Przedmowa do Nowego Testamentu Biblii Gdańskiej


Biblia Gdańska • Przedmowa do Nowego Testamentu Biblii Gdańskiej Nowy Testament
Biblia Gdańska
Przedmowa do Nowego Testamentu Biblii Gdańskiej
Nowy Testament

Już od niemałego czasu, Czytelniku miły, wiele ludzi pobożnych pragnęli tego, aby Nowy Testament Polski, znowu przejrzany, poprawiony i na małe modum (jako mowią) częścią dla kosztu uboższych, częścią dla snadniejszego doma i w drodze używania, do druku był podany: Przetoż aby się tak słusznemu ludzi chrześcijańskich żądaniu dogodziło, nie tylkośmy o wydaniu nowym tych zacnych Ksiąg staranie uczynili, aleśmy też i wielką pracą i pilnością dawny Nowego Testamentu editia Brzeska z Greckim textem znieśli i wedle niego to, czego było potrzeba, uważnie i nie bez wielkich przyczyn poprawili. Do czegośmy też inszych Tłumaczow przekładu, jako Wujka, Budnego i Czechowicza, gdzie się jaka rozność w texście dawnym Polskim pokazała, użyć nie zaniechali, z tą jednak ochroną, żebyśmy wszędy za sznur a prawidło Grecki autentyk mieli, ktorym Językiem, jako to wszytkim wiadomo, Księgi Nowego Testamentu od Ewangelistow i Apostołow Pańskich napisane i Kościołowi Bożemu podane są. Gdyż tak i Doktorowie dawni Kościelni, choć łacińscy, radzą, aby się poprawa i tłumaczenie Starego Testamentu z Żydowskiego, a Nowego z Greckiego działo. Bo tak pisze Ambrozy św.: “Jeśli się kto o rozne czytanie Ksiąg łacińskich spiera, z ktorych niektore przewrotni ludzie sfałszowali, niechaj w Greckie księgi wejrzy”. I zaś tenże, “Tak, mówi, w Greckich Księgach najdujemy, ktorych poważność jest świętsza”. Także Hieronym: “Jako w Nowym Testamencie uciekamy się do śrzodka Greckiej mowy, ktorą nowy Testament napisany jest, tak w Starym testamencie do Hebrajskiej się prawdy uciekamy. Na tenże sens mowi Augustyn: “Łacińskiego języka ludzie dwu innych językow do wiadomości pism św. potrzebują, to jest Żydowskiego i Greckiego, aby się do Exzemplarzow wyższych uciekli, jeśliby wątpliwość jaka przyniosła tłumaczow łacińskich rożność nieskończona”. I na inszym miejscu tenże tak radzi: “Gdy się co rożnego w oboich Księgach najdzie, ponieważ ku otrzymaniu wiary w rzeczach tych, ktore się działy, oboje czytanie nie może być prawdziwe, temu językowi raczy wierzyć mamy, z ktorego się na inszy przez tłumacze przekład stał”. Z tegoż Augustina i w Dekrecie sententia o tym jest położona temi słowy: “Jako Starego Testamentu pewność z Żydowskich Ksiąg ma być doświadczana, tak nowego Testamentu prawda Greckiej mowy prawidła potrzebuje”.

Toć jest dawnych Doktorow Kościelnych o przekładzie pisma Świętego jednostajne i prawdziwe zdanie, przeciw ktoremu, iż nam Jezuitowie miasto Greckiego textu łacinska translatia, ktorą vulgatą zowią, za autentyk wtrącić chcą i onę jako szczyrszą i prawdziwszą zalecając, omyłki niektore Greckiemu textowi przypisują i twierdzą to niektorzy, że choć po Apostolech i za wieku Hieronyma świętego szczyre były Żydowskie i Greckie exemplarze, ale potym, iż text Starego Testamentu od niewiernych Żydow, a Nowego od wykrętnych Heretykow był pofałszowany. Przetoż tu krotko tego dowiedziemy: naprzod, że bez fundamentu te omyłki Greckiemu Testamentowi, o ktorym tu samym rzecz, przypisują, potym, iż ich przekład z łacińskiego nie jest we wszem dobry, a na ostatek nieco o naszej editiej i poprawie Nowego Testamentu przypomniemy.

Co się tedy tycze miejsc, ktore w Greckim texcie nie tak się czytają jako w łacińskim, skąd Jezuitowie dowieść chcą, że Greckie Księgi są sfałszowane. Na to odpowiadamy dwojako: Naprzod, że to barzo niepewny dowod, bo ktoż wie, jeśli nie raczej w tej rozności łacińskiej przekład jest sfałszowany, a niż Grecki oryginał, gdyż jako Hieronim św. mówi: Multo purior credenda est, fontis vada, quam rivi, to jest: Wierzyć mamy, że daleko czystsza jest woda z samego zrzodła, a niż ze stołu. Druga, nie wnetże to idzie, żeby gdy się w niektorych exemplarzach Greckich omylnie abo rożnie to i owo miejsce czyta, te omyłki wszytkim inszym Księgom przypisane być miały. Ale obaczmy te miejsca, ktore Jezuitowie niepotrzebnie i omylnie w Greckim przydane być mowią.

Pierwszy tego przykład przywodzą Mat. 6:13, twirdząc, że w Greckim przydano do Modlitwy Pańskiej one słowa: “Bo twoje jest Krolestwo i moc, i chwała na wieki”, czego w łacinskim niemasz. Ale te słowa są wielu exemplarzach starych Greckich, są w Syryjskim Nowym Testamencie, są u Chrisostoma, Theophilacha i inszych Greckich Doktorow, ktorych nie mniejsza jest w tej mierze poważność niż łacinskich Ojcow, ktorzy ich nie mają; i Beza nie zeznawa, aby to przydatek był.

