Słownik etymologiczny języka polskiego/baba
baba; babsztyl, złożenie z s(z)tylać, ‘kuleć’ (p. sztykut); babiński, nie babski (jak siestrzyński, macoszyński, macierzyński). [1]
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
baba, babka, babcia, babunia (z przyrostkiem, jak ciotunia, dziadunio, córunia, mamunia), ‘matka ojca lub matki’, ‘zamężna kobieta’, ‘stara kobieta’. Niemowlęce to zdwojenie, jak mama, papa, tata, dada, nana, pierwotnie bez znaczenia ścisłego. Ulega najrozmaitszym przenośniom; tak nazywają ‘zatyczki’, ‘kłody do ubijania’; formy wszelakie; ciasta, gruszki (o szpetnym wyglądzie), owady i ptaki, (pelikan n. p.); rośliny (babka, ‘plantago’, że leczy rany, bo baby leczyły); babka, ‘akuszerka’, jeszcze w 15. w. pęporzezą przezywana; babić, ‘odbierać dziecko’. Takie zdwojenie oznacza pieszczotliwie i małe dzieci, franc. bébé, ang. baby, serbskie beba, u nas bebiś u Glicnera r. 1558. Było i nazwą drobnej monety, bitej najpierw w Czechach za Ludwika II: »dwie babce (babki) w jeden pieniądz starej szło minnice«; »pułbabcza, nie tylo szeląga nie warty«, Potocki. Babizna, ‘spadek po babce’, jak dziedzina ‘po dziadku’. Babina zdrobniałe; babsko, babsztyl (w różnych odmiankach) zgrubiałe. Co innego tureckie bab, w 17. w. (u Twardowskiego) ‘brama, dworzec’: »wrzucić do baby sarajowej, smrodliwej«; »Turcy, nasze konie zową babami nikczemnymi« (Twardowski), dla ociężałości.
W tych samych znaczeniach powtarza się baba także w czeskiem i ruskiem (baboczka ‘motyl’); dla gier: ciuciubabka, ‘ciemna babka, żmurek’, babka, ‘gra z kostką, babką’ (szczególniej na Rusi lubiona). Do mitologji patrzą: baba jędza (ruska baba jaga), ‘czarownica, wiedźma’; baby, babki, w 16. w. ‘plejady (dżdżownice, kokosz z kurczęty)’, niegdyś nierównie poetyczniej zwane: własożelicy, wołosożary (t. j. ‘ród z świecącemi włosami’); baby kamienne, aż do Prus zachodnich sięgają; pierwotne wyobrażenia nieraz wyraźnie żeńskie; najsłynniejsza z nich bajeczna »złota baba« na dalekiej Rusi (nad Obem u Czudzi), o której od początku 15. w. ciągłe a częste wzmianki u nas, a od nas i zagranicą; znana kamienna baba chęcińska różni się jednak znacznie wyglądem od przeciętnych »bab«. Baba, ‘ciasto’ (np. »tatarczana baba«), od kształtu, por. korowaj. Babą nazywano i ‘królowę w szachach’. Ogólno europejskie jest też babie lato o ‘pięknej jesieni’. — Prasłowo, lit. boba, ‘stara kobieta’, niem. Bube ‘chłopiec’, dawniej bābe, bōbe, ‘stara kobieta’.
Powtarza się w nazwach wielu roślin, np. babimór albo morzybab 1472 r., od czarodziejskich własności, inaczej ‘widłak’ lub ‘wroniec’. Stanko nawet wierzbę babicą nazywa. Por. Babica r. 1135, nazwa solarni; dalej babi (Babia góra); babiniec, ‘przedsionek w kościele’; babiarz, babożeń (w 16. i 17. w.); babski, dawniej babińskie plotki, nie od Babina p. Pszonki, lecz od bab.
