Strona:Album zasłużonych Polaków wieku XIX t.1.djvu/086

ścią i gdzie znowu miał sposobność zetknąć się z ludźmi, którzy w ówczesnej epoce stanowili ognisko umysłowego życia polskiego. Zimę roku 1802 spędził Niemcewicz w Warszawie i był przy zawiązaniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zaliczony do pierwszych jego członków.
 Spędziwszy półtora roku w kraju, wybrał się w powrotną podróż do Ameryki, lecz przedewszystkiem zatrzymał się w Paryżu, by być świadkiem powstającego cesarstwa Napoleońskiego i epizodów krwawych, które poprzedziły tryumf bohatera. Przy nim rozegrała się tragedya spisku Pichegru, Cadoudala i Moreau.
 Powróciwszy do New-Brunswik, do domu swego, zastał Niemcewicz żonę, zajętą przygotowywaniem syna do szkół i urządzaniem gabinetu do pracy dla męża. Przywiezione z Europy sprzęty posłużyły do wygodniejszego zagospodarowania się i tu znwu w zaciszu wiejskiem spędził Niemcewicz trzy lata, skąd go wiadomość o zwycięstwach Napoleona i o skruszeniu potęgi pruskiej pod Jeną odwołała ponownie do Europy.
 Jako dawny poseł inflancki, powołanym został Niemcewicz do udzialu w zarządzie nowoutworzonego Księstwa Warszawskiego. Mianowano go sekretarzem Senatu i członkiem Komisyi Edukacyjnej, z obowiązkiem lustracyi szkół. To mu dało sposobność do częstych wycieczek po kraju, czego owocem były Podróże historyczne i szereg prac literacko-naukowych.
 Rok 1812 położył kres ambicyom Napoleona, jednocześnie wszakże podminował egzystencyę polityczną Księstwa Warszawskiego. Niemcewicz z polecenia Fryderyka Saskiego udał się do Beyreuth i do Ratysbony, był również w Dreznie podczas katastrofy lipskiej, która ostatecznie na losach Napoleona i jego sprzymierzeńców zaważyła.
 Traktat wiedeński przywrócił Królestwo Polskie w szczuplejszych od dawnego Księstwa granicach, z powodu utraty Poznania, Krakowa, Gdańska i Torunia, lecz pozwolił dawnym rozbitkom powrócić do kraju i pracować nad odrodzeniem społeczeństwa, po przebytych krwawych wojnach napoleońskich.
 Niemcewicz zajął dawne stanowisko członka Komisyi Edukacyjnej i wtedy w okresie czasu piętnastoletnim rozwinął działalność twórczą i badawczą w szerokim zakresie, wydając ody, listy, bajki, tragedye, komedye, pieśni, dzieła history czne, romanse i podróże. «Chciał, jak niegdy Cycero, mową rzymską dowieść, że język nasz nadaje się do każdego rodzaju piśmiennictwa» — pisze o tej stronie działalności Niemcewicza książę Czartoryski.
 Bajki Niemcewicza miały na widoku poprawę obyczajów społeczeństwa rodzimego przez dowcipne, a trafne wyśmiewanie wad politycznych i towarzyskich wybitniejszych osobistości, z któremi autor się stykał w stosunkach codziennych.
 Lecz poważniejsze zadanie wziął na barki swoje Niemcewicz, tworząc z polecenia Towarzystwa Król. Warsz. Przyjaciół Nauk Śpiewy historyczne, z zamiarem utrwalenia w pamięci narodu ważniejszych szczegółów przeszłości jego dziejowej. Do «Śpiewów» przydał dodatki prozą, zawierające krótki zbiór historyi polskiej, jakoteż «Uwagi nad upadkiem i charakterem narodu Polskiego». Przyjęcie «Śpiewów» było nader życzliwe. W krótkim czasie rozkupiono dwie ich edycye. Zrazu tylko wyższe sfery towarzyskie pojęły ich doniosłość. Utalentowane kobiety polskie ozdobiły je rysunkami i muzyką, mieszczącą melodye do każdego «Śpiewu». Powoli przeniknęły «Śpiewy» i do szerszych warstw społecznych i dotąd jeszcze uroku swego nie straciły, czego dowodem są nieustanne ich kosztowne i tanie wydania.
 Równocześnie z popularyzacyą dziejów drogą poezyi, zabrał się Niemcewicz i do pracy kapitalnej nad Dziejami Zygmunta III, spełniając tym sposobem program Towarzystwa przyjaciół nauk, które pragnęło w szeregu dzieł, poświęconych oddzielnym epizodom dziejowym polskim, utworzyć całokształt historyi, osnuty na źródłach dotąd niespożytkowanych, archiwalnych.
 Upływ czasu i spotęgowanie się wiedzy historycznej przez wydawnictwa źródłowe, prowadzone przez szereg lat kilkudziesięciu, nie odjęły «Dziejom Zygmunta III» ich istotnej wartości. Pozostaną one na długo, jeśli nie na zawsze, cennym dorobkiem naukowym w literaturze ojczystej, jako oparte na skarbnicy faktów, po raz pierwszy przez Niemcewicza wydobytych na widownię historyi i opracowanych z talentem pod względem literackim.
 Niemniejszą zasługę na polu historyi położył Niemcewicz przez wydawnictwo Zbioru pa-