Nawet Editia Pariskich Theologow Bibliej in Quarto te słowa czyta. Zaś Mat. 5:22 mowią, że po onych słowach: “Ktory się gniewa na Brata swego” Greckie przydawają te dwie słowie “bez przyczyny”, ktorych nie było w starych Księgach Greckich, jako Augustin i Hieronym świadczą i ktore przeto Hieronym wymazać każe. Odpowiadamy, iż te słowa Exemplarze Greckie mają, także Complutenskie, Syryjskie i Greccy Ojcowie, i są barzo potrzebne, gdyż nie wszelkiego gniewu Pismo Św. zakazuje, bo się i sam Chrystus Pan na uporne Żydy gniewał, i ludzie Bogobojni na sprawy ludzi złych a swawolnych słusznie się gniewają. Zkąd Theophylachus na to miejsce pisze: Kto się gniewa na Brata swego bez przyczyny, bywa potępion, ale jeśli się kto gniewa za słuszną przyczyną, aby drugiego nauczył, albo z duchownej gorliwości, nie będzie potępion. Dla czego i Paweł słowa gniewu mowił do Elimasa Czarnoksiężnika i do biskupa nie bez przyczyny, ale z gorliwości”. To Theophilach. A tak nieuważna jest poprawa tego miejsca łacinnikow i Hieronymowa. Ktory mowi, że gniew zgoła zakazany jest.

Dalej mówią Jezuitowie, że Mat. 6, w. 4,6,18 po tych słowiech: “Odda tobie”, przydawają Greckie “na jawi”, ktorych słów za świadectwem Augustina i w starych Greckich Księgach nie było, i teraz ich niemasz w żadnych łacinskich. Odpowiada: Prawda, że Augustin pisze, że tych słów w Exemplarzach Greckich nie było, ale jednak, iż się znajdowały w wielu inszych księgach, pokazuje się z Greckich ojcow i z Syryjskiego tłumacza, ktory je ma, i rzetelny jest zmysł tego, co mowi Christus, że gdy ty Jałmużnę i insze dobre uczynki czynisz potajemnie, nie głosząc ich, Ociec niebieski, ktory tajemne rzeczy upatruje, tobie to na jawi odda, a kiedyż, mowi Theophilach, na tenczas, gdy odkryte i jasne będą wszytkie rzeczy, a tedy więcej będziesz uwielbion. Jeszcze i to przywodzą, że Mat. 9, w. 13 po onych słowiech Pańskich: “Bom nie przyszedł wzywać Sprawiedliwych, ale grzesznych” Greckie Księgi niepotrzebnie przydawają “dla pokutę”, ktorego przydatku w starych Greckich nie było, jako Beza świadczy. Na to odpowiadamy naprzod, że te słowa najdują się i w łacinskich niektorych Exemplarzach, jako to sam Bellarmin Jezuita zeznawa. Druga, i u Marka św. 2, w. 17 i u Łukasza św., 5, w . 32. Te słowa: eiV matanoia – “do pokutej” są położone. Zkąd znać, że i u Mateusza św. nie są te słowa (jako Jezuitowie chcą) niepotrzebne. Trzecia: czyta te słowa Chrysostom, Teophylach, Krolewska Biblia i Robertus Stephanus. Czwarta rzecz sama pokazuje, że te słowa nie są zbyteczne, jako Theophylach na to miejsce pisze: Wzywa grzesznikow do pokuty, nie aby grzesznikami zostali, ale aby się upamiętali. Na ostatek Bezę nieszczyrze za sobą przywodzą Jezuitowie, bo Beza tak pisze: Słów tych stary tłumacz łaciński nie czyta, ani Syryjski, ani Hieronim, ktore jednak nie są zbytnie, i w starych się księgach znajdują.

Przywodzą i drugi przykład Mat. 20:22, mowiąc: W Księgach Greckich ten przydatek znajdziesz: “I krztem, ktorym się ja krzczę, będziecie krzczeni”. Ktory podobieństwo, iż z Ewangeliej Marka świętego tu jest przypisany jako Erasmus i Beza wspominają. Ale Beza nie mowi, aby te słowa w wierszu 22 i 23 miały być przydane u Marka św., ale to mowi, że się tak niektorym zda, a iż we dwu exemplarzach Greckich tych słow niemasz. Lecz czyta te słowa dawny Doktor Chrysostom, czyta Theophilach, Syryjski text, Krolewskie księgi i inszy. Na ostatek i one słowa Rzym. 11:6: “A jeśli uczynkow, już nie jest więcej łaska, bo inaczej uczynek nie jest więcej uczynkiem”. Piszą być przydane i mówią, że ich Orygenes, Chryzostom, Ambrozy i inni nie czytali. Ale ztąd znać, że Jezuitowie spuszczając się na cudze oczy i notatie, sami w Doktory św. nie pilnie wglądają, bo te słowa (czego Jezuita przy) ma Chrysostom Homil. 18 ad Roman., ma Occumenius, ma Theodoretus, ma Syryjski text i exemplarze Greckie mało nie wszytkie, i samo porownanie rzeczy przeciwnych, ktore się oraz w usprawiedliwieniu naszym ostać nie mogą, potrzebuje, aby te słowa były czytane, o czym niżej. A iż niektorzy Doktorowie Łacińscy tych słow nie mają, temu się dziwować nie potrzeba, gdyż oni pospolicie Vulgaty łacińskiej, Greckiego się rzadko dokładając, używali. To o przydatkach.

