i wtedy sprawy te nie były obce Helclowi, dowodzą dwa pomniejsze jego pisma z lat 1857 i 1858 «O zadaniach konserwatywnego dziennika» i «Aforyzmy o prawdziwym i falszywym konserwatyzmie»[1]. Rok 1860 przyniósł w Austryi nawrót do konstytucyjnej formy rządów; zaraz też Helcel zwrócił się do spraw publicznych. Dla użytku Gołuchowskiego, któremu cesarz poruczył był reorganizacyą uniwersytetu krakowskiego odpowiednio do potrzeb miejscowych, napisał obszerny memorjał o kwestyi językowej w szkolnictwie galicyjskiem[2], rozbierający tę sprawę ze stanowiska historycznego, prawnego i pedagogicznego. Kiedy pod koniec r. 1860 nastąpiła dymisya Gołuchowskiego i na czele ministerstwa stanął Schmerling, powstała w Krakowie myśl wysłania doń adresu w sprawie samorządu galicyjskiego i zakresu działania sejmu. Opracowania adresu podjął się Helcel[3]; przyjęty z nieznacznemi zmianami przez współobywateli, został on Schmerlingowi wręczony w początkach roku 1861. Po ostatecznem zorganizowaniu sejmów na zasadzie patentu lutowego, otrzymał Helcel w r. 1861 mandat posła na sejm galicyjski z miasta Krakowa, z sejmu zaś wybrany został posłem do Rady Państwa wiedeńskiej, gdzie wypowiedział pamiętną mowę w obronie konkordatu[4]. Wreszcie w r. 1866, pod wrażeniem obrad ówczesnego sejmu, napisał z własnego popędu obszerny memoryał do austryackiego prezydenta ministrów Belcrediego[5], w którym podal trafną charakterystykę społeczeństwa galicyjskiego i jego urządzeń, a zarazem wskazał, w jakich kierunkach urządzenia te domagałyby się reformy.
Było to ostatnie publiczne wystąpienie Helcla. Dawna choroba, trawiąca jego organizm, robiła tymczasem coraz większe postępy, przeszkadzając w niejednej pracy, do której się rwał umysł i serce. Ze względu na zły stan zdrowia, nie przyjął powołania margr. Aleksandra Wielopolskiego, przyjaciela swego z lat młodzieńczych, który mu w r. 1862 ofiarował katedrę profesorską w Szkole Głównej warszawskiej.
Z tego samego powodu także i produkcya jego naukowa w okresie czasu między r. 1860-1866 po części osłabła. Prócz wydania wspomnianej poprzednio «Księgi pamiętniczej» Michałowskiego, przypada na ten czas jedna tylko rozprawa z zakresu historyi prawa polskiego, rzecz o dziesięcinach w Polsce, bardzo zresztą cenna ze względu na gruntowne rozpatrzenie, jako też nowe oświetlenie przedmiotu[6]. Pod pewnym względem w związku z ulubioną dziedziną badań Helcla zostaje jego List otwarty do Bielowskiego w przedmiocie autentyczności i daty wydania t. zw. dokumeutu mogilnieńskiego z r. 1175[7], połączony z rozbiorem najstarszych dyplomatów z wieku XII, pierwsza gruntowna rozprawa z zakresu dyplomatyki polskiej, poruszająca zarazem jedno z najtrudniejszych pytań, którego doniosłość w ostatnich czasach należycie w nauce naszej oceniono.
R. 1866 choroba powaliła ostatecznie Helcla na łoże, z którego się już nie miał podnieść. Było to prawdziwe łoże boleści; powolne, stopniowe zamieranie układu nerwowego wywoływało co chwila najstraszniejsze cierpienia fizyczne. Lekarze powagi orzekli, że pacjent winien zaniechać wszelkiej pracy umysłowej i — omylili się gruntownie.
Niknącego ciała nie mogły już uratować żadne leki; mogła je podtrzymać chyba strawa, dawana duchowi. Miano się o tem wkrótce przekonać dowodnie. Zaraz w początkach tego ostatniego okresu choroby tak się pogorszyło Helclowi, że
- ↑ Ogłoszone u Lisickiego, Ant. Zygm. Helcel, II str. 27-31 i 32-37.
- ↑ Uwagi nad kwestyą językową w szkołach i uniwersytetach Galicyi i Krakowa, osnowane na liście doręcznym Jego ces. król. Apost. Mości z d. 20 października 1860 r. Kraków 1860, 8-o str. 40.
- ↑ Ogłoszony u Lisickiego II str. 98 i nast.
- ↑ Mowa posła A. Z. Helcla, miana w Izbie posłów Rady Państwa na posiedzeniu z d. 2 czerwca 1862 r. podczas obrad nad wnioskiem komissyi finansowej, zalecającym nieuznanie własności kościelnej w t. zw. funduszu naukowym i zniesienie artykułu XXXI patentu cesarskiego z d. 5 listopada 1855 r. Kraków 1862, 8-o str. XVI.
- ↑ Memoryał pisany był w języku niemieckim. Przekład polski, z nieznacznemi skróceniami ustępów podrzędniejszych podał Lisicki, Ant. Zygm. Helcel. II, str. 191-243
- ↑ Badania w przedmiocie historyi dziesięcin kościelnych w Polsce, szczególniej pod względem t. z. dziesięciny swobodnej i dziesięciny oddawanej w gonitwę. Odb. z Bibl. Warsz. Warszawa 1863, 8-o, str. 55.
- ↑ List otwarty do A. Bielowskiego o najdawniejszych znanych nadaniach klasztoru Benedyktynów w Mogilnie. Odb. z Bibl. Ossoliń. Lwów, 1865, 8-o, str. 59.
