińska Vulgata, ale Tajemnicą, jako się własnie wykładać ma to słowo. A ktemu nie o małżeństwie ludzkim Apostoł własnie tę tajemnicę rozumie, ale o dziwnym a duchownym Chrystusa Pana z Kościołem swoim złączeniu.
Ósmy przykład Hebr. 1:3 tak czytają Księgi Greckie: “di eautou kayarismon poihsamenoV twn amartiwn hmwn”. To jest: “Przez samego siebie oczyścienie grzechow naszych sprawiwszy”. Ktoremi słowy doskonałe odkupienie samej ofierze i śmierci Syna Bożego Apostoł przypisuje i od tej zasługi oczyścienia grzechow inne wszytkie rzeczy śrzodki i osoby odstrycha. To tedy miejsce Lacinski i Polski Tłumacz okąsili i te dwie słowa: “di eautou” – “Sam przez się” opuściwszy tak tylko kładą: “Sprawiwszy oczyścienie grzechow”. Ano te słowa Greckie Exemplarze zgodnie mają, także Biblia Krolewska, Syryjski Tłumacz i Doktorowie Greccy, między ktoremi Theophylach na to miejsce pisać mowi. Dwie rzeczy kładzie, i to, iż oczyścił nas od grzechow, i to, iż przez samego siebie sprawił. A tak na tym miejscu słowa barzo potrzebne z Pisma Św. opuszczone są.
Ostatni przykład niech z tegoż Listu Żyd. 13:16, gdzie z Greckiego tak się czytać ma: “Albowiem takowe ofiary spodobają się Bogu”, Jezuitowie, aby z tego miejsca mogli zbudować zasługi i powinną zapłatę za jałmużny przed Bogiem, wolą się omylnego przekładu Lacinskiego trzymać, a niż z źrzodła Greckiego własnie przełożyć, bo tak tłumaczą: “Albowiem takowemi ofiarami zasługujemy się Bogu”. Co jest przeciw własności słowa “euaresein”, ktore “spodobać się”, a nie “zasługować sobie” znaczy; i tak samiż Jezuitowie to słowo przełożyli w tymże liście rozdz. 11:6 – “A bez wiary nie podobna jest podobać się Bogu”, gdzie toż słowo jest “euaresthsai”, a przyczyny żadnej niemasz, czemuby na tym miejscu tak, a na owym inaczej wykładać się miało.
Mogłoćby się takowych omyłek i nie własnych przykładow barzo wiele przywieść, ale mamy za to, że na tych teraz dosyć będzie ku okazaniu tego, że Lacinska, i z niej zaś Polska translatia na wielu miejscach znaczne i szkodliwe omyłki ma. Czego nie tylko naszy nauczyciele oczywistemi przykłady dowodzą, ale i samego Kościoła Rzymskiego Theologowie uczeni jawnie toż zeznawają jako Nikol Lyranus, Paulus Brugensis, Armacanus, Laur Valla, Jsolorius Clarius, Joan Isaacus, Caretanus Cardinalis, Jacubus Faber Stapulensis i inszy. O czym teraz szerzej mówić nie potrzeba.
A tak my, łaskawy czytelniku (że się już do naszej prace obrociemy), ponieważ nic w sprawach ludzkich doskonałego nie jest, życząc tego prawowiernemu tu w Polszcze Kościołowi Chrześcijańskiemu, aby Księgi Nowego Testamentu w języku swym jako najszczerzej i od Oryginału Greckiego textu, jako najbilżej przetłumaczone miał, z pilnościąśmy w przodkow naszych ludzi pobożnych i uczonych około nowego testamentu prace i przykład wejrzeli, a on wespoł z inszemi rożnych autorow versjami do Greckiego textu stosowawszy, Nowego Testamentu polskiego poprawiliśmy i jako naszczerzej mogło być, wydali, nie tak gładkość mowej, ajko własności słow, ktorych Duch Pański przez Ewangelisty i Apostoły uczył, dogadzając. A żebychci nie słowy,a le rzeczą samą, naszę w tym i inszych przed nami pilność zalecili, przypomniemyć niektpre omyłki pierwszej edytiej, z kto rych wiele nie tak samym Tłumaczom, jako raczej Pisarzom a drukarzom słusznie przypisane być może, ktore jednak nie inaczej, jedno pilnym z Greckim textem porownaniem od nas zniesione i poprawione być mogły.