Defekty zasię Greckiego textu te przypominają: Naprzod, że całe cząstki pisma są odcięte, jako historia o cudzołożnicy Jan 8, cały rozdział 16. Marka św. i ono świadectwo znamienite o Trojcy św. z 1 Jana 5:7 “trzej są, ktorzy świadczą na niebie: Ociec, słowo i Duch Święty, a ci trzej jedno są”. Na to odpowiadamy, że czego w niektorych exemplarzach (jako sami Jezuitowie zeznawają) nie było inszym wszytkiem księgom Greckim, ktore tej części i słowa pisma w cale czytają, przypisano być nie ma, bo się to wszytko w naszych exemplarzach Greckich jednostajnie najduje. Acz to wiemy, że o tych miejscach pisma św. rożnica była w starym Kościele, jako Hieronym pisze, że 16. rozdział Marka św. nie najdował się w wielu exemplarzach, dla niektorych od inszych Ewangelistow rozności, ale to domniemanie gruntu nie ma, gdyż się Marek św. z inszemi Ewangelistami dobrze ... zgadza. A tak ten Rozdział w wielu starych Greckich i teraźniejszych wszytkich Exemplarzach, i w Syryjskich znajduje się.

Athanasius także summę jego przypomina, a Theophylach i wykłada. Historię zaś o Cudzołożnicy Kathary i Noratiani kwoli swemu błędowi odrzucali, i była o niej w pierwszym kościele wątpliwość, za czym jej nie było w niektorych Exemplarzach Greckich, jako Hieronym pisze, i w Syryjskim przykładzie jej niemasz, i u Nonnusa, i u Theophilacha; jednak we wszytkich Greckich Exemplarzach teraz znajduje się, i za prawdziwą uznawa ją Athanasius, i Chrisostom wzmiankę jej czyni, pisząc na Jana św.. Nawet, co się tycze miejsca onego 1 Jana 5:7 – “Trzej są, ktorzy świadczą na Niebie”, itd., odpowiadamy, że niesłusznie to Jezuitowie na wszytkie Księgi Greckie kładą, co w niektorych tylko od Heretykow wymazane było, gdyż się też nie we wszytkich łacinskich te słowa znajdowały.

Czemu jednak prawdziwi Chrześcijanie sprzeciwili się. I Athanasius to miejsce wspomina i wykłada, także i Compluteńska Biblia z inszemi Exemplarzami te słowa ma. Spor tedy o te słowa, za przyczyną, rzecz pewna, Arrianow, między Doktorami był i dlatego niektore, nie tylko Greckie, ale i łacinskie Exemplarze, tych słow nie miały.

Za tym wypisują Jezuitowie insze przykłady defektow w nowym Testamencie Greckim, jako naprzod Mat. 10:12 piszą, że tych czterech słów: “Mówiąc: Pokój temu domowi” w dzisiejszych Exemplarzach Greckich niemasz, ktore jednak miały stare Greckie, i tak Hilarius Chrysostom czytał. Odpowiadamy, że wiele Exemplarzów tych słow nie miały i u tłumacza Syryjskiego nie najdują się, ani u Hieronyma św., a w drugich zaś Exemplarzach te słowa były. Ale rzecz pewna, że więcej Ksiąg słow tych nie miało, i dlatego i teraz wszytkie Księgi Greckie, procz Compluteńskiej Bibliej, tych słow nie czytają.

Drugi przykład przywodzą z Marka św. 1:10, że onych słów: “i trwającego” Greckie dzisiejsze Księgi nie mają. Odpowiadamy: Tak jest, że nie mają, bo i w dawnych Exemplarzach tego niemasz, ani w Syryjskim, ani w Compluteńskim, ani u Theophylakta, i podobieństwo, że te słowa napotym były przydane z Jana św. 11:33.

Trzeci przykład: Łuk. 2:32 przypominają, że z onych słów Anielskich: “Co się z ciebie narodzi święte”, te dwie słowie “ex te” – “z ciebie” Greckie niektore odcinają. Na to mowiemy, że samiż Jezuitowie za nas odpowiadają, iż te słowa nie wszytkie, ale niektore tylko Greckie Exemplarze odcinają, jako i w łacinskich vulgate editionis niektorych Księgach ich niemasz, o czym Lowańska Biblia świadczy. Lecz te słowa ma Syryjska versia, Compluteńska Biblia. Attanasius je też przywodzi i we wszytkich teraźniejszych Księgach są.

Czwarty przykład mają Jan 7:39 “Albowiem jeszcze nie był Duch dany”. Tego słowa “dany” (mowią) Greckie exemplarze jedne zgoła nie mają, a drugie miasto niego tak czytają: “Albowiem jeszcze nie był Duch Święty”, chocia Duch Święty był od wieku zawsze. Odpowiadamy, że to czytanie, ktore jest w łacińskich Księgach, jest omylne, a to, ktore się w Greckich księgach znajduje, szczyre, bo co wspominają o Duchu Świętym, że zawsze był od wieku, toć i my mocno wierzemy, lecz się te słowa nie o samym Duchu Św., ale o darzech jego zacnych rozumieć mają, jako też masz przykład Dzieje Ap. 19:2; 1 Kor. 12 i indziej.

Piąty przykład biorą 2 Piotra 1:10, pisząc, że w słowiech onych: “Starajcie się, abyście przez dobre uczynki pewne czynili wezwanie i wybranie wasze”, tych słow “przez dobre uczynki” Greckie Krolewskie nie mają, ale wszytkie łacinskie i Greckie niektore słusznie je czytają. Na to odpowiadamy, że acz rozumiemy to, że wezwanie i wybranie nasze, względem nas przez dobre uczynki i żywot pobożny pewne czynimy, i te słowa nic w sobie przeciwnego prawdziwie nie mają, jednak iż tych słów w Greckich Księgach nie ma ani w Krolewskiej Bibliej, nie śmiemy ich sam za sam własny text pisma Świętego kłaść.

