W XVI w. zabójstwo jest jeszcze sprawą i szkodą prywatną, niedochodzoną z urzędu[1]. Nawet kara śmierci jest tylko zadośćuczynieniem pretensyj pokrzywdzonego, który może się jej zrzec lub zamienić na pieniądze. Konstytucja z r. 1588 powiada: «Jeśliby komu sługa plebejusz był zabit a przyjaciół (krewnych) nie miałby wiadomych, tedy o taką głowę pan jego może czynić. A jeśliby pana nie stało, tedy potomkowie owego pana, aby mężobójstwa nie zostawały bez ukarania». Inaczej — aby opłata za występek nie przepadła.
Ustaliło się w naszej historjografji mniemanie, że szlachta polska nie otrzymała nigdy prawa życia i śmierci nad poddanymi i że sztucznie wywiodła, jak później liberum veto, z niejasnej uchwały sejmowej. Rzeczywiście nie była nigdy wydana konstytucja, zawierająca takie prawo. Ale przecie gdy monarcha przelewał w przywilejach całkowitą swą władzę, to
- ↑ «Zwód statutów Wawrzyńca z Prażmowa» z r. 1531 u W. Maciejowskiego w Hist. praw. słow., VI. Konstytucja, wydana o rok później od tego zwodu, mówi: Plebejusz, zabijający szlachcica lub raniący go ciężko, podlega karze śmierci; jeśli raniony nie umrze — kara pieniężna. Szlachcic przytem winien dowieść, że nie dał powodu (Vol. leg., I, nr. 502). Według Helcla (Star. pr. pols. pom. 1874) za głowę chłopa od r. 1581 płacono 30 grz., od 1613 — 100 grz. (około 1100 zł.), w końcu XVIII w. — 150 grz.
domagał się tego Ł. Górnicki (w Rozmowie o elekcyey, o wolności, o prawie i obyczajach). Do wywodu swego dołączył anegdotę. Pewien węgier rzekł, że jego koń więcej wart, niż szlachcic polski. A gdy ten się oburzył, węgier mu dowiódł: mam konia, za którego mi dawano 700 czerw. złt., a za ciebie tylko 120 grzywien, gdy cię zabiją.
