tem poważny badacz historyczny W. Surowiecki w rozprawie p. t. Uwagi względem poddanych w Polsce i projekt ich uwolnienia[1]. Był to jeden w najświatlejszych umysłów tej epoki, która jednak i na nim odcisnęła swoje piętno. Widzi on jasne przyczyny niedoli chłopów, tłómaczy ich «naganne obyczaje» winami panów i ich «ulubionych sprzymierzeńców na złupienie chłopa, oszustów i złodziejów żydów», obdzierających go w karczmach, jednakże usiłuje, jak wszyscy jego poprzednicy i bliscy następcy, rozwiązać zadanie społeczne starą formułą szlachecką: «bez krzywdy właścicieli dóbr i bez nadwyrężenia porządku wewnętrznego». Powtarza on nawet naiwny, nałogowy argument, często przed nim używany przeciwko oświecaniu ludu wiejskiego. «Jest to — powiada — nadać wzrok ciemnemu dlatego jedynie, aby widział swą nędzę, ucisk i niebezpieczeństwa, które albo go już dotykają, albo mu co chwila grożą zbliska całą swoją surowością. Z oświeceniem w niniejszym stanie rzeczy pomnoży się bez ochyby panujący już w części upór, niechęć i zuchwalstwo, a tak zamiast poprawy obyczajów, mocniej jeszcze utkwi korzenie w umyśle tych, którzy się mają za pokrzywdzonych». Nikt by po tej uwadze nie spodziewałby się, że autor w swym projekcie domaga, się dla ludu wiejskiego licznych i dobrze urządzonych szkół.
Oto główne zasady tego projektu wyłożonego szczegółowo w 60 paragrafach. Poddaństwo i przy-
- ↑ Warszawa 1807. Przedrukowane w jego Dziełach, wyd. Turowskiego, Kraków 1861.