Zatym mowią Jezuitowie o odmianach i obłędnym czytaniu w Greckim Nowym Testamencie, ktorego ten pierwszy przykład wypisują, mowiąc: 1 Kor. 15:47 w łacińskim tak dobrze czytamy: “Pierwszy człowiek z ziemi ziemski, wtory człowiek z nieba niebieski”, a Greckie wszytkie miasto tych słów ostatnich tak mają: “Wtory człowiek Pan z nieba”, ktore zepsowanie zostało sfałszowania Marcinowego, jako Tertulian świadczy. Odpowiadamy, że text Grecki nie jest sfałszowany i nic w sobie omylnego nie ma. Bo jako pierwszy człowiek (wedle istności) z ziemie (wedle własności) ziemski, tak wtory człowiek, acz prawdziwą naturę człowieczą ma, jednak nie tylko niepokalany i święty jest, ale też Pan z nieba, to jest Bog, jakim jest Syn Boży Chrystus Jezus, o ktorym się wedle mowy u Theologów zwyczajnej, secundum communicationem idiomatum, dobrze mowi: “Człowiek Chrystus Jezus Pan z nieba abo Bog prawdziwy”. A o tym, żeby to była Marcinowa skaza, na miejscu naznaczonym niemasz nic, i owszem słowa te tak na kilku miejscach przywodzi Tertullian, jako Greckie exemplarze mają, i tak to miejsce czyta versia Syryjska, Arabska, Chryzostom, Theophilach i Damaso.

Drugi przykład odmiany kładą 1 Kor. 7:33 i mowią: “W Lacińskich tak dobrze czytamy: “ktory się ożenił, stara się o świeckich rzeczach, jakoby się żonie podobał, i rozdwojon jest, i białagłowa niemężata, i panna myśli o rzeczach Pańskich”. To Grekowie tak pomieszali: ‘Ktory się ożenił, stara się o świeckich rzeczach, jakoby się żonie podobał; rozdzielona jest żona i panna. Niemężata myśli o rzeczach Pańskich’. Ktore czytanie Hieronym św. gani i odrzuca, twierdząc, że nie ma w sobie prawdy apostolskiej”. Na to odpowiadamy, że text Grecki prawdziwy jest i szczery, Laciński zepsowany. Bo tak mają wszytkie Księgi Greckie, versja Syryjska, Arabska, Doktorowie starzy, Basilius, Theophilach, Occumenius. Co się tycze Hieronyma, jawna to jest, że gdy czytanie miejsca tego, jakie jest w vulgacie łacinskiej, zalecał, na ten czas swojej przej, ktorą miał z Jovinianem, dogadzał, lecz na inszych miejscach, jako in Helvidium, i pisząc do Eustochy o zachowaniu panieństwa, sam się z sobą nie zgadzając, tak czyta te słowa, jako są w Greckim.

Trzeci przykład odmiany w Greckim texcie ten mają Jezuitowie: Rzym. 12:11, gdzie miasto tego, co się w łacinskim czyta: “Panu służący”, Grekowie czytają “czasowi służący” przez odmianę kuriw w kairw, kędy łacinskie czytanie lepsze być świadczy Hieronym św., Origenes, Chrisostom, Theophilach i inni Grekowie. Na to mowiemy, iż sami Jezuitowie przyznawają, że lepsze Greckie Exemplarze tak mają: kuriw – Panu, i Doktorowie Greccy, Origenes, Chrisostom, Basilius i inni. Nawet i Syryjski tłumacz czyta: “Panu służąc”. Co jeśli tak jest, toć tedy omyłki kilku Exemplarzow Greckich nie może się na inne wszytkie Księgi ściągać; źle tedy concludują, że Grecki text zepsowany, bo tym sposobem łacinska vulgata dla barzo wiela roznego czytania nie miałaby nic w sobie zdrowego.

Czwarty przykład zepsowanego Textu Greckiego ten mają Jezuitowie: 1 Kor. 15:49 – “Przetoż jakośmy nosili wyobrażenie ziemskiego, nośmy też wyobrażenie niebieskiego”, ktore miejsce Marcin, mowią, tak zepsował, jako Tertulian świadczy, że miasto tego słówka “nośmy”, po Grecku foresmwmen, uczynił “będziem nosić” – foreswomen, jednę tylko literę odmieniwszy, ktorę skazę i teraz Greckie Exemplarze mają, jako i sam Erasmus przełożył “Gestabimus” – “nosić będziemy”, jakoby to dopiero po zmartwychwstaniu być miało, a nie w tym żywocie. Ano Apostoł rozkazując, a nie obiecując mowi, abyśmy już teraz nosili na sobie wyobrażenie człowieka niebieskiego, oblokłszy się w Chrystusa Pana i naśladując świętego żywota jego. Na to odpowiadając, naprzod pytamy Jezuitow, zkąd to wiedzą, że się na tym miejscu nie ma czytać “nosić będziemy” z Greckiego, ale “nośmy” z łacinskiego, ponieważ nie Grecki text z łacinskiego, ale łacinski z Greckiego swoj oryginał ma. Druga, stojemy przy tym, że się tak czytać ma to miejsce, jako w Greckim jest. Bo chociaż Tertullian czyta “nośmy”, i Chrysostom także, i Ambroży rozumieją, że od 47. wiersza zaczyna Apostoł upominanie ku nowości żywota, jako to i Jezuitowie chcą mieć; jednak samo miejsce i uprzedzające słowa świadczą, że Paweł św. w przedsięwziętej materii o zmartwychwstaniu trwając, uczy o tym, jakie teraz w śmiertelności są, a jakie zaś po zmartwychwstaniu ciała nasze będą. I tak to miejsce wykłada Theodoretus: Jako pierwszego ojca ziemskiego przeklectwa i śmierci staliśmy się uczestnikami, tak też chwalej Pana niebieskiego staniemy się uczestniki, i tamże to rozne czytanie wspominając, przekłada to, ktore w Greckim jest, nad owo insze. Także i Photius oboi sens tego miejsca wedle rożnego czytania przywodząc, jaśnie dawa znać, że mu się raczej podoba czytanie in futuro “Nosić będziemy”, a niż in modo imperandi “Nośmy”, bo mowi: Hunc quoque ad modum plurimam habebit consequentiam, to jest, tym też sposobem będzie się barzo stosowało ct.. Na ostatek Syryjski i Arabski tlumacz także czytają to miejsce, jako w Greckim jest. A tak nie Grecki autentyk, ale łaciński tłumacz tę dawną omyłkę w sobie ma.