A na przod położemy przykłady opuszczenia, potym przydatki, a na ostatek odmiany słow niektorych, czym chociaż w rzeczy samej i wyrozumieniu nic się nie ubliżyło, ale jednak iż Pismo Święte w wielkim ma być u wszytkich ludzi Chrześcijańskich poszanowaniu, nie tylko słowo, ale i literka najmniejsza w nim nie ma być lekce poczytana i odmieniona. Defektow tedy słow niektorych masz te przykłady: Mat. 3:5 tych słow nie było: “i wszytka Judzka ziemia”, co jednak w pośledniejszych drukach poprawiono i przydano w edytiej Torunskiej i inszych, przed tym dobrze niż X. Grodzicki w parwidle swoim o tej i insze nie umyślne omyłki invectiwy wielkie czynił i sfałszowanie Pisma Św. nam przypisował.
Mat. 12:31 – Tej Sententiej nie było: “ale bluźnierstwo Ducha nie będzie odpuszczone ludziom”. Ale i to potym poprawiono, Mat. 14:13 opuszcza się słowo “osobno” kat idian. Mat. 16:10 – Nie było tych słow: “Ani onego siedmiorga chleba, czterech Tysięcy ludu, i wieleście koszow wzięli”, lecz ta omyłka, pewnie drukarska, potym jest napawiona. Mat. 20:34 – Nie było tego: “i śli za nim”, co też na potym przydano. Mat. 19:19 – Nie masz tego słowa “twego”, sou. Mat. 21:19 opuszczono “Mu”, auth, to jest figowemu drzewu. Mat. 23:30 – Nie masz tego słowa “Dni” taiV hmeraiV . Acz w zmyśle (jako i w inszych wiele defektach) nic nie brakuje. Mat. 24:40 – Nie masz słowa “zły” kakoV okleV . Mat. 26:2 – opuszczono “Wiecie, iż” oidate oti. Tamże w. 43 – Nie masz: “A przyszedszy”, tamże w. 74 nie dostaje tych dwu słow “i przysięgać”. To o defektach.
Przydatkow zaś u tegoż Ewangelisty te kilka przykładow masz: Mat. 11:21 przydano “siedząc”, czego w Greckim nie masz. acz to dla lepszego sensu włożono. Mat. 15:4 – przydano “twoję”. Mat. 25:4 – przydano (acz dla lepszego zrozumienia) “Takie jest Krolestwo Boże”.
Mar. 3:34 – te słowa “i na Zwolenniki” przydane są. Mar. 8:24 – nie masz tych słow w Greckim “Widzcie”. Mar. 16:6 – przydano to słowo “Chrystus”, acz dla sensu. Mar. 14:16 – przydano słowo “wszytko”. Tamże w. 37 – przydano “ze mną”.
