Słownik etymologiczny języka polskiego/przeć
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
przeć, prę, przesz, prą, szczególniej we złożeniach: podeprzeć (zamiast poprawnego podprzeć), podparł, podparty (wsparcie), podpierać, podpora, podpórka; uprzeć, uparł się, uparty, upierać się, upór, uporczywy; zapora, opora (oparcie się), napór. Prasłowo; brak nagłosowego s-: lit. spirti, ‘wierzgać’, atspara(s), ‘podpora’, spartus, ‘zwinny’, prus. spartis, ‘siła’; ind. sphurati, ‘rusza się’, grec. (a)spairō, ‘opieram się’, łac. spernere (sprētum), ‘odrzucać’, niem. spornen, ‘wierzgać’, i Sporen, ‘ostrogi’. Tak samo u wszystkich Słowian; cerk. prěti, pĭrą, podpirati, podpora.
przeć, przę, przysz, przy, to samo co poprzednie; przeniesione ze ‘wstrętu fizycznego’ na ‘moralny’, zatraca nawet właściwą odmianę i całkiem jak pierwsze się odmienia: dawniej tylko przał i zaprzał się, dziś zaparł, wyparł się, zapierać, wypierać się, ale do dziś zaprzaniec; spierać się, spór, sporny. Używało się szczególniej w rozprawie sądowej: prza, ‘proces’, pierca, pierczyk, ‘adwokat’, sąpierz, sąprza, albo sąpierza, sąprzewy i sąpierzewy, ‘strona przeciwna w sądzie’; i w tem znaczeniu jest już prasłowiańskie: cerk. prja, rasprja, ‘spór, proces’, sąpĭr’, ‘przeciwnik’, czes. rozeprze, rus. prienija, ‘debaty’ (por. nasze odparł); odpór, spór, należą do jednego lub drugiego per-; tu również więc brak nagłosowego s-; cerk. pĭrěti, pĭrją, pĭriszi.
przeć, z pierwotnego per- (t. zn. nie sper-, jak poprzednie), o ‘przeniu, rozparzaniu się’: »zboża w sąsiekach przały i butwiały«, »miejsca przejące« (pod pachą); trzecia osoba: pre (jak gore i tore): »gdy słońce pre«, »jako gdy pre pod obłokiem palącym«; przelina, ‘ziemia z pod topniejącego śniegu, miejsce przetarte’. Tu należą i »gruszki przałki« (już u Zimorowica, ‘wcześnie dojrzałe’). Brak w lit.; wtaczają grec. prēthō, ‘gorę’, pim-prē-mi (zdwojone), ‘gorę’, prēdōn, i o ‘wrzodzie’. Od tego per-, por- (por. pora) odróżniamy więc oba poprzednie per-, por- (ze sper-, spor-), ale dalszych różnic nie uznajemy, więc uważamy za jedno: cerk. perą, pĭrati (jak berą, bĭrati), rus. »poprat’ nogami«; cerk. zapĭrą, zaprěti, rus. zapierieť (na zapierti, zapor), podpierieť, czes. podeprzíti, podepru, rus. pru, pierieť, ‘cisnąć’ (napor, ‘nacisk’), serb. doprieti, dopirati, ‘dosięgać’. Jeżeli włączymy per-, por- o ‘lataniu’ (z sper-), ‘przebijaniu - przekraczaniu’ (prom, pierzeja itd.), to żaden inny pień nie wyrówna temu per- co do ilości znaczeń, ale i początków.