Obroniwszy źródeł oryginału Nowego Testamentu Greckiego, ktoremu adwersarze naganę w wielu miejscach dać chcieli, przypatrzmy się też w kilku przykładach, jeśli tłumacz łacinski i polski, i po nim Jezuitowie polscy dobrze i szczyrze z niego słowo Boże przełożyli, tak iżby się człowiek Chrześcijański na ich przekład bezpiecznie spuścić mógł. Nie własnego tedy i od umysłu prawego odstępującego przekładu łacińskiego tłumacza uczeni Theologowie sty miejsc nazbierali i poznaczyli, w ktorych go niemal wszytkich Jezuitowie w swojej versjej naśladują, ale my kilka tylko świadectw dla prostakow przypomniemy, a bieglejsze w piśmie, w językach do ksiąg, ktore o tym ludzie uczeni po łacinie spisali, odsyłamy.

A miedzy inszemi znaczne dosyć jest ono miejsce Mat. 16:18 – “su ei petroV kai epi tauth th petra oikodomhsw mou thn ekklhsian”. Co Laciński tłumacz dobrze z greckiego czyta: “Tu es Petrus et super hanc petram adificabo Ecclesiam meam”. A pierwszy tłumacz polski Joan Leopolita, zacny Doktor i Professor Akademiej Krakowskiej tak przełożył: “Tyś jest Piotr, a na tej opoce zbuduję Kościół moj”. To Jezuitowie przeciw Vulgacie łacinskiej, ktora u nich za świętą i nienaganioną na Concilium Tridentskim przyjęta jest, i przeciw inszym wszytkimTłumaczom tak kładą: “Tyś jest opoka, a na tej opoce zbuduję Kościół moj”. Chociaż te dwie słowa “Petros” i “Petra” przez Ducha Bożego, persona, terminatie i rodzajem, jako zowiemy, do siebie są rozdzielone, aby wiadoma rzecz była, że Petros o Osobie Piotra, a Petra abo Opoka w wyznaniu Wiary w Chrystusa, ktore jest mocne a nienaruszone jako Opoka, rozumieć się ma; jako to niemal wszyscy Doktorowie Chrześcijańscy, gdy właśnie o zmyśle tego miejsca mowią, zgodnie wykładają. Czego dowody indziej najdziesz. Tak Jezuitowie, gdy im tego potrzeba, i Greckiego, i Lacinskiego textu odstępują.

Drugi przykład mamy Jan 14:26 – “kai upomnhsei umaV panta a eipon umin”. Lacinska Vulgata, w Rzymie z poprawą nowo wydana, tak przekłada: “Et suggere vobis omnia quaeunq dixero vobis”, to jest: “przypomni wam wszytko, cokolwiek wam powiem”. Ano ma się czytać: “Przypomni wam wszytko, comkolwiek wam powiedział”. I z tego miejsca Theologowie Rzymscy Traditiej a ustaw swoich Kościelnych podeprzeć i one Duchowi Św. przypisać usiłują. Lecz Chrystus nie obiecuje, aby Apostołom miał napotym co nowego mowić przez Ducha Św., ale że to, co im dotychmiast mowił, a oni tego częścią nie pomnieli, częścią nie pojęli, Duch Św. na pamięć im przywieść i wyrozumienie tego dać miał. A Jezuitowie zaś nasi Polscy to miejsce w Testamencie małym, Vulgatej odstąpiwszy, wedle Greckiego prawdziwie przełożyli: “Przypomni wam wszytko, comkolwiek wam powiedział”, a zaś w samej Bibliej, pochlebując Vulgacie, tak czytają: “Wszytko, cokolwiek bym wam powiedział”. Widzisz odmianę, ktora nie mogła by być słusznie ganiona, gdyby była z omylnego czytania do prawdziwego, ale się tu inaczej dzieje.

Trzeci przykład jest Dzieje Ap. 13:2 – “leitourgountwn de autwn tw kuriw”. To jest: “Gdy oni służyli abo posługę odprawowali Panu”, ktorą posługę Chrysostom o przepowiadaniu Słowa Bożego, a Syryjski i Arabski tłumacz o Modlitwach pospolitych, do ktorych i post był przydany, wykładają, ponieważ tam historia św. nie o kapłanach abo ofiarnikach mowi, ale o nauczycielach i Prorokach, to jest: wykładaczach pisma Świętego. Zkąd i Vulgata Lacinska tak to słowo przekłada: Ministrantibus autem illis Domino, tj. “A gdy oni służyli Panu”. Ale Jezuitowie i na tym miejscu Vulgatej odstąpiwszy, tak tłumaczą: “A gdy oni ofiarę czynili Panu”; a to dlatego, aby ztąd Mszą swoję, jeszcze od Apostolskich czasow z pisma pokazać mogli, i chcą tego wykładu swego podeprzeć Erasmusem, ktory wyłożył “Sacrificantibus” – “Gdy ofiarowali”. Ale ktoż nie widzi, że ci Tłumacze nowi z Erasmusa małą korzyść odnieść mogą, ze dwu przyczyn: Jedna, iż u Katolikow Rzymskich dawno Erasmus (acz niesłusznie) za heretyka osądzony. Druga, iż sam Erasmus w annotatiach przekłada “Ministrantibus” i tak pisze: “Ministrantibus, quod proprium est operantium sacris; nullum autem sacrificium DEO gratius, quam impartiri doctrinam Evangelicam”, to jest: “Gdy służyli, co własna jest tych, ktorzy święte rzeczy odprawują, a niemasz żadnej ofiary Bogu wdzięczniejszej jako udzielać nauki Evangeliej św.”. Ale iż to słowo “leitourgein” nie ma nic ze Mszą, z innych wiela miejsc pisma świętego dowieść snadno, bo i przełożeni święci zowią się “leitourgoi tou qeou” – słudzy Boży, Rzym. 13:6, a ci Mszej nie miewają. Anioły też Boże Pismo zowie “leitourgika pneumata” – Służebne Duchy, Żyd. 1:14, ktorzy też Mszej nie odprawują. Nawet uczynność Chrześcijańską i jałmużnę Kościelną zebraną Apostoł zowie “diakonian th V leitourgiaV ”, to jest usługowanie urzędu tego, tj. zbierania jałmużny na Kościoł Boży, 2 Kor. 9:12; Filip. 2:30. Ale o tym miejscu na ten czas dosyć.