Na ostatek odmian abo nie własnego słow tłumaczeni te są przykłady: Naprzod, miasto tego słowa “Jezus” na wielu miejscach kładzie się słowo “Chrystus”, jako Mat. 16:8 i 27:21, i 26:10, i 27:20, 20:58, choć to nic sensowi nie ujmuje. Mat. 4:14 – Greckie “legontoV” przełożono “Temi słowy”, miasto “Mowiącego”; tamże w. 17 – “Przybliża się” miasto “przybliżyło się” “hggiken”. Mat. 13:15 “Mrugali”, własnej “zamrużyli” – “ekammusan”. Tamże w. 47 “Wszelakie rzeczy”, wlasniej “z wszelkiego rodzaju” “ek pantoV genouV”. Mat. 24:51 “Odłączy go” miasto “rozetnie go” “dicotomhsei”. Mat. 25:7 “Nagotowały”, własnej “ochędożyli”“ekosmhsan”, tamże w. 30 “Nadalszą” miasto “zewnętrzną” “to exwteron”. Mat. 26:17 “Do niego” miasto “do Jezusa” “tw ihsou”; tamże w. 26 “podziękowawszy”, własniej (acz jeden sens) “Błogosławiwszy” “euloghsaV”. Mar. 5:43 “Mu” miasto “jej”“auth”, bo rzecz o dziewce. Ale to potym poprawiono. Mar. 9:16 “pytali” miasto “pytał” “ephrwthsen”, co zaś poprawiono. Mar. 11:11 “Pan” miasto “Jezus” “ihsouV”. Mar. 14:68 “sieni” miasto “przedsionka” “proaulion”. Tym podobnych odmian, choć nie wsamym zmyśle, poczęści się w pierwszej Editiej najdzie. Z ktorych łacno zrozumieć możesz, że się recognitia Nowego Testamentu polskiego nie bez wielkich a ważnych przyczyn stała. W ktorej pracej trzymaliśmy się wszędy jako sznuru Greckiego textu, a ktemuśmy leda jako od zwyczajne przekładu tłumaczow naszych pierwszych nie odstępowali, jedno kiedy się własności słow Greckich trzymać musiało. A kiedy jakie słowo do zupełnego i snadnego wyrozumienia potrzebne było, inaksząśmy je literą, aby je każdy lepiej rozeznał, drukować dali.
Na ostatek wszytkie słowa zwyczajne i od tłumaczow naszych przyjęte (ktore jednak Nowowiernicy Arriańscy i Ebiońscy odmienili) umyślnieśmy zachowali i przekładaliśmy Ecclesiam – Kościół, Baptismum – Krzest, Panitentiam – Upamiętanie, adrugdzie – Pokuta, Saccerdotes – Kapłany i insze tym podobne. A w tej recognitiej dosyć trudnej, ktora podobno dla roznych głow i mozgow ludzkich nie wszytkim będzie jednako wdzięczna. Pan Bog wie, żeśmy żadnemu pożytkowi swemu ani chlubie jakiej nie dogadzali, aleśmy tylko na samę chwałę Bogu w Trojcy jedynego , na zbudowanie a pożytek Kościoła Bożego i na powinność naszę Krześcijańską wzgląd pilny mieli. I dlatego prosiemy dla Boga, aby to czego w tej pracy naszej niedostaje, a zwłaszcza czegobyśmy z niewiadomości nie doszli (jako to rzecz nie można, aby kto co doskonałego, ile w takowej materiej sprawić miał). chrześcijańskiej ludzkości odpuszczono, a z miłości braterskiej poprawiono było, za co my każdemu Chrześcijańskiemu czytelnikowi będziemy powinni. Pan Bog wszechmogący, Ociec nasz niebieski, ktory nam wolą swoją i naukę zbawienną w piśmiech Prorokow i Apostołow św. dostatecznie oznajmił, niech ci to, Bracie miły, z łaski swojej świętej da, abyś z czytania i pilnego tych Ksiąg uważania znajomości Bożej prawdziwej i wiary w Chrystusa Pana Boga i człowieka, i prawdziwego doszedszy, w tegoż jako w Winną macicę przez Ducha świętego wszczepiony światowe sprawy opuszczał, żądzom cielesnym odpierał, wiarę żywą uczynkami dobremi wyświadczał, a w tym boju przeciw Szatanowi, światu, grzechowi i ciału przy Panu swym statecznie wytrwawszy i bieg skończywszy doszedł byś po tym żywocie niezwiędłej korony w krolestwie niebieskim, do ktorego wszem wiernym swym Zbawiciel nasz jedyny Chrystus Jezus zasługą i dosyć uczynieniem swym za grzechy nasze prawo utracone przywrócił. Temu tedy Synowi Bożemu, Krolowi nad Krolmi i Panu nad Pany wespoł z Ojcem jego i z Duchem Św. jako naszemu w Trojcy jedynemu niechaj będzie chwała i cześć, teraz i na wieki. Amen.
Pisano dnia 6. Marca, roku Pańskiego 1606.