Ta strona została przepisana.
(samo ugrupowanie zostało zresztą wkrótce rozbite aresztowaniami), to efektem współpracy ze stronnictwem ludowym były jeszcze dwie ważne deklaracje ideowe myśliciela. Pierwsza to słynna Zmowa powszechna przeciw rządowi (1905), która choć nie stała się oficjalną deklaracją PZL (sygnowano ją jednak „firmą” Ludowego Koła Oświaty, tajnej grupy, z której wyłonił się PZL), to była szeroko kolportowana właśnie przez jego działaczy i sympatyków. Zmowa... była swoistym manifestem „walki o wolność Polski i o wolność każdego człowieka w Polsce”, jak głosił Abramowski już na wstępie tego tekstu[1].
- ↑ Wokół tej broszury Abramowskiego narosło szereg nieporozumień, wywołanych jej tytułem, które sprawiły, że autor nierzadko uznawany był za przeciwnika wszelkiej władzy politycznej, czyli za zwolennika anarchizmu. Choć większość badaczy jego dorobku podkreśla anarchistyczne inspiracje tej doktryny — wpływy Kropotkina, Tołstoja i „antypaństwowego” syndykalizmu Sorela — to jednak są oni zgodni również co do tego, iż Abramowski był raczej zwolennikiem swoiście pojmowanego „państwa-minimum”, którego rola byłaby niezwykle ograniczona, jednak niecałkowicie wyeliminowana (m.in. polityka zagraniczna, obrona granic, pewne formy dbałości o ład wewnętrzny). Trafnie podsumował ów problem Julian Brun: „Gdyby dzieła Edwarda Abramowskiego udostępnione zostały publiczności europejskiej, uznano by w nim niewątpliwie jednego z epigonów Proudhona i zaliczono do którejś z odmian pokojowego, konstruktywnego anarchizmu. Najsumienniejszy czytelnik-cudzoziemiec nie odgadłby, że antypaństwowość tego polskiego anarchisty jest negacją jedynie państwa obcego, a tęsknotą do własnej, polskiej państwowości”; J. Brun, Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 34. Na różnice między anarchizmem a doktryną Abramowskiego zwracali uwagę m.in. Krzeczkowski i Oskar Lange, nie tylko wspominając o licznych wątkach mimo wszystko propaństwowych w jego wizji, lecz także o odmiennym rozłożeniu akcentów — o ile sednem anarchizmu jest negacja (krytyka państwa i jego instytucji), o tyle Abramowski kładł nacisk na pozytywne alternatywy, mające zmniejszać zakres odgórnej ingerencji w życie jednostek i społeczeństwa. Bez wątpienia Abramowski różni się od głównego nurtu anarchizmu także ujęciem kwestii patriotyzmu — był to jeden z ważnych elementów jego światopoglądu, natomiast w anarchizmie stanowisko takie jest w najlepszym razie traktowane obojętnie, najczęściej zaś krytykowane z powodu mylnego utożsamienia przywiązania do ojczyzny i kultury narodowej z apoteozą władz politycznych i instytucji państwowych.