Czwarty przykład, ktory nam wyżiej adwersarze zarzucali masz Rzym. 11:26, gdzie te słowa wszytkie i łaciński, i polski tłumacz opuścili: “A jeśli z uczynków, jużci nie jest łaska, bo inaczej uczynek już nie jest uczynkiem”. Ktore słowa we wszytkich exemplarzach Greckich najdują się, i mają je Greccy Doktorowie Chrysostom, Teodoret, Teophylach i Occumenius, także i Syryjski tłumacz, i potrzebne są dla antithesin, to jest dwu przeciwnech okazania i dla objaśnienia dowodu, ktory Apostoł o przyczynie usprawiedliwienia naszego czyni, okazując ono być z łaskiej przez Chrystusa, a nie z uczynkow, ktoreśmy zgoła jako dłużnicy Boży czynić powinni.

Piąty przykład 1 Kor. 4:6 barzo piękne słowa Apostolskie: “Abyście się nauczyli z nas, nad to co jest napisano nie rozumieć, iżbyście się jeden za drugiem nie nadymali przeciwko drugiemu”. Lacinski tłumacz i polski za nim tak okęszają: “Abyście się nauczyli z nas, żeby się nad to, co jest napisano, jeden za drugiem nie nadymał przeciwko drugiemu”, choć te słowa i w Greckich księgach, i w Syryjskiej translatiej, i u Doktorow Greckich Chrysostoma, Theophylakta i Occummeniusa tak się znajdują, jako my czytamy; także i w Nowym Testamencie Compluteńskim. A tak słusznie i to miejsce ma być według Greckiego poprawiono.

Szósty przykład przypomniemy 1 Kor. 15:10, gdzie w Greckiem jest: “Alem więcy pracował niż oni wszyscy, wszakże nie ja, łaska, ktora ze mą (jest)”; w przykładzie łacinskim i polskim opuszczony jest artykuł Grecki barzo potrzebny “h” – “ktora” i chcieli z tąd niektorzy z adwersarzow dowodzić zasługi z dobrowolności a sił naszych pochodzącej, jakoby nie samej łasce Bożej, ale i naszym siłom i mocy ku dobremu chwała należała. Ale Hieronim św., pisząc przeciw pelagianom, nieprzyjaciołom łaski Bożej, nie zaniechał tego miejsca szczyrze z Greckigo przełożyć i dobrowolność, ktorą Pelagias naturze naszej przypisował borzyć. Bo tak pisze: Powiada Apostoł, że więcej nad insze wszytkie Apostoły pracował, ale wnetże prace swe Bożej pomocy przypisuje, mowiąc: “Nie jać, ale łaska Boża, ktora ze mną jest”, jako na inszym miejscu mowi: “A ufność taką mamy, przez Jezusa CHrystusa ku Bogu, nie iżbyśmy byli dostateczni sami z siebie co myślić, jako z swego, ale dostateczność nasza z BOGA jest, ktory też uczynił nas godnemi sługami nowego testamentu”. To Hieronim. A Occummenius pisząc na te słowa “Lecz nie ja” ... mowi: potym obawiając się, aby taż sama jemu nie była przypisana, do łaski Bożej one ściąga.

Siódmy przykład Efezj. 5:32. Słowa Greckie “to musthrion tauto mega estin” – “Sacrament to wielki jest”. Co się własnie wykłada: “Tajemnica to wielka jest”. I z tego miejsca niedobrze przełożonego Jezuitowie chcą dowieść, że małżeństwo jest Sakramentem abo świętością własnie rzeczoną, tak jako jest Krzest św. i Wieczerza Pańska. Lecz nie bacz na to, że do więcej rzeczy ściąga się słowo Misteriej abo tajemnice, a niż słowo Sakramentu, bo choć każdy Sakrament jest tajemnicą, ale jednak nie każda tajemnica jest Sakramentem własnie rzeczonym, jako się dawa znać z Listu do Kolosan 2:27, gdzie wezwanie Pogan do wiary zowie się musthrion Chwalebną tajemnicą między Pogany, gdzie Jezuitowie Mysterium nie przełożyli Sakramentem jako łacińska Vulgata, ale Tajemnicą, jako się własnie wykładać ma to słowo. A ktemu nie o małżeństwie ludzkim Apostoł własnie tę tajemnicę rozumie, ale o dziwnym a duchownym Chrystusa Pana z Kościołem swoim złączeniu.

