Wprawdzie człowiek posiada wolną wolę i może zależnie od przewagi motywów pobudzających czy hamujących coś zrobić lub czegoś zaniechać, to jednak zaprzeczyć się nie da, że i u najnormalniejszego człowieka zdarzają się chwile, gdy wykonuje coś jakby pod przymusem, bo ulega jakiemuś w danej chwili mniej ważnemu impulsowi z pominięciem ważniejszego. Impuls ten w postaci pewnej myśli, uczucia lub pragnienia, może się nawet wprost narzucać umysłowi jako myśl lub czyn przymusowy. O wiele częściej spotykamy tego rodzaju myśli i czyny u ludzi z osłabionym układem nerwowym, ale i u zupełnie zdrowych w pewnych chwilach (n. p. przemęczenia, wielkiego afektu i t. p.) nie należą one do rzadkości
Osłabienie układu nerwowego cechuje się często brakiem silnej woli, apatją i brakiem t. zw. motywów hamujących, które w każdej ważniejszej czynności odgrywają wybitną rolę. Te motywy bywają znów rozwinięte w pewnych typach charakteru nieraz tak silnie, że same mogą przybrać cechę myśli i czynności przymusowych.
Weźmy n. p. pod uwagę człowieka punktualnego. Gdy ma się on gdzieś wybrać, wtedy staje się niespokojny, rzuca nieraz ważne zajęcie, które mógłby spokojnie jeszcze ukończyć i spieszy, by się nie spóźnić, a przybywszy na miejsce, czeka zwykle za to. Ta obawa niespóźnienia się, prześladuje go ciągle i nic nie pomagają żadne perswazje ani naoczne przykonywanie się, że nie potrzebnie się zawsze śpieszy. Tak samo rzecz się ma z człowiekiem skrupulatnym. Nie miałby on spokoju, gdy wszystkiego nie wykonał dokładnie, opuścił jaki szczegół, lub nie położył czegoś na swoje miejsce.
Wiele czynności przymusowych wykonuje się na mocy przyzwyczajenia lub nałogu, który staje się drugą naturą. Prócz tego co pewien czas zradzają się w człowieku rozmaite nieprzeparte chęci, i powiadamy wtedy: ten ma obecnie manję zbierania marek, ten starych monet i t. p. W wysokim stopniu taka „manja“ występuje u ludzi zajętych wyłącznie myślą przewodnią w życiu n. p. u uczonych. Skoro zobaczą to, co z ich pracą ma coś wspólnego, zapominają o reszcie świata i poświęcają się zupełnie ukochanemu przedmiotowi.