Ósmy przykład Hebr. 1:3 tak czytają Księgi Greckie: “di eautou kayarismon poihsamenoV twn amartiwn hmwn”. To jest: “Przez samego siebie oczyścienie grzechow naszych sprawiwszy”. Ktoremi słowy doskonałe odkupienie samej ofierze i śmierci Syna Bożego Apostoł przypisuje i od tej zasługi oczyścienia grzechow inne wszytkie rzeczy śrzodki i osoby odstrycha. To tedy miejsce Lacinski i Polski Tłumacz okąsili i te dwie słowa: “di eautou” – “Sam przez się” opuściwszy tak tylko kładą: “Sprawiwszy oczyścienie grzechow”. Ano te słowa Greckie Exemplarze zgodnie mają, także Biblia Krolewska, Syryjski Tłumacz i Doktorowie Greccy, między ktoremi Theophylach na to miejsce pisać mowi. Dwie rzeczy kładzie, i to, iż oczyścił nas od grzechow, i to, iż przez samego siebie sprawił. A tak na tym miejscu słowa barzo potrzebne z Pisma Św. opuszczone są.

Ostatni przykład niech z tegoż Listu Żyd. 13:16, gdzie z Greckiego tak się czytać ma: “Albowiem takowe ofiary spodobają się Bogu”, Jezuitowie, aby z tego miejsca mogli zbudować zasługi i powinną zapłatę za jałmużny przed Bogiem, wolą się omylnego przekładu Lacinskiego trzymać, a niż z źrzodła Greckiego własnie przełożyć, bo tak tłumaczą: “Albowiem takowemi ofiarami zasługujemy się Bogu”. Co jest przeciw własności słowa “euaresein”, ktore “spodobać się”, a nie “zasługować sobie” znaczy; i tak samiż Jezuitowie to słowo przełożyli w tymże liście rozdz. 11:6 – “A bez wiary nie podobna jest podobać się Bogu”, gdzie toż słowo jest “euaresthsai”, a przyczyny żadnej niemasz, czemuby na tym miejscu tak, a na owym inaczej wykładać się miało.

Mogłoćby się takowych omyłek i nie własnych przykładow barzo wiele przywieść, ale mamy za to, że na tych teraz dosyć będzie ku okazaniu tego, że Lacinska, i z niej zaś Polska translatia na wielu miejscach znaczne i szkodliwe omyłki ma. Czego nie tylko naszy nauczyciele oczywistemi przykłady dowodzą, ale i samego Kościoła Rzymskiego Theologowie uczeni jawnie toż zeznawają jako Nikol Lyranus, Paulus Brugensis, Armacanus, Laur Valla, Jsolorius Clarius, Joan Isaacus, Caretanus Cardinalis, Jacubus Faber Stapulensis i inszy. O czym teraz szerzej mówić nie potrzeba.

A tak my, łaskawy czytelniku (że się już do naszej prace obrociemy), ponieważ nic w sprawach ludzkich doskonałego nie jest, życząc tego prawowiernemu tu w Polszcze Kościołowi Chrześcijańskiemu, aby Księgi Nowego Testamentu w języku swym jako najszczerzej i od Oryginału Greckiego textu, jako najbilżej przetłumaczone miał, z pilnościąśmy w przodkow naszych ludzi pobożnych i uczonych około nowego testamentu prace i przykład wejrzeli, a on wespoł z inszemi rożnych autorow versjami do Greckiego textu stosowawszy, Nowego Testamentu polskiego poprawiliśmy i jako naszczerzej mogło być, wydali, nie tak gładkość mowej, ajko własności słow, ktorych Duch Pański przez Ewangelisty i Apostoły uczył, dogadzając. A żebychci nie słowy,a le rzeczą samą, naszę w tym i inszych przed nami pilność zalecili, przypomniemyć niektpre omyłki pierwszej edytiej, z kto rych wiele nie tak samym Tłumaczom, jako raczej Pisarzom a drukarzom słusznie przypisane być może, ktore jednak nie inaczej, jedno pilnym z Greckim textem porownaniem od nas zniesione i poprawione być mogły.

A na przod położemy przykłady opuszczenia, potym przydatki, a na ostatek odmiany słow niektorych, czym chociaż w rzeczy samej i wyrozumieniu nic się nie ubliżyło, ale jednak iż Pismo Święte w wielkim ma być u wszytkich ludzi Chrześcijańskich poszanowaniu, nie tylko słowo, ale i literka najmniejsza w nim nie ma być lekce poczytana i odmieniona. Defektow tedy słow niektorych masz te przykłady: Mat. 3:5 tych słow nie było: “i wszytka Judzka ziemia”, co jednak w pośledniejszych drukach poprawiono i przydano w edytiej Torunskiej i inszych, przed tym dobrze niż X. Grodzicki w parwidle swoim o tej i insze nie umyślne omyłki invectiwy wielkie czynił i sfałszowanie Pisma Św. nam przypisował.

Mat. 12:31 – Tej Sententiej nie było: “ale bluźnierstwo Ducha nie będzie odpuszczone ludziom”. Ale i to potym poprawiono, Mat. 14:13 opuszcza się słowo “osobno” kat idian. Mat. 16:10 – Nie było tych słow: “Ani onego siedmiorga chleba, czterech Tysięcy ludu, i wieleście koszow wzięli”, lecz ta omyłka, pewnie drukarska, potym jest napawiona. Mat. 20:34 – Nie było tego: “i śli za nim”, co też na potym przydano. Mat. 19:19 – Nie masz tego słowa “twego”, sou. Mat. 21:19 opuszczono “Mu”, auth, to jest figowemu drzewu. Mat. 23:30 – Nie masz tego słowa “Dni” taiV hmeraiV . Acz w zmyśle (jako i w inszych wiele defektach) nic nie brakuje. Mat. 24:40 – Nie masz słowa “zły” kakoV okleV . Mat. 26:2 – opuszczono “Wiecie, iż” oidate oti. Tamże w. 43 – Nie masz: “A przyszedszy”, tamże w. 74 nie dostaje tych dwu słow “i przysięgać”. To o defektach.

Przydatkow zaś u tegoż Ewangelisty te kilka przykładow masz: Mat. 11:21 przydano “siedząc”, czego w Greckim nie masz. acz to dla lepszego sensu włożono. Mat. 15:4 – przydano “twoję”. Mat. 25:4 – przydano (acz dla lepszego zrozumienia) “Takie jest Krolestwo Boże”.

Mar. 3:34 – te słowa “i na Zwolenniki” przydane są. Mar. 8:24 – nie masz tych słow w Greckim “Widzcie”. Mar. 16:6 – przydano to słowo “Chrystus”, acz dla sensu. Mar. 14:16 – przydano słowo “wszytko”. Tamże w. 37 – przydano “ze mną”.

Na ostatek odmian abo nie własnego słow tłumaczeni te są przykłady: Naprzod, miasto tego słowa “Jezus” na wielu miejscach kładzie się słowo “Chrystus”, jako Mat. 16:8 i 27:21, i 26:10, i 27:20, 20:58, choć to nic sensowi nie ujmuje. Mat. 4:14 – Greckie “legontoV” przełożono “Temi słowy”, miasto “Mowiącego”; tamże w. 17 – “Przybliża się” miasto “przybliżyło się” “hggiken”. Mat. 13:15 “Mrugali”, własnej “zamrużyli” – “ekammusan”. Tamże w. 47 “Wszelakie rzeczy”, wlasniej “z wszelkiego rodzaju” “ek pantoV genouV”. Mat. 24:51 “Odłączy go” miasto “rozetnie go” “dicotomhsei”. Mat. 25:7 “Nagotowały”, własnej “ochędożyli”“ekosmhsan”, tamże w. 30 “Nadalszą” miasto “zewnętrzną” “to exwteron”. Mat. 26:17 “Do niego” miasto “do Jezusa” “tw ihsou”; tamże w. 26 “podziękowawszy”, własniej (acz jeden sens) “Błogosławiwszy” “euloghsaV”. Mar. 5:43 “Mu” miasto “jej”“auth”, bo rzecz o dziewce. Ale to potym poprawiono. Mar. 9:16 “pytali” miasto “pytał” “ephrwthsen”, co zaś poprawiono. Mar. 11:11 “Pan” miasto “Jezus” “ihsouV”. Mar. 14:68 “sieni” miasto “przedsionka” “proaulion”. Tym podobnych odmian, choć nie wsamym zmyśle, poczęści się w pierwszej Editiej najdzie. Z ktorych łacno zrozumieć możesz, że się recognitia Nowego Testamentu polskiego nie bez wielkich a ważnych przyczyn stała. W ktorej pracej trzymaliśmy się wszędy jako sznuru Greckiego textu, a ktemuśmy leda jako od zwyczajne przekładu tłumaczow naszych pierwszych nie odstępowali, jedno kiedy się własności słow Greckich trzymać musiało. A kiedy jakie słowo do zupełnego i snadnego wyrozumienia potrzebne było, inaksząśmy je literą, aby je każdy lepiej rozeznał, drukować dali.

Na ostatek wszytkie słowa zwyczajne i od tłumaczow naszych przyjęte (ktore jednak Nowowiernicy Arriańscy i Ebiońscy odmienili) umyślnieśmy zachowali i przekładaliśmy Ecclesiam – Kościół, Baptismum – Krzest, Panitentiam – Upamiętanie, adrugdzie – Pokuta, Saccerdotes – Kapłany i insze tym podobne. A w tej recognitiej dosyć trudnej, ktora podobno dla roznych głow i mozgow ludzkich nie wszytkim będzie jednako wdzięczna. Pan Bog wie, żeśmy żadnemu pożytkowi swemu ani chlubie jakiej nie dogadzali, aleśmy tylko na samę chwałę Bogu w Trojcy jedynego , na zbudowanie a pożytek Kościoła Bożego i na powinność naszę Krześcijańską wzgląd pilny mieli. I dlatego prosiemy dla Boga, aby to czego w tej pracy naszej niedostaje, a zwłaszcza czegobyśmy z niewiadomości nie doszli (jako to rzecz nie można, aby kto co doskonałego, ile w takowej materiej sprawić miał). chrześcijańskiej ludzkości odpuszczono, a z miłości braterskiej poprawiono było, za co my każdemu Chrześcijańskiemu czytelnikowi będziemy powinni. Pan Bog wszechmogący, Ociec nasz niebieski, ktory nam wolą swoją i naukę zbawienną w piśmiech Prorokow i Apostołow św. dostatecznie oznajmił, niech ci to, Bracie miły, z łaski swojej świętej da, abyś z czytania i pilnego tych Ksiąg uważania znajomości Bożej prawdziwej i wiary w Chrystusa Pana Boga i człowieka, i prawdziwego doszedszy, w tegoż jako w Winną macicę przez Ducha świętego wszczepiony światowe sprawy opuszczał, żądzom cielesnym odpierał, wiarę żywą uczynkami dobremi wyświadczał, a w tym boju przeciw Szatanowi, światu, grzechowi i ciału przy Panu swym statecznie wytrwawszy i bieg skończywszy doszedł byś po tym żywocie niezwiędłej korony w krolestwie niebieskim, do ktorego wszem wiernym swym Zbawiciel nasz jedyny Chrystus Jezus zasługą i dosyć uczynieniem swym za grzechy nasze prawo utracone przywrócił. Temu tedy Synowi Bożemu, Krolowi nad Krolmi i Panu nad Pany wespoł z Ojcem jego i z Duchem Św. jako naszemu w Trojcy jedynemu niechaj będzie chwała i cześć, teraz i na wieki. Amen.

Pisano dnia 6. Marca, roku Pańskiego 1